سوڭعى جىلدارى بىزدە  اسىرەبىلگىش ساياساتتانۋشىلار پايدا بولدى. جاسى مەن جاسامىسى ارالاس. قازاقتىڭ تاريحىنا قالام تارتسا-اق بولدى: «1917-جىلعى وكتيابر (قازان) رەۆوليۋتسياسى، لەنين مەن ستالين، كەڭەس ءداۋىرى، 1941-1945 جىلدارعى سوعىس قازاقتىڭ قاسىرەتى بولدى» دەپ سايراي جونەلەدى. قازان رەۆوليۋتسياسى بولماسا (مەنىڭشە، «رەۆوليۋتسيا» دەۋ دۇرىس سياقتى; «توڭكەرىس» بيلىك باسىنداعىلاردى وزگەرتەدى، ال «رەۆوليۋتسيا» بيلىك جۇيەسىن وزگەرتەدى), رەسەي ورنالاسقان قۇرلىقتى تۇگەلدەي ورىستاندىرۋعا كىرىسكەن 1-پەتردىڭ رەسەيى ارى كەتكەندە 1925-جىلعا دەيىن قازاقتى دا شوقىندىرىپ، يۆانوۆ، سيدوروۆ... ەتىپ قورلاپ تىنار ەدى. جىراۋ بابالارىمىز سونى كۇنى بۇرىن سەزىپ، «كەر زاماننىڭ» كەلە جاتقانىن اشىنىپ ايتتى ەمەس پە؟! بۇگىنگى ساياساتتانۋشى مەن تاريحشىلارىمىزدىڭ قايسىبىرى سونى زەردەلەمەي، قازاقتىڭ قازاقتىعىن، ەلىنىڭ ەلدىگىن ساقتاپ قالىپ، جەرىن مەجەلەپ بەكىتىپ بەرگەن ۆ.لەنيندى، كەڭەس ءداۋىرىن «كەرزامانداتىپ» الەك. وسى نەگىزسىز ارەكەت  تۋرالى مىنا ءبىر ويىمدى ايتۋدى ۇيعاردىم:

1. «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتار ءوز ەركىمەن قاتىسقان جوق»، «9-مامىر قازاق ءۇشىن قارالى كۇن» تۋرالى.

«ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالعان 1941-1945 جىلدارداعى شايقاس – ءيا، شىن مانىندە دۇنيەجۇزىلىك سوعىس. سەبەبى وعان ونداعان ەلدىڭ قاتىسى بولدى.

كسرو-نىڭ بولعانى، ونىڭ قۇرامىنا وداقتاس رەسپۋبليكا دارەجەسىندە قازاقستاننىڭ دا ەنگەنى – تاريحي قۇبىلىس. ياعني وداقتاس 14 رەسپۋبليكا ءۇشىن كسرو ورتاق وتان بولدى. گيتلەرشىل فاشيستەر تۇتقيىلدان باسسالعاندا «سوۆەت حالقى» دەلىنگەن كوپ ۇلتتى جۇرت باسقىنشىلارعا قارسى قول ۇستاسا بىرگە اتتاندى. ويتپەگەندە شە؟!

ۇلى وتان سوعىسىن، ونداعى جەڭىستى مانسۇقتاپ، گيتلەرشىلدەردى جوقتاپ، لاڭ سالۋشىلار ءبىراز ەلدە پايدا بولا باستادى. رەسەيدەگى تاقىرباستار ما، بالتىق جاقتاعى وجەتتەر مە، ءارتۇرلى اتالاتىن توپتار ءتىپتى جەڭدەرىنە، تۋلارىنا ءفاشيزمنىڭ «ءبۇيىسىن» (سۆاستيكاسىن) جاپسىرىپ الىپ، گيتلەردىڭ تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتىپ، ناسىلشىلدىك قۇرتىن قوزدىرىپ، باسقا ۇلتتاردى كەمسىتىپ، كىسى ءولتىرىپ تە ءجۇر. سانكت-پەتەربۋرگتاعى ول سۇمىرايلاردىڭ كوشەدە كەلە جاتقان بەيتانىس، جازىقسىز قازاق قىزىن قازاعا ۇشىراتقاندارى كەشە عانا ەمەس پە؟!

ەلىن، جەرىن فاشيزمنەن ازات ەتكەن سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەردى لاستاۋ، قيراتۋ سياقتى ورەسكەلدىك تە كەزدەسىپ جاتىر. گيتلەرشىلدەردىڭ قاسكويلىگىن كورگەن، تۇسىنگەن نەمىس حالقى وزدەرىن دە، جەر ءجۇزىن دە ءفاشيزمنىڭ وباسىنان اراشالاپ قالعان سوۆەت سولداتىنا بەرليندە ورناتىلعان ەسكەرتكىشكە تيىسپەيدى، ال رەسەي، بالتىق ەلدەرى، ت.ب. قيراتادى. سوندا ولار، ەگەر فاشيزم جەڭگەن كۇندە، وزدەرىنىڭ ۇشپاققا شىعاتىنىنا كوزدەرى جەتكەندەر مە؟!.

سول سوعىستا كسرو جەڭىلسە، ول ونىڭ قۇرامىنداعى بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ، بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ جەڭىلىسى بولماس پا ەدى؟  فاشيستەر سلاۆيانداردى عانا قىرىپ، وزگەلەرگە، مىسالى، قازاققا تيىسپەۋگە، دوستاسىپ،  قۇدا بولىسىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ جۇرۋگە ۋادە بەرىپ پە ەدى؟ سويتكەن كۇننىڭ وزىندە اتا-باباسى: «كورشى حاقىسى – ءتاڭىر حاقىسى» دەگەن    قازاق ءارى تاعدىرلاسى، ءارى كورشىلەرى - ورىس، قىرعىز، وزبەك، ت. ب. حالىقتاردان جىرىلىپ قالار ما ەدى؟ جوق، قالماس ەدى! فاشيزم جەڭسە، قازاقستان دا قۇردىمعا كەتەر ەدى. ەندەشە، كەيبىر «ساۋەگويلەر» ايتىپ جۇرگەندەي، 1945-جىلعى مامىردىڭ 9-نشى كۇنى قازاق ءۇشىن قارالى كۇن ەمەس! جەڭىس مەرەكەسى كۇنى! قازاقتىڭ قامىن جەگەنسيتىن سىڭارەزۋلەردىڭ قازاققا بۇل كۇندى ۇمىتتىرعىلارى كەلىپ جۇرگەندەرى - ەلىن، جەرىن، كەيىنگى ۇرپاعىن قورعاپ قۇربان بولعان: تولەگەن توقتاروۆ، سۇلتان بايماعامبەتوۆ، مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا، ىزعۇتتى ايتىقوۆ، نۇركەن ءابدىروۆ، باۋبەك بۇلقىشەۆ جانە باسقا مىڭداعان بوزداقتارىمىزدىڭ، قانمايداننان جەڭىسپەن ورالىپ، كۇنى كەشە ورتامىزدا جۇرگەن: «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، - كۇيمەيسىڭ!» دەگەن باۋىرجان مومىشۇلى، رەيحستاگقا تۋ تىككەن راحىمجان قوشقارباەۆ، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى تالعات بيگەلدىنەۆ، قاسىم قايسەنوۆ، حيۋاز دوسپانوۆا، مالىك عابدۋللين، باسقا دا جۇزدەگەن اعا-اپالارىمىزدىڭ ارۋاعىنان اتتاپ كەتۋ! بۇگىندە الدىمىزدا امان-ەسەن جۇرگەن جەڭىمپاز قارت  مايدانگەرلەرىمىزگە  كۇل شاشۋ!

الدىڭعى جىلى 9-مامىردا شىعىس قازاقستاندا بولعانىمدا جاسى توقساندى ارتقا تاستاعان جاۋىنگەر اقساقال ءۋاجىپ جەكسەنۇلى: - قاراعىم، جەڭىس كۇنىن «قازاق ءۇشىن قارالى كۇن» دەپ ايتىپ، جازىپ جۇرگەن اناۋ ۇلكەن-كىشى شىركىندەرگە ايتا بارشى، نە اكە-شەشەلەرىن، نە وزدەرىن گيتلەرشىل فاشيست جاۋىزداردان قورعاپ قالعان ءبىزدىڭ تام-تۇم جۇيكەمىزدى جۇلمالاماسىن، 5-6 جىل شىداي تۇرسىن، ءبىز ءولىپ تاۋسىلامىز، سودان كەيىن سۇيەگىمىزدى كوردەن الىپ، يتىنە تاستاسا دا ەرىكتەرى! –دەپ نالىعاندا بەتىممەن جەر باسقانداي كۇي كەشتىم.

«وتكەنگە وق اتپا، ول ءوزىڭدى تابادى» دەيمىز. ال «اتقىشتار» قىردا دا، ويدا دا وقىرانىپ ءجۇر. الاياق حرۋششەۆ باستاپ، ونىڭ سويىلسوعارلارى، ىشتەرىندە قايران قازەكەمدەر دە بار، وكپەلەرى قابىنا قوستاپ، وتىرىكتىڭ نىساناسىن  تاپتى. حرۋششەۆشىلداردان تۇڭىلگەن زيالىلاردىڭ ءبىرى – فرانتسۋز عالىمى، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى روجە گارودي:  «ەگەر ول ء(ستاليندى  ايتادى، - ع.ق.) ادامي كوزقاراس بويىنشا قىمباتقا تۇسكەن، بىراق ماقسات-مۇددە تۇرعىسىندا تەڭدەسسىز كۇش-قايرات جۇمساماسا، ءبىز بۇگىن وسۆەنتسيم داۋىرىندە جۇرگەن بولار ەدىك».

وزگەنىڭ ونەگەگە تاتىماس قيامپۇرىستىعىنا وزەۋرەيتىندەر ەڭ بولماسا وسى ءسوزدىڭ توركىنىنە وي جىبەرسە عوي!

2. جالعان تسيفرلار جايى.

رەسەيدىڭ داقپىرت-دابىرا، وسەك-وتىرىك كورىگىن كۇمپىلدەتۋشىلەرى توبىنا ەلىكتەپ، جالعان تسيفرلاردى وسىرە مالدانىپ جۇرگەن اسىرەساياساتشىل قازەكەمدەر مىنا دەرەكتەرگە كوز سالسا، ويلانسا، استە تەرىس بولماس ەدى:

1941-1945 جىلدارداعى سوعىس جايىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ناقتى دەرەكتەردى جيناعان رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ كومپيۋتەرلىك بانك ورتالىعى مىناداي ماعلۇمات بەردى:

كسرو ارمياسى مەن فلوتىنىڭ مايدانداعى شىعىنى - 6,1 ملن. ادام;  فاشيستەردىڭ تۇتقىنىندا  قازا بولعاندارى - 2,5 ملن.;

فاشيستەر باسىپ العان جەرلەردە ولتىرىلگەندەر -  17, 6 ملن.

ياعني كسرو  شىعىنى  -  26, 2 ملن. 

گەرمانيانىڭ جالپى   شىعىنى - 7, 2 ملن.

اقش، انگليا، فرانتسيا، جاپونيا جانە باسقالاردىڭ جالپى  شىعىنى - 1  ملن. ادام  شاماسى.

دەمەك، 1941-1945 جىلدارداعى  سوعىس قۇربانىنىڭ جالپى سانى - 34,4   ميلليون ادام.

ال ساياسي بوياۋلى «قىزىل قىرعىن» كەزەڭىندە كسرو-دا قانشا ادامنىڭ قازا تاپقانى تۋرالى دا سان قيلى دەرەك بار. الايدا ولاردىڭ ەڭ تياناقتىسى -  حرۋششەۆتىڭ  بۇيرىعى بويىنشا كسرو باس پروكۋرورى ر. رۋدەنكو، ىشكى ىستەر ءمينيسترى س. كرۋگلوۆ، ادىلەت ءمينيسترى ك.گورشەنين كوميسسياسى جۇرگىزگەن تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسى مىناداي (08. 12. 1953 ج.): 1921-1953 جىلدار ارالىعىندا قىلمىستىق جازاعا تارتىلعاندار – 3. 777. 380 ادام، ودان  اتىلعانى – 642. 980, قالعاندرى – 10-25 جىلعا لاگەر مەن تۇرمەگە كەسىلگەن. بەرتىندە انىقتالعانىنداي، بۇلاردىڭ ىشىندە «حالىق جاۋى» دەلىنگەندەر – 1.344.923 ادام. ودان اتىلعانى  - 181.692.

ءۇش سالانىڭ ماعلۇماتى الدىنا بارعاندا حرۋششەۆ: «مۇنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق!» دەپ دولدانىپ، ۇستەلىنىڭ سۋىرماسىنا تاستاي سالعان دا، پارتيانىڭ حح-سەزىندەگى «قۇپيا» دەلىنگەن شىلعي وتىرىك بايانداماسىندا: «ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارى 10 ميلليون ادام قۇربان بولدى!» دەپ، رەسمي دەرەكتى ءۇش ەسەلەپ تەپسىنگەن. سول-اق ەكەن، باستاپقى تسيفردى «تۇزەتۋشىلەر» كوبەيدى. مىسالى:

د. ۆولكوگونوۆ پەن ر. مەدۆەدەۆ – 5 ميلليون;

ا. انتونوۆ-وۆسەەنكو – 16 ميلليون;

يۋ. فەوفانوۆ – 16-20 ميلليون;

ا. كيريللوۆ – 40 ميلليون، -دەسە،

«ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى» ا.سولجەنيتسىن فرانكونى قولداۋ ءۇشىن 1976-جىلى يسپانياعا «تاريحي» ساپار شەككەنىندە: «ستاليندىك سوتسياليزم 110 ميلليون ادامدى قۇرتتى» دەپ، 1938-جىلى  حالقى 168 ميلليون كسرو-نى كارتادان ءوشىرىپ تاستاي جازدادى.

رەسەيدە  تاريحي شىندىقتان وسىلايشا بوتقا جاساپ، «...جەر ورتەۋشىلەر» كوبەيىپ بارادى. ولاردى كەشە: الاياق حرۋششەۆ-سولجەنيتسىن-ۆولكوگونوۆ... توبى جەتەكتەسە، بۇگىندە: ارانداتقىش سۋۆوروۆ-ملەچين-رادزينسكي-سۆانيدزە... توبى جەتەكتەپ ءجۇر. وسىلاي بولارىن ي.ستالين 1939-جىلى رەسەيدىڭ كورنەكتى ديپلوماتى ا.كوللونتايمەن سۇحباتىندا ايتىپتى. وقىلىق: «...منوگيە دەلا ناشەي پارتي ي نارودا بۋدۋت يزۆراششەنى ي وپلەۆانى پرەجدە ۆسەگو زا رۋبەجوم، دا ي ۆ ناشەي سترانە توجە. سيونيزم، رۆۋششيسيا ك ميروۆومۋ گوسپودستۆۋ، بۋدەت جەستوكو مستيت نام زا ناشي ۋسپەحي ي دوستيجەنيا. ون ۆسە ەششە راسسماتريۆاەت روسسيۋ كاك ۆارۆارسكۋيۋ سترانۋ، كاك سىرەۆوي پريداتوك. ي موە يميا توجە بۋدەت وبولگانو، وكلەۆەتانو. منە پريپيشۋت منوجەستۆو زلودەياني.

ميروۆوي سيونيزم ۆسەمي سيلامي بۋدەت سترەميتسيا ۋنيچتوجيت ناش سويۋز، چتوبى روسسيا بولشە نيكوگدا نە موگلا پودنياتسيا...

ۆوزنيكنۋت ناتسيونالنىە گرۋپپى ۆنۋتري ناتسي ي كونفليكتى. پوياۆيتسيا منوگو ۆوجدەي-پيگمەەۆ، پرەداتەلەي ۆنۋتري سۆويح ناتسي.

ۆ تسەلوم ۆ بۋدۋششەم رازۆيتيە پويدەت بولەە سلوجنىمي ي داجە بەشەنىمي پۋتيامي، پوۆوروتى بۋدۋت پرەدەلنو كرۋتىمي. دەلو يدەت ك تومۋ، چتو وسوبەننو ۆزبۋدوراجيتسيا ۆوستوك. ۆوزنيكنۋت وسترىە پروتيۆورەچيا س زاپادوم...».

ارانداتقىشتار ا.كوللونتايدىڭ رەسەي فەدەراتسياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى كۇندەلىگىندە بار بۇل سۇحباتتى جوققا شىعارۋعا جانتالاسىپ: «سۇحبات بولماعان!»، «سۇحباتتى بىرەۋ ويدان شىعارعان!» دەپ بەتپاقتانىپ، ءسيونيزمنىڭ ديىرمەنىن تارتىسىپ ءجۇر.

مەنىڭشە، كسرو تاريحى، زامان اعىمىنا وراي ونىڭ ءبىر بۇتاعى بولعان قازاقستاننىڭ تاريحى «تىستىلەر مەن تىرناقتىلاردىڭ» جەمى بولىپ قالا بەرمەيدى، شىندىق ءسوز الار كەزەك كەلەدى!

حرۋششەۆتىڭ سوناۋ «قۇپيا» بايانداماسىن «شىلعي وتىرىك» دەۋ سەبەبىم - بەلگىلى تاريحشى گ.فەرردىڭ «انتيستالينسكايا پودلوست» اتتى كىتابىن  وقىپ، يلانعانىم. اۆتور حرۋششەۆتىڭ سوكپ حح-سەزىندەگى  بايانداماسىندا ستالينگە تاققان 61 ايىپتىڭ  ءبارى وتىرىك ەكەنىن قۇجات تىلىمەن دالەلدەپ، «سۋايتتىقتىڭ الەمدىك ۇلگىسى» دەپ ءتۇيىپتى. حرۋششەۆشىلدار سول «ۇلگىنى»، مىنە، 61 جىل بويى الاسۇرا ناسيحاتتاپ كەلەدى، - بالشىقتارى سولاي يلەنگەن عوي!

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz