29 تامىز. بۇل عاسىر زۇلماتىنا اينالعان سەمەي پوليگونى جابىلعان كۇن. 1949 جىلدان باستاپ 1991 جىلعا دەيىن مۇندا 400-دەن استام يادرولىق سىناق جارىلىستارى بولعان. ولاردىڭ 116-سى جەردىڭ بەتىندە جاسالدى.

مەنىڭ «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسىم ءححى  عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولاتىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنا شىنايى الاڭداۋشىلىقتان تۋىنداپ وتىر. بىزدەر، مەملەكەت باسشىلارى مەن ساياساتكەرلەر، ادامزاتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن زور جاۋاپكەرشىلىكتەمىز. ادامزاتتى اجال سەپكەن سوعىس قاتەرىنەن ارقاشان ارىلتۋ ءۇشىن قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋىمىز كەرەك. ءبىز ءۇشىن قازىر جانە تاياۋ بولاشاقتا بۇدان كوكەيكەستى مىندەت جوق!

 نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

الاساپىراندى دۇنيە... ادامدارى بوسقان دۇنيە... ءوز جانىن ءوز قيىپ، جارىلىپ جاتقان دۇنيە... تىرشىلىككە دەگەن وشپەندىلىگى ءورشي تۇسكەن دۇنيە... ءبىر-بىرىنە وق قارۋىن كەزەنگەن دۇنيە... بەيبىت كۇننەن ءۇمىتى ۇزىلگەلى تۇرعان دۇنيە...

مىنە، مازاسى كەتىپ، شىرقى  بۇزىلايىن دەپ  تۇرعان سول بۇگىنگى ءدۇبىرلى  دۇنيەنىڭ  قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ادامزات بالاسىنىڭ كۇشى مەن قاۋقارى، اقىلى مەن پاراساتى جەتپەي جاتىر ما دەگەن ويدىڭ مازالايتىنى دا انىق. ءبىرىن-ءبىرى سانكتسيالاۋ ارقىلى شىرەنىپ تە، سىرەسىپ  تە قالعان دۇنيەنىڭ  بەتى بەرى قارار ما ەكەن؟!  ءالى دە بولسا بەتى بەرى قاراماي تۇرعان سول دۇنيەنىڭ وشپەندىلىگىن قوزدىرىپ وتىرعاندار ءتىپتى ءدال قازىر ءوز قولدارىنا يادرولىق قارۋدىڭ ءبىر سۇيەمى تيە قالسا بولدى، ەش نارسەنى اياماي-اق، ەش نارسەنىڭ وبال-ساۋابىنا  قاراماستان-اق  مىنا الەمدى تۇتاسىمەن  جارىپ جىبەرۋگە ءازىر مە دەپ تە قالاسىڭ.سول جانكەشتىلەر سول ءۇشىن دە جان تالاسىپ  جاتىر ما دەپ تە الاڭ بولارىڭ بار. بىراق تا ومىرگە قۇشتار، تىرشىلىككە قۇمار ادام بالاسى جارىق تا جاقسى دۇنيەدەن ءۇمىتىن ۇزگەن بە؟!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسىن وقىعانداعى تولقىعان كوڭىل شىركىننىڭ وسى ءبىر ويلارمەن تۋلاعانى انىق ەدى. اعارىپ اتار ءار تاڭنان، قىزارىپ باتار ءار كۇننەن ءۇمىت كۇتەر ادام بالاسى تاعى دا  بار نازارلارىن امەريكا قۇرىلىعىنىڭ  ۆاشينگتونىندا  بىلتىرعى جىلدىڭ ءساۋىرىنىڭ العاشقى كۇندەرى بولىپ وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى IV-ءشى سامميتكە اۋدارعان ەدى.

قازىرگىدەي جاھاندىق قاۋىپ پەن قاتەرلەر اسقىنىپ، ادامزات بالاسىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە قىلپىلداپ تۇرعان ساتتە  اقش-قا  الەمنىڭ 51 ەلىنەن كەلگەن پرەزيدەنتتەرى مەن پرەمەر-مينيسترلەرى باستاعان  جانە دە بۇعان قوسا  بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، ەۋروپالىق كەڭەس، ەۋروپالىق كوميسسيا، ماگاتە-ءسى بار،  بۇدان دا وزگە حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمدارىنىڭ  ايدىك  جەتەكشىلەرى باس قوسقان بۇل IV-ءشى سامميتتەن دە نە كۇتۋگە بولاتىن ەدى؟! الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كوكەيىندەگى وسى ءبىر ءۇمىتى اقتالىپ، كۇدىگى سەيىلگەندەي بولدى. سول ءۇمىت  بولىپ قايرا جانعان دا  جانە سول كۇدىكتى كوڭىلدى اشىلعان بۇلتتاي   سەيىلتكەن دە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسى» ەدى!

قازاق­ستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازار­باەۆتىڭ الەم مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلا­رىن يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نى­عايتۋعا شاقىرۋعا جانە دە بۇل ىسكە باستاماشىل بولۋعا  تولىق مورالدىق تا، ادامدىق تا حۇقى بار بولاتىن.  بۇگىنگى دۇنيە دامۋىنىڭ جانە بارشا ادامزات بالاسى الدىنداعى جان مەن ار تازالىعىنىڭ ايعاعىنداي بولىپ دۇنيەگە قازاقتىڭ ءبىر پەرزەنتى،  ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ  ايداي الەمگە جانە دە سول  الەمدى ونىڭ بۇگىنگى دە كەلەر ۇرپاقتارىن، جالپى ادامزاتتى سوعىستان قۇتقارىپ، ارىلتۋدىڭ ءوزىنىڭ جۇرەك ءۇنى،  ءوز مانيفەسىن جاريالادى!

ءبارى دە ەسىمىزدە! ءاربىر ەكى جىل سايىن 2010 جىلدان بەرى وتكىزىلىپ كە­لە جاتقان بۇل  يادرولىق قاۋىپ­سىزدىك جونىندەگى ءسامميتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى  2014 جىلى نيدەرلاندىنىڭ استاناسى  گااگادا وتكەندىگى دە ەسىمىزدە. بۇگىنگى الاڭ دۇنيەنىڭ بۇگىنگى ادامدارى مۇنى ۇمىتا دا قويعان جوق. سول گااگادا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى جاھاندىق ءىىى-ءشى سامميتكە قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا 2014 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 24-ءشى جۇلدىزىندا   قىرمىزى قىزعالداقتىڭ «پرەزيدەنت نازارباەۆ» اتتى جاڭا ءتۇرىنىڭ تانىستىرىلىپ، سىيعا تارتىلعاندىعى دا ەسىمىزدە!

سونداعى كوڭىل قۋانىشىمەن «قىردىڭ توپىراعىنان ءنار الدى دەيتىن سول قىرمىزى قىزعالداقتىڭ نازىكتىگىندەي ادام ءۇمىتى دە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمىمەن ءبۇر جاردى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدى قارۋسىزداندىرۋ مەن يادرولىق قارۋسىز دۇنيە قۇرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستاعان الەمدەگى تۇڭعىش ساياساتكەر بولدى. قىرعي-قاباق سوعىستىڭ اۋىر زاردابىنان تۇنشىعا باستاعان دۇنيەگە جاڭا دەم بەردى! ەرتەڭىنە ەلەڭدەپ، بولار كۇنىنە الاڭداپ وتىرعان دۇنيەنىڭ ءۇمىتىن وياتتى! ءبىر بىرىمەن جاۋلاسىپ جاتقان دۇنيەنى جاراستىرۋعا بولار سەنىمىن وياتتى!»،-دەگەن ءوز ويىمىزدى  سول كەزدە ايتقان دا،جازعان دا بولاتىنبىز.

ءيا... قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ  سول دۇنيەگە جاڭا دەم بەرگەندىگى مەن دۇنيەنىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىن وياتقاندىعى ءۇشىن  الەم جۇرتشىلىعىنىڭ   العىسىن ارقالاپ كەلە جاتقاندىعى دا بار. كەشەگى كەڭەس وداعىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان ءستاليننىڭ 1947 جىلدىڭ تامىزىندا قول قويعان قاۋلىسىمەن قازاق جەرىندە قۇرىلعان قاسىرەتتى سەمەي يادرولىق پوليگونىن 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا ءوزىنىڭ جارلىعىمەن جاپقانى دا جاھان الەمنىڭ ەسىندە ءالى. نازارباەۆتىڭ بۇل پاراساتتىلىعى ماڭگى ۇمىتىلمايتىن جانە ادامزات دامۋى وركەنيەتىنىڭ بەتتەرىنە التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قويىلعانى دا بار.

كونە تاريحتىڭ زەردەلى جادىنداعى  جايتتىڭ ءبىرى سول، 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا كەڭەس وداعى سەمەي يادرولىق پوليگونىندا ءبىرىنشى اتوم بومباسىنىڭ سىناعىن وتكىزگەندىگى ادامزات تاريحىندا قىرعي-قاباق سوعىستىڭ باستالۋىمەن ەستە قالعان-دى. «قىرىق جىل بويى قىرعىن سالعان يادرولىق سىناقتىڭ اۋىر زاردابىن، ءسوز جوق، ەڭ اۋەلى قازاق دالاسى مەن قازاق بالاسى تارتقان ەدى. ەلباسى سول ءوز دالاسى مەن ءوز حالقىن اۋىر قاسىرەتتەن ءبىرجولاتا ارىلتۋ ءۇشىن 1991 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا اقش-پەن كەڭ اۋقىمدى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار ورناتىپ، قازاق­­ستان­داعى يادرولىق ارسەنالدىڭ تاعدى­رىنا قاتىستى ماسەلە ەكى ەل باسشى­لارى ءۇشىن الدىڭعى قاتارلى ماڭىز­عا يە بولدى»،-دەگەن ءبىر ويىمىزدى تاعى دا قايتالاي وتىرىپ، 1991 جىلدىڭ 30 جەلتوق­سانىنان باستاپ كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان تۇستا، قازاقستان 370 يادرولىق وقتۇمسىقتى «ح-55» قاناتتى زىمىراندارمەن جاراقتاندىرىلعان 40-قا تارتا «تۋ-95» اۋىر بومبالاۋشى ەسكادرونى بار، سونداي-اق، 104 «مبر رس-20» (ناتو جۇيەلەۋىندە SS-18 «ساتانا») كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق زىمىراندارى ءۇشىن ارقايسىسىنىڭ تروتيلدىك بالاماسىنىڭ قۋاتى 1040 يادرولىق وقتۇمسىقتى قۇرايتىن يادرو­لىق ارسەنالعا يە بولىپ قالعان الەم­دەگى ءتورتىنشى مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولعاندىعىن بۇگىنگى اڭگىمە ورايىندا تاعى دا ءبىر ەسكە سالا كەتەيىك.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان ءبىزدىڭ تاريحي جولىمىزدىڭ ەڭ ءبىر ەستە­ قالار تۇسى تاعى دا مىنا ءبىر جاي بولسا كەرەك-ءتى. 1992 جىلدىڭ 23 ما­مىرىندا قازاقس كەڭەستىك سوتسيا­ليستىك رەسپۋبليكالار وداعى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى اراسىن­دا­عى ستراتەگيالىق شابۋىلداۋشى قارۋ­لارعا شەكتەۋ قويۋ جانە قىسقارتۋ ءجو­نىندەگى ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويىپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ءمىن­دەت­تەمەسىن بەكىتتى جانە يادرولىق قارۋعا يە بولۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتتى. مۇنى دا ۇمىتپايىق!

قازاق­ستان پارلامەنتى الەم­دىك تاريحقا «سنۆ-1» دەپ ەنگەن كەلىسىمدى 1992 جىلدىڭ 2 شىلدەسىندە ءبىر راتيفيكاتسيا­لاپ الدى دا، 1993 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا ەلىمىز حيميا­لىق قارۋدى قولدانۋ، جيناۋ، ءوندىرۋ، جاساپ شىعارۋعا تىيىم سالۋ جانە ونى جويۋ تۋرالى كونۆەنتسياعا دا قول قويعان بولاتىن. يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى شارتتى قازاقستان پارلامەنتى 1993 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا راتيفيكاتسيالاسا، ءدال سول كۇنى الماتىدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن اقش-تىڭ سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى البەرت گور قازاقستاندا يادرولىق قاۋىپتەردى بىرلەسە قىسقارتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا جول اشاتىن رامالىق كەلىسىمگە قول قويعان بولاتىن.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1994 جىلدىڭ 14 اقپانىندا يادرولىق قارۋى جوق مەملەكەت رەتىندە، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى شارتقا قازاقستاننىڭ دا قوسىلاتىندىعى جايىنداعى را­تيفيكاتسيالىق قۇجاتتاردى ۆاشين­گتون­دا اقش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزي­دەنتى ۋ.كلينتونعا تابىس ەتتى دە، سول 1994 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرا­لى جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىندا الەمدەگى كوشباسشى مەملەكەت بولىپ كەلە جاتىر. بۇل دا  ءاردايىم ەستە جۇرەرلىك جاي!

تاعى دا جادى مىقتى تاريحقا جۇگىنەر بولساق، 1994 جىلدارى قازاقستانداعى يادرولىق وقتۇمسىقتار سانى 1400-گە جەتىپ قالعان-دى.  سول تۇستا   ءبىزدىڭ قازاق ەلىندەگى تاجال قارۋىنىڭ فرانتسيا، ۇلىبريتانيا جانە قىتاي سىندى الەمنىڭ ءۇش بىردەي قۋاتتى مەملەكەتتەرىن قوسا العانداعىدان دا كوپ بولعاندىعىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1994 جىلدىڭ اقپانىنان اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ مۇشەسى بولىپ كىردى دە، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ بارلىق يادرولىق نىساندارى ماگاتە-ءنىڭ كەڭ اۋقىمدى كەپىلدىگىندە تۇر.       1996 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە رەسپۋبليكا اۋماعىنان 1216 دانا يادرولىق قارۋ-جاراقتى الىپ كەتۋ ۇدەرىسى اياقتالدى دا، سول 1996 جىلدىڭ 30 مامىرىندا سەمەي پوليگونىنا ورناتىلعان سوڭعى يادرولىق سىناق زاريادى جويىلدى. ءسويتىپ، يادرولىق سىناقتاردان جاپا شەككەن قازاق جەرى تاجالدى قارۋدان ءبىرجولاتا بوساتىلىپ، حالقىمىزدىڭ كوز جاسىن قۇرعاتۋ، قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ توپىراعىن زالاسىزداندىرۋ باستالدى. 1999 جىلدىڭ 5 تامىزىندا قازاقستان جەنەۆادا قارۋسىزدانۋ جونىندەگى كونفەرەنتسيانىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولىپ قابىلداندى. بۇل دا قازاقستاننىڭ جانە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا قوسقان زور ۇلەسى مەن ىزگى قادامى ەكەندىگىن دە ءاردايىم ماقتانىش ەتۋگە تۇرارلىق ءىس!

ادامزات بالاسىنىڭ  مۇددەسى ءۇشىن يادرولىق قارۋ-جاراقسىز الەم قۇرۋدىڭ باستاماشىسى جانە ونى باتىلدىقپەن جۇزەگە اسىرۋشىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولاتىن! ءبىزدىڭ ەلباسى  الەمدى قارۋسىزداندىرۋ مەن يادرولىق قارۋسىز دۇنيە قۇرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستاعان نەمەسە قازاقستان 1991 جىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولعان تۇستا، ءبىزدىڭ ەلىمىز قۋاتى جونىنەن الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالدى يەلەنىپ وتىرعان ەدى.  ءسويتىپ، ەلباسىنىڭ وسى جويقىن قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى تۋرالى شەشىم قابىلداپ، تۇمسىعىندا الاپات اتوم زاريادى بار سول قارۋلاردى اسا قاتاڭ قاۋىپسىزدىك جاعدايىندا رەسەيگە وتكىزۋى ەڭ اۋەلى قازاق ەلىنىڭ باياندى بولاشاعىن ويلاعاندىعى ەدى.نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدىك تاريحتاعى ادامزات بالاسىنىڭ يادرو­لىق قارۋسىز دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىن باستاپ بەرگەن ساياسي دارا تۇلعا! مۇنى دا  ءاردايىم قايتالاپ ايتۋدان جالىقپايىق!

ۆاشينگتونداعى سامميتتە ءسوز  سويلەگەن  ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان يادرولىق نىساندار مەن ماتەريالدار قاۋىپسىزدىگىنىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى مەملەكەتتەردىڭ العاشقى جيىرمالىعىنىڭ قاتارىنا  كىرە­تى­نىن ايتا كەلىپ،  قازاقستاننىڭ   بۇگىنگى كۇنى  ۋران قورى جانە ونىڭ كەنىن ءوندىرۋ جونىنەن الەمدىك كوشباسشى بولىپ،  وسى ءونىمدى نەگىزگى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

-ءبىز بەيبىت ماق­ساتتا پايدالانۋ ءۇشىن يادرولىق وتىن ءوندىرۋدىڭ جاھاندىق تەحنو­لوگيالىق تىزبەگىنەن لايىقتى ورىن الۋ نيەتىندەمىز. ماگاتە-مەن بىرلەسىپ يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ ءبىزدىڭ ماڭىزدى ۇلەسىمىز بولعانىن ايتقىم كەلەدى. بۇل يراننىڭ يادرولىق پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى بولدى. بولاشاقتا يادرولىق ەنەرگيانى بەيبىت ماقسات ءۇشىن پايدالانعىسى كەلەتىندەر وسى بانك رەسۋرسىن قولدانۋىنا بولادى. ءبىز تومەن بايىتىلعان يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق دەپوزيتاريى بولىپ سانالامىز. بىزدە ماگاتە-مەن بىرلەسىپ ۋراندى ءوندىرۋ جانە بايىتۋدىڭ بارلىق تسيكلىن اۆتوماتتى تۇردە تىركەۋ، باقىلاۋ جانە قورعاۋدىڭ قانات قاقتى جوباسى تابىستى ىسكە اسىرىلۋدا. قازاقستان بارلىق مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتىق يادرولىق تەحنولوگيالارعا قول­ جەتىمدىلىگى تەڭ بولۋىن قولدايدى، – دەي كەلىپ نۇرسۇلتان نازارباەۆ  ەندىگى ارادا ءتۇرلى ەلدەردىڭ ۇلت­تىق ەنەرگەتيكالارى مەن ونەر­كا­­سىپتەرىن تومەن بايىتىلعان وتىن­عا كوشىرۋ ءىسىن ىنتالاندىرۋ شا­را­لارىن ازىرلەۋى قاجەتتىگىن العا تارتتى. ويتكەنى، تۇتاس پلانەتا بويىنشا جىل سايىن ادام سانىنىڭ جەدەل ءوسۋى مەن وسى زامانعى عىلىمنىڭ شاپشاڭ قارقىنمەن دامۋى ەنەرگيا كوزدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ولشەۋسىز وسە تۇسەرى بار. ەندىگى زاماننىڭ مۇددەسىن يادرولىق تەحنولوگياسىز  قازىردىڭ وزىندە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن دە ەمەس. ەلباسىنىڭ «مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتىق يادرولىق تەحنولوگيالارعا قول­ جەتىمدىلىگى تەڭ بولۋىن قولدايدى» دەۋى ادامزات ساناسىنداعى اتومنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتى اۋەلدە سول ادامزاتتى قىرىپ-جويۋعا باعىتتالعان دەگەن اۋەلگى سانانى وزگەرتۋ كەرەكتىگىن مەڭزەگەندىگى دەپ ۇعىنعانمىز ابزال.

قازىرگى ۋاقىتتا وقتا-تەكتە بولسا دا، اسپانعا كوتەرىلگەن ۇشاقتاردان باستاپ، ادامداردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان جەرلەرىندە اياۋسىز-اق جارىلىستار جاساپ جاتقان تەررورشىلاردىڭ جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن دا پايدالانىپ كەتۋلەرىنىڭ  ناقتىلى جاعدايعا اينالىپ وتىر­عانىن دا ايتا كەلىپ، ەلباسىنىڭ  بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اياسىندا بارلىق ەلدىڭ قاتى­سۋىمەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس­تىڭ جاھاندىق جەلىسىن قۇرۋ قاجەت­تىلىگىنىڭ دە ءپىسىپ-جەتىلگەندىگىن العا تارتۋى بۇگىنگى ۇرەيلى الەمنىڭ بۇگىنگى جاريا­لان­باعان سوعىستان جەڭىلىس­ تاپپاۋىن الدىن-الا ويلاعاندىعى ەدى. مۇندا جالپى ادامزات تاعدىرى جاتىر.

سول بارشا ادامزاتقا   جاھاندىق سوعىس قاتەرى ءتونىپ تۇرعاندىعىن دا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز مانيفەسىندە  اشىق ايتتى.  دۇنيەنى سوعىس ۆيرۋسى جايلاپ بارا جاتقاندىعىنا الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرگەن ەلباسى  سول سوعىس جانە دە مي­ليتاريزم ادام بالاسىنىڭ وي ساناسى مەن مىنەز-قۇل­قىنا تەرەڭدەي بويلاپ، ەنىپ بارادى دەگەندى دە جاسىرماي ايتتى. ال ادام بالاسىنىڭ ساناسىنداعى سوعىس كەز-كەلگەن قارۋ تۇرىنەن دە قاۋىپتى  بولارى بار.  ويتكەنى نازارباەۆ ءوز مانيفەسىندە   «يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارت ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن ورىنداماۋدا. اجال سەبەتىن قارۋ مەن ونى دايىنداۋدىڭ تەحنولوگيالارى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ قوسارلانعان ستاندارتتارىنىڭ سالدارىنان بۇكىل الەمگە تاراپ وتىر. ولاردىڭ تەررورشىلاردىڭ قولىنا ءتيۋى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى نارسە عانا سياقتى كورىنەدى،-دەپ مالىمدەۋى قاھارلى سيپاتقا يە بولىپ جارا جاتقان  حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ بۇگىنگى قاۋپىن  ءدوپ باسقاندىعى دەپ سانايمىز.

ۇرەي كوپ ادام بالاسىندا. سول ۇرەيدىڭ ەڭ باستىلارىن ەلباسى اتاپ ايتا وتىرىپ،  الەمنىڭ كور­نەكتى وقىمىستىلارى البەرت ەينشتەين مەن بەرتران راسسەلدىڭ «قاتال، قاتەرلى جانە قاشىپ قۇتى­لا المايتىن سۇراق: ءبىز ادام بالاسىن جويۋعا ءتيىس­پىز بە الدە ادامزات سوعىستان باس تارتا ما؟» دەگەن وسىدان الپىس جىل بۇرىن ادامزاتتىڭ الدىنا تارتىلعان مانيفەسىن بۇگىنگى دۇنيەنىڭ ەسىنە تاعى دا ءبىر سالعانى بار. سونى ايتا كەلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتى ادامزات بالاسىنىڭ بارشاسىنا  «ءححى عاسىر: سو­عىسسىز الەم» اتتى  كەڭ اۋقىمدى باعدارلاما قاجەت دەگەن وي تاستادى. سول ويىن ناقتىلى ەتىپ تۇجىرىمداي وتىرىپ، ەلباسى بۇل باعدارلامادا نەگىزگى ءۇش باستى قاعيداتتى، «قازىرگى كەزدەگى بىردە-ءبىر سوعىستا جەڭىمپاز بولمايدى جانە بولا دا المايدى، وندا ءبارى دە جەڭىلەدى»، «جاڭا سوعىستا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلار – يادرولىق، حيميالىق، بيو­لو­گيالىق جانە عىلىم جەتىستىگى نەگىزىندە ويلاپ تا­بىلۋى ىقتيمال باسقا دا كەز كەلگەن قارۋ تۇرلەرىن قولدانۋدان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن بولمايدى. بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ قىرىلۋىنا الىپ كەلەدى» جانە  دە «مەملەكەتتەر اراسىنداعى بارلىق تالاس-تارتىستاردى رەتتەۋ ءۇشىن نەگىز بەي­بىت­شىلىك پەن قاۋىپسىزدىك ءۇشىن تەڭدەي جاۋاپ­كەرشىلىك، ءوزارا قۇرمەت جانە ىشكى ىسكە ارالاسپاۋ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن بەيبىت ءۇن قاتىسۋلار مەن كونسترۋكتيۆتى كەلىسسوزدەر بولۋى كەرەك» دەگەندى العا تارتتى. ەگەر دە ادامزات بالاسى ءبىز، بۇگنىگ مىنا تىرشىلىكتى، ءوزىمىزدى جانە كەلەر ۇرپاقتى ساقتاپ قالامىز دەسەك، ەلباسىنى بۇل قاعيداتتارى بۇگىنگى دۇنيەنىڭ بەرىك ۇستانىمىنا اينالۋعا ءتيىستى.

ەلباسى مانيفەسىن ادامزاتتىڭ ەندىگى دامۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا ءتيىستى  باستى باعدارى دەپ قابىلدار ەدىك. مانيفەستەگى بەس بىردەي مىندەتتى قاعيداتتاردىڭ ءبىرازىن  نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اقىل-پاراساتىمەن، ەرىك-جىگەرىمەن  قازاقستان جۇزەگە دە اسىرا باستاعان مەملەكەتتىڭ ءبىرى.ەلباسى اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىنداي  2015 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىندا بۇۇ باس اسسام­بلەياسى قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ تۋرالى جال­پىعا ورتاق دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. ايداي الەمگە انىق جاي، قازاقستان وسىدان 25 جىل بۇرىن الەمدە العاش بولىپ سەمەي ياد­رول­ىق سىناق پوليگونىن ماڭگىگە جاپتى جانە دە كەڭەس وداعىنان   مۇراعا قالعان اتوم قارۋىنان، ونى جەتكىزۋ قۇرالدارىنان ءوز ەركى­مەن باس تارتتى. ماگاتە  اياسىن­دا قازاقستان اۋماعىندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى جوسپارلاپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە ارنالعان تومەن بايى­تىلعان يادرولىق وتىن بانكى دە قۇرىلدى.مىنە، وسى جايلاردى ايتا وتىرىپ،  نۇرسۇلتان نازارباەۆ  بۇگىنگى كۇنى  يادرولىق قارۋلارىن  ەندىگى ارادا  عارىش كەڭىس­تىگىنە، الەمدىك  تورت مۇحيتتىڭ بەيتاراپ سۋلارىنىڭ تۇبىنە، اركتيكاعا ورنالاستىرۋعا تىيىم سالاتىن جاھاندىق شەشىم قابىلداۋ ماسەلەسىنىڭ دە اسا ماڭىزدىلىعىنا  دۇنيە  نازارىنا اۋدارا وتىرىپ، «جاپپاي قىرىپ-جوياتىن جاڭا قارۋ تۇرلەرىن جاساۋ ءۇشىن عىلىمي جاڭالىقتاردى پايدالانۋعا تىيىم سالاتىن حالىقارالىق قۇجات جاساپ، ونى ورىنداۋدى مىندەتتەۋ ماڭىزدى. بۇۇ-دا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ جاساۋ جانە جەتىلدىرۋ ءۇشىن پايدالانىلا الاتىن عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ تىركەۋ رەەسترىن قۇرعان ابزال»،-دەگەن ويى دا الەم حالىقتارىنىڭ زور سۇيىسپەنشىلىگى مەن رازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر.

ازىرگە الەمدە يادرولىق قارۋدان ازات التى ايماق بار بولسا، ەندىگى ارادا  حالىقارالىق بار كۇش-جىگەردى تاياۋ شىعىستا يادروسىز ايماق قۇرۋعا بەلسەندى  كىرىسۋ كەرەكتىگىن ەلباسى ءوز مانيفەسىندە تەگىننەن تەگىن ايتىپ وتىرماعانى بار. ويتكەنى، سول تاياۋ شىعىس ءوزىنىڭ گەوساياسي جاعدايىنا  بايلانىستى قازىرگى دە، بولاشاقتاعى دا قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ ءورشىپ، ۋشىعا تۇسەر ورتالىعى بولىپ قالا بەرەرى انىق. بۇل ۋشىعۋدىڭ سوڭى يادرولىق لاڭكەستىككە اكەلىپ سوقپاسىنا ازىرگە ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە الماي وتىرعاندىعى تاعى دا بار. ولاي بولسا، ەلباسىنىڭ تاياۋداعى ون جىلدىقتىڭ جالپىعا ورتاق مىندەتى رەتىندە اۋعانستان، يراك، يە­مەن­، ليۆيا مەن سيريا، ودان قالدى ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى سوعىستار مەن جانجالداردى جانە پالەس­تينا-يزرايل قارسى تۇرۋشىلىقتارىن توقتاتۋ،  كورەي تۇبەگى، وڭتۇستىك-قى­تاي تەڭىزى مەن اركتيكا ەندىگىندەگى  جارىلىس قاۋپىن ازايتۋدى  ۇسىنۋى XXI- عاسىردى جانە تۇتاس ادامزات وركەنيەتىن ەشقاشان دا ەشبىر دە «جەڭىمپازى بولمايتىن» جاھاندىق سوعىستان قۇتقارىپ قالۋدىڭ پلانەتارلىق ماڭىزى بار  جەدەل شارالارى رەتىندە تاني بىلسەك، ادامزاتتىڭ بەيبىت تە الاڭسىز ءومىرىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى دەي بەرىڭىز.

ءبىز كەشەگى كەڭەس وداعى بار تۇستا الەمدەگى بار اسكەري بلوكتاردى جاتقا ءبىلىپ وسكەن ۇرپاقپىز. سول كەڭەس وداعى مەن ەۋروپاداعى سول كەزدەگى سوتسياليستىك مەملەكەتتەر بىرلەسىپ ۆارشاۆا شارتى اسكەري  بلوگىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن دا، كەڭەس وداعى تاراپ كەتكەننەن سوڭ ۆارشاۆا شارتى بلوگى دا ىدىراپ، كەشەگى كۇنى كەڭەستىك ارميانىڭ تۇرعان ورىندارىنا ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن اقىرىن جىلجىپ ناتو بلوگى الا باستاعانى دا وسى كۇنگى انىق جاي. ەلباسى ءوز مانيفەسىندە «گەوساياسي احۋالدىڭ ءمانى مىنادا: ەگەر تىم بولماسا ءبىر ءىرى اسكەري بلوك بار بولاتىن بولسا، وندا ونىڭ انتيپودى قۇرىلاتىنى زاڭدىلىق. كۇش قارسى كۇش تۋدىرادى»-دەي كەلىپ قازىرگى اسكەري بلوكتارعا بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تولىق سەزىنە دە بەرمەيتىن ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ دە ەنىپ وتىرعاندىعىنا ءوز الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرەدى. بۇل وازىرگى جاعدايدا  تۇگەل دۇنيەنى الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلە! ال سول جاي الەمداك ارەنا تورىنەن تۇڭعىش رەت ايتىلدى! ايتقان دا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ! جانە دە ەلباسى وسىعان وراي نە قىلماققا كەرەكتىگىن،  ەندىگى ارادا  اسكەري بلوكتارعا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ  تۋى استىندا وزگە دە مەملەكەت­تەردىڭ بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق، سەنىم مەن قاۋىپ­سىزدىك ءۇشىن جاھاندىق كواليتسياسىن قارسى قويۋ قاجەت دەگەندى دە ايتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسى حالىقارالىق قارۋسىزدانۋ ۇدە­رىستەرىن جاڭا تاريحي جاعدايلارعا بەيىمدەۋ يدەياسىمەن دە اسا ماڭىزدى بولىپ سانالادى.  تاياۋداعى جىلدارى جەر جاھاننىڭ  كەڭىستىگىن اسكەري ءارى ساياسي ميليتارلاندىرۋدان ، قارۋ-جاراقتىڭ ودان ءارى تارالۋىنان ساقتاپ قالا الماساق،   جاڭا قاتەرلەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ  تۋىنداي بەرەتىندىگىن دە ەلباسى اتاپ كورسەتتى.

اۋەلدەن ادامزاتتىڭ جانە ونىڭ وركەنيەتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن شىن الاڭداپ، شىنايى تۇردە جاناشىرلىق تانىتىپ كەلە جاتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوز مانيفەسىندەگى ايتىلعان دۇنيە دامۋىنىڭ بۇگىنگى وزەكتى دە اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ جولدارىن تاعى دا تياناقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن  قازاقستاننىڭ اتىنان  2016 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىن شاقىرۋدى دا ۇسىندى. بۇل كونفەرەنتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى  قيراتىپ، بۇلدىرۋگە اكەلەتىن سوعىستار مەن جانجالداردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءححى عاسىردىڭ حالىق­ارالىق قۇقىقتىق قاعيداتتارىن قۋاتتاۋ، ءسويتىپ، ادامزاتتى  اقىلمەن ءۇن قاتىسۋعا، سابىرلىلىق پەن پاراسات-پايىمعا شاقىرۋى بولىپ تابىلادى.

«ءىس-ارەكەتسىز وتىرۋ نەمەسە بىتىمگەرشىلىك قىزمەتپەن اينالىسقانسۋ الەمدىك اپاتپەن پارا-پار»،- دەگەن ەلباسى  نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇجىرىمى  جەر جاھاننىڭ جانە ادامزات بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ دە، ونىڭ  تىرشىلىگى مەن وركەنيەتىنىڭ دە جەر بەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا دەگەن التى قۇرىلىقتىڭ ءتورت بۇرىشىن دا الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلەسى.

ءيا، ەلباسى ايتقانىنداي،ءححى عاسىردا الەمگە تىنىشتىق كەرەك!

جابال ەرعاليەۆ، 

جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

Abai.kz