الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحاني مۇراسى ۇلتتىڭ باعا جەتپەس بايلىعى. سول سەبەپتى ونى زەرتتەۋ جۇمىستارى قازىرگى تاڭدا بەلسەندى تۇردە اتقارىلۋدا. بۇل رەتتە الاشتانۋشى عالىمدار ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ونەگەلى ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىپ، ەلگە تانىتىپ جاتىر.

بيىل الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىرۋىنا وراي، ەسىمى ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدان مانسۇقتالعان قالام قايراتكەرلەرىن اقتاپ، شىعارماشىلىق مۇرالارىن تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن بايلانىستىرا تالداۋ، پايىمداۋ جاساۋ مىندەتى الدا تۇر. وسى باعىتتا كوپشىلىك قاۋىمعا ەسىمى بەيمالىم الاش قالام قايراتكەرى ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ، ونى تاۋەلسىزدىك مۇراتى تۇرعىسىنان زەردەلەۋ جۇمىسى قولعا الىندى.

ابدوللا بايتاسۇلى – حح عاسىردا عۇمىر كەشكەن، الاشتىڭ رۋحاني، مادەني، ادەبي ومىرىنە بەلسەندى اتسالىسقان زەردەلى ادەبيەتشى، قارىمدى جۋرناليست، شەبەر اۋدارماشى، پاراساتتى سىنشى، ۇلاعاتتى ۇستاز، زەرتتەۋشى. ول – حالەل دوسمۇحامەدۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، ماعجان جۇمابايۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلى سىندى الاش ارىستارىمەن بىرگە ۇلت مۇددەسىن كوكسەگەن الاش قالام قايراتكەرى.

ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ باسقا دا قايراتكەرلەرمەن رۋحاني بايلانىسىن، ۇلتتىق مۇددە-ماقساتىن جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى سىندى الاش زيالىلارىمەن الماسقان حاتتارىنان كورۋگە بولادى. بۇل حاتتاردا ادەبي تۇجىرىمدار، سىني كوزقاراستار بارىنشا مول كەزدەسەدى. ولاردىڭ نەگىزگى مازمۇنى ادەبيەتتەگى كوركەمدىك ماسەلەسىنە قاتىستى بولدى. قالامگەرلەر ادەبيەتتى ونەر دەپ باعالايدى. ءارى ۇلتتىڭ جانى، رۋحى ەكەنىن ەسكەرتەدى. ادەبيتتىڭ باعىت-باعدارىنىڭ ساياسات ىقپالىنا تۇسۋىنە قارسىلىق بىلدىرەدى. ادەبيەت تازا ونەر ەسەبىندە حالىققا قىزمەت ەتسە، ول ءوز مىندەتىن تولىق اتقارادى دەپ تۇجىرىمدايدى. ال ساياسي ۇستانىمعا باعىنعان ادەبيەت حالىقتىڭ ساناسىن ۋلايدى دەپ تۇسىنەدى. ادەبيەتتى ءسوز ونەرى رەتىندە تانىتپاق بولعان الاش قايراتكەرلەرى «القا» اتتى ادەبي ۇيىم قۇرماقشى بولادى.

الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم–الاش»، «تالقى»، «دۆيجەنيە الاش» ەڭبەكتەرىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وگپۋ باسقارماسىنا بەرگەن كورسەتىندىلەرى مەن ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارى توپتاستىرىلعان. بۇندا قايراتكەرلەردىڭ اراسىنداعى تانىستىق، رۋحاني بايلانىس ناقتى فاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن قالپىندا بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ قوشكە كەمەڭگەرۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى سياقتى ۇلت زيالىلارىمەن الماسقان حاتتارى ونىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسىن، ادەبيەتشى رەتىندە قىرىن جان-جاقتى اشادى.

1931 جىلى 17 قىركۇيەكتە قوشمۇحاقامەد كەمەڭگەروۆ جاۋاپقا شاقىرىلادى. بۇل كورسەتىندىسىندە ابدوللا بايتاسۇلىمەن ارالاسىپ پىكىرلەس بولعانى اشىق ايتىلادى: «جۇماباەۆپەن ەشقاشاندا حات جازىسقان ەمەسپىن، ءىشىنارا بايتاسوۆپەن حات الماسىپ تۇردىق. سوڭعى ادام ماعان تاشكەنتتە: كەڭەس پلاتفورماسىنا نەگىزدەلگەن جازۋشىلاردىڭ «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن قۇرماق ەكەن» (255 بەت). بۇل تەرگەۋدەگى جاۋاپقا تىكەلەي قاتىسى بار ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ ەكى حاتى انىقتالعان. ونىڭ بىرەۋى ابدوللا بايتاسۇلىنا ارنالعان حاتى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى ا.بايتاسۇلىنا «عابدوللا دوس» دەپ 1924 جىلى ءساۋىردىڭ 13-ىندە حات جازعان. قىسقا قايىرىلعان اماندىق ساۋلىقتان سوڭ، قوشكە ابدوللاعا ەكى ءوتىنىشىن ايتادى. ەكەۋى دە ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە بولادى.

«عابدوللا دوس! جاعدايىڭ قالاي؟ ورىنبورعا قايتىپ جەتتىڭ؟ قازاقستانداعىلاردىڭ ءحالى وڭدى ما؟ قايتار ساپارىڭنىڭ الدىندا جولىعا الماعاندىعىمنان، بۇل حاتتى تەزدەتە جىبەرىپ وتىرمىن. جىل باسىندا قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسى اۋىل شارۋاشىلىعىنان وقۋلىق جاز دەپ قولقا سالىپ ەدى. مەن وسىنى ويلاستىرىپ، كەرەكتى ماتەريالدى قورىتىپ جاتىرمىن. باسپاداعىلار مۇنى قاشان باسا الادى ەكەن، سونى ءبىلشى.

ەكىنشى ءوتىنىشىم: گوسپلانعا سوق، سماعۇلعا جولىق. ءبىز تاراپتان قانداي كومەك قاجەت ەكەنىن ءبىل. ونىڭ بىزگە قانداي جاردەمى كەرەك ەكەنىن دە ايت. سماعۇلدا قابىلەت تە، جۇرەك تە بار. مەنىڭ بۇعان ونىمەن «جاس ازاماتتا» ىستەس بولعان كەزدە كوزىم انىق جەتتى.

تۇركىستان ماسەلەسى تۋرالى ونداعىلار قانداي شەشىمگە كەلگەنىن دە سۇراشى. ەكى وبلىس قازاقستانعا قوسىلسا، قازاق مەكەمەلەرىنىڭ جايى نە بولماق؟ تاشكەنتتى استانا ەتۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلىپ ەدى عوي.

حات جاز. جارايدى، ساۋ-سالاماتتا بول! قۇشاقتاسىپ كورىسكەنشە. باۋىرىڭ قوشكە. 13.ءىۇ.1924 جىل» (255 بەت).

قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ابدوللا بايتاسۇلىمەن دوستىق ءارى ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋى بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى بولسا كەرەك. ەڭ الدىمەن، زيالىلاردىڭ بۇل جىلدارى مادەنيەت ورداسى تاشكەنت قالاسىنا شوعىرلانۋى ەدى. ق.كەمەڭگەرۇلى تاشكەنتكە 1924 جىلى كەلگەن. بۇل كەز وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ دامىپ، كىتاپ، گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىسى قولعا الىنىپ، ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ وركەن جايىپ جاتقان تۇسى ەدى. تاشكەنتتە ەكى قايراتكەر دە تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان. بىرىگىپ اتقارعان ىستەرى تۋرالى ايتساق، «ورىسشا-قازاقشا ءتىلماش» دەگەن اتپەن بەلگىلى سوزدىكتى قوشكە كەمەڭگەرۇلى مەن ابدوللا بايتاسۇلى قۇراستىرۋعا بىرگە قاتىسقان، «القا» ۇيىمىن قۇرۋشىلاردىڭ قاتارىندا دا ەكى ەسىم قاتار اتالادى. Cونىمەن قاتار ابدوللا بايتاسۇلى قوشكە كەمەڭگەرۇلى، شاكىر بايماقانوۆ، ەسىم بايعاسقين، عابباس داۋلەتبەكوۆ، بۇرالقيەۆ سياقتى قايراتكەر تۇلعالارمەن تاشكەنت شاھارىندا ءبىر ۇيدە تۇرعان، ءبىر ءۇزىم نانمەن بولىسە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا الاڭداپ، ۇلت قامى ءۇشىن بار قاجىر-قايراتىن سالىپ ەڭبەكتەنگەن.

ءتىلشى ءارى ادەبيەتشى بولىپ تانىلعان الاشتىڭ قوس وعلانى مادەنيەتتىڭ دامۋى مەن وركەندەۋى ءۇشىن قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ولاردىڭ رۋحاني دوستىعى مەن تاعىلىمدى قىزمەتى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن  ۇلگى-ونەگە.

ابدوللا بايتاسۇلىمەن حات جازىسقان كەلەسى قايراتكەر – جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. ول باسقا دا الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قىزىلوردا، تاشكەنت قالالارىندا اعارتۋشىلىق، حالىقتى عىلىم-ءبىلىم، ونەرگە شاقىرۋ، كىتاپ جازۋ، العاشقى ءباسپاسوزدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان.

گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ ەستەلىكتەرىندە  جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىمەن قىزىلوردادا تانىسقانىن جازادى. تاشكەنتتە دە جۇسىپبەك پەن ابدوللا قىزمەتتەس بولىپ، ءبىر رۋحاني ورتادا جۇرگەنىن بۇل ەستەلىكتەردەن انىق كورىنەدى. «تاشكەندە بىزبەن تانىس، اسىرەسە ەڭ جاقىن جۇرەتىن كىسىلەر كوپ-اق ەدى، ويىما السام، وڭكەي وقىمىستى كىسىلەر، قازاقتىڭ ىعايى مەن سىعايى ەكەن-اۋ: سۇلتانبەك قوجانوۆ، فايزوللا عالىمجانوۆ، ەسىم بايعاسكين، قوشكە كەمەڭگەروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ(اسپيرانت), ەرشين الىمگەرەي، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ەلدەس وماروۆ، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، يسا قاشقىنباەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ابدوللا بايتاسوۆ، جۇماقان كۇدەرين، ءابىلحاميت اقپاەۆ، ءدارىباي قويايداروۆ، ت.ب» (11بەت). جۇسىپبەك دۋلاتوۆتاردىڭ ۇيىنە ەكىنشى رەت كەلگەندە ابدوللا بايتاسۇلىن ەرتىپ كەلدى دەپ ەسىنە الادى گۇلنار دۋلاتوۆا. ««اينالىپ سوعامىن»  دەگەن جۇسىپبەك بەس-التى كۇن وتكەن سوڭ تاعى كەلدى. ءۇي ءىشى قۋانىشپەن قارسى الدى. بۇل جولى جانىنا ابلوللا بايتاسوۆتى ەرتىپ كەلىپتى. ول دا دۋلاتوۆتارعا بۇرىننان تانىس، تاتەمنىڭ جان دوسى، دارىگەر جۇماعالي تىلەۋيننىڭ باجاسى بولاتىن. ابدوللا ۇزىن بويلى، تالدىرماش كەلگەن، بۇيرا شاشتى، ىلعي كۇلىپ، كوڭىلدى جۇرەتىن ادەبيەتشى جىگىت بولاتىن» (43 بەت).

بۇل كەزەڭدە «القا» ۇيىمىن قۇرۋشى قايراتكەرلەر ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتتا دامۋىن ماقسات ەتىپ، رۋحاني بايلانىستارىن نىعايتادى. ءار قالادا شوعىرلانعان زيالىلار «القا» ۇيىمىنىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىن تالقىلاۋ، كەمشىلىكتەرىن انىقتاۋ سياقتى قىزۋ جۇمىستارمەن اينالىسادى. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى تاشكەنتكە كەلىپ، «القا» باعدارلاماسىن ابدوللا بايتاسۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلىمەن بىرگە تالقىلاعان. بۇل جونىندە جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ تەرگەۋشىگە قايتارعان جاۋابى  مىناداي: «ورىنبوردا ۇيىرمە جۇمىسى ۇيىمداستىرىلمادى. مۇمكىن مەنسىز ءوتۋى دە مۇمكىن، ويتكەنى، مەن ىلە تاشكەنتكە كەتتىم. وندا بارعان سوڭ الگى باعدارلاما تاعى دا الدىمنان شىقتى، ونىڭ ءبىر داناسى ماسكەۋدەن قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆتىڭ اتىنان جىبەرىلىپتى. ءبىر كۇنى مەن، كەمەڭگەروۆ پەن بايتاسوۆ جانە ماعان بەلگىسىز تاعى ەكى ستۋدەنتپەن بىرگە كەمەڭگەروۆتىڭ ۇيىندە وتىرىپ، تاعى دا سول باعداردى تالقىلادىق، «القا» ۇيىمىن ۇيىمداستىرا الامىز با، وعان كىم قاتىسۋعا كەلىسەدى، كىمدەر قارسى بولادى – سونى تالقىلادىق» (241 بەت).

ابدوللا بايتاسۇلى تاشكەنتتە، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ورىنبوردا قىزمەتتە بولعان كەزدە دە ەكى قالامگەر ادەبيەت حاقىندا حات ارقىلى پىكىر الماسىپ وتىرعان. «تومەندە نازارعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇسىپبەكتىڭ ادەبيەت تۋرالى ەكىنشى حاتى. اراب حارپىندە جازىلعان قازاقشا ءماتىنىنىڭ كوشىرمەسى. جازۋى تاڭبا سياقتى انىق، سۇلۋ. وكىنىشكە وراي حاتتىڭ كىمگە ارنالعانى تۋرالى باستاپقى جولدار تاسپادان حاتقا تۇسىرگەندە ءوشىرىلىپ كەتىپتى. نەگىزىنەن بۇل حات ا.بايتاسوۆقا، نە ق.كەمەڭگەروۆكە جولدانعان»  (340 بەت).

«ادەبيەت – ۇلتتىڭ جانى. ۇلتتىق سانا، تاعدىر، جان جۇيەسى – كوركەم ونەردىڭ باستى تاقىرىبى. تاپتىق جىك ارقىلى ادەبيەت جاسالمايدى. بايلار دا قايعىرادى. اسىرەسە قازاق ومىرىندە بۇل وتە اجىراتىلماعان ءىس. قازاقتىڭ تاعدىرى ورتاق. مەن ءوزىم دە كەدەي بوپ ءوستىم» (297 بەت). حاتتاعى العاشقى سويلەمدە جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ادەبيەتتى جالپى حالىققا ورتاق ونەر دەپ تۇجىرىم جاسايدى. ونىڭ مىندەتى –  ادامنىڭ جان جۇيەسىنە، جۇرەگىنە، رۋحىنا اسەر ەتۋ دەپ تۇسىندىرەدى. قالامگەر ءتول ادەبيەتىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاقتى تانۋىمىز كەرەك دەگەن يدەيانى العا تاردادى. «اۋەلى قازاقتى وقۋ كەرەك. قازاقتى بىلەمىن دەگەنمەن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز، ونى مەن برويداننىڭ كىتابىنان كورىپ وتىرمىن» (297 بەت).

حاتتا جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ادەبي-سىن كوزقاراسىن دا بىلدىرەدى. «تاعى ءبىر قوسىلمايتىن جەرىم: «اقىن تاپتىكى عانا بولادى. بىراق كەيدە تۇرمىس جاعدايىمەن، تاپتان مويىنى اسقان، تاپ شاراسىنان جوعارى، وزگە تاپتىڭ دا سويىلىن سوعاتىن بۇقاراشىل، ۇلت ساناسىن مەڭگەرگەن اقىن دا بولادى»، - دەپ پلەحانوۆ ايتادى. ونى عابباس جازىپ وتىر» (253 بەت) دەپ عابباستىڭ پىكىرىنە قارسى ءوز پايىمداۋىن ۇسىنادى. قازاق اقىندارى نە سەبەپتەن تاپقا قامالىپ قالدى دەگەن زاڭدى سۇراق قويادى. وتارشىلدىق زارداپتارىن كەدەي دە، باي دا بىردەي كوردى سول ءۇشىن قازاققا دا، قازاق اقىندارىنا تاپقا ءبولىنۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ وي تۇيەدى. اقىن قاشاندا حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداۋشى، جوعىن جوقتاۋشى بولىپ قىزمەت ەتكەن دەپ پايىمدايدى سىنشى. مىسال رەتىندە بۇقار جىراۋ، شورتانباي، اباي، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان سياقتى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىندارىن ءتىزىپ ءوتىپ، ولاردىڭ جەكە مۇددەدەن گورى ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويعاندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. بۇل ادەبيەتشىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋعا قوسقان بيىك ەستەتيكالىق پايىمى، ۇزدىك وي-تۇجىرىمى.

ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنا جازعان حاتىندا ءبىراز ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلادى. ماسەلەن، ادەبيەت پەن سىننىڭ جاي-كۇيى،  «القا» ادەبي ۇيىمىن قۇرۋ جونىندە ورتاق پىكىرلەر قامتىلادى. حاتتىڭ جازىلعان ۋاقىتى تۋرالى مالىمەت تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «تالقى» ەڭبەگىندە بەرىلگەن. «جىلى كورسەتىلمەگەن بۇل حاتتىڭ شامامەن 1924 جىلدىڭ اياعىندا جازىلعاندىعى بايقالادى. ويتكەنى، ماعجان مەن مۇحتار ءوزارا پىكىر الىسىپ، جاڭا ادەبي باعىتتى باعدارلايتىن ۇيىرمە اشۋدىڭ جوسپارىن تالقىلاپ جۇرگەندىگى تۋرالى مالىمەت سونى راستايدى. بۇل كەزدە مۇحتار دا وقۋدا جۇرگەن بولاتىن. جۇسىپبەكتىڭ «نۇر كۇيى» داستانى دا سول جىلى جارىق كوردى» » (253 بەت).

«جۇسىپبەك!

«كورمەگەلى كوپ ايدىڭ ءجۇزى بولدى» دەگەندەي، ءبىر-بىرىمىزبەن كورىسپەگەلى كوپ ۋاقىتتار بولىپ تا قالدى-اۋ!» - دەگەن جولدارمەن اماندىق-ساۋلىق سۇراۋدان باستايدى. ارى قاراي ماعجانمەن جولىعىپ اڭگىمەلەسكەنىن بايان ەتەدى. حاتتا ماعجان مەن ابدوللانىڭ پىكىرىندە ءوزارا ۇندەستىك پەن ساباقتاستىق ەرەكشە بايقالادى. بۇعان ايعاق ەتىپ مىنا ءۇزىندىنى كەلتىرۋگە بولادى: «ماعجانعا جولىقتىم. 15 كۇندەي بىرگە بولدىق. ول ساعان قاتتى رازى. جالعىز سىن جازعاندىقتان ەمەس، سەنىڭ سوڭعى جازعاندارىڭا قاناعاتتانادى. وسى كۇنگە شەيىن ايىزىم قانعان ساۋلەتشى قالام «نۇر كۇيى» بولدى. قىزىققاندىقتان الدەنەشە وقىدىم دەيدى. اقىننىڭ مۇنىسى سەن تۋرالى ويلايتىن مەنىڭ ويلارىمدى نىق بەكىتتى. قۋاندىم. ونىمەن ءتۇرلى ماسەلەلەر تۋرالى كوپ كەڭەستىم. سونى پىكىرلەرى بار، دۇنيەگە كوزقاراسى نىعايعان سىقىلدى. مۇحتار وعان: «تۇبىندە جالعىزدار توبى جاسايدى، ءبىز جالعىزدار توبىنىڭ قۇراماسىمىز»، - دەپ جازادى ەكەن. بۇل پىكىردى ماعجان دا قۋاتتايدى»» (250-252 بەتتەر). وسى ۇزىندىدەن ابدوللا بايتاسۇلى ادەبي-سىن كوزقاراسىن مەن پايىمىن دا بايقاي الامىز. ابدوللا ماعجان سەكىلدى جۇسىپبەكتىڭ اقىندىعىن، سىنشىلىق قىرىن  جوعارى باعالايدى. «نۇر كۇيى» پوەماسىنىڭ ادەبيەتىمىزگە قوسىلعان جاۋھار تۋىندى دەپ ەسەپتەپ، بۇعان قاتىستى قۋانىشىن جاسىرا المايدى.

بۇدان كەيىن حاتتا «القا» ادەبي ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى ءسوز قوزعالادى. «مۇحتار ماعجانمەن ءجيى جازىسىپ تۇرعان ەكەن، پىكىرلەرىن وقىدىم. ولاردىڭ ەندى ءبىر ويى: سول ۇيىمداردىڭ ءبىر قازاققا قولايلى دەگەن بىرەۋىنە قاتىناسىپ، قازاق ادەبيەتىنە لايىقتى جول دەگەن جولدارىن ۇسىنباق. ورىستىڭ ادەبيەت جۋرنالدارىنا جازباق. باياندامالار جاساپ، پىكىرلەرىن تىڭداتپاق. ماعجان جازا باستاپتى. ماسكەۋدە بىرنەشە قىرعىز، قازاق تىلدەرىندە شىققان ادەبي كىتاپتارعا سىن جازعان ەكەن، ولار دا باسىلىپتى. ماعجان بيىل بۇل جاعىنا كۇردەلى كىرىسەمىن دەپ وتىر» (250-253 بەتتەر).

حاتتا ابدوللا بايتاسۇلى ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ ادەبي ۇيىم قۇرۋعا دايىندىلىپ جاتقانىن، ءارى ونىڭ ويىن مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ قولداعانىن اتاپ وتەدى. ادەبي ۇيىم قۇرماق بولعان قايراتكەرلەردىڭ ماقساتى – الاشتىڭ رۋحاني ومىرىنە جاڭا وزگەرىس ەنگىزۋ، ۇلتتىق ادەبيەتتى دامىتۋ، ءورىسىن كەڭەيتۋ ەدى. سونىمەن قاتار ادەبيەتتىڭ ونەر رەتىندەگى قىزمەتىن ايقىنداپ، كوركەمدىك جاعىنا كوڭىل اۋدارۋ بولدى.

ابدوللا بايتاسۇلى ويىن قورىتىندىلاي كەلە، ءسوز سوڭىندا جۇسىپبەككە دوستىق پەيىلىن بىلدىرەدى. دوستىق پەن ادالدىقتى باعالايتىن ابزال ازاماتتىڭ شىن كوڭىلى مەن اق نيەتىن جەتكىزەدى. «ابدوللانىڭ ءوز حاتىندا اشىپ جازعانىنداي: «تار كەزەڭ، تالما جەر كورسەتەتىن» ناعىز دوستىقتىڭ سىنالاتىن كەزىن ولاردىڭ ءبارى دە باستارىنان كەشتى. ارينە، دوستىقتىڭ قۇنىن مۇنداي كۇندە سىناۋدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن دەڭىز. بۇل سىن ەمەس، جازا. ادىلەتسىز جازا. زامانعا دا، ادامعا دا، دوستىققا دا قيانات. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ «سالتاناتىنىڭ» ءوزى تەك قياناتتان، جازالاۋدان، قۇرباندىقتان تۇردى ەمەس پە. ەندەشە وعان تاڭدانۋدىڭ ەشقاندايدا ءجونى جوق» » (253 بەت).

ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ قوشكە كەمەڭگەرۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىمەن الماسقان حاتتارىندا ونىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا، قىزمەتىنە قاتىستى دەرەكتەر مولىنان ۇشىراسادى. اسىرەسە، ومىردەگى بولمىسى، ادامگەرشىلىگى، دوسقا ادالدىعى، ادەبيەت پەن ونەرگە دەگەن بيىك تالعامى، اسقاق رۋحى مەن ۇلتجاندىلىعى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى.  سونىمەن بىرگە، ادەبيەتشى رەتىندەگى قىرلارى تانىلىپ، ادەبي كوزقاراستارى انىقتالادى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن ابدوللا بايتاسۇلى تىكەلەي حات الماسپاسا دا، ولار جاقىن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعانى بەلگىلى. قايراتكەرلەر  قىزىلوردا، تاشكەنت قالالارىندا اعارتۋشىلىق، ۇستازدىق قىزمەتتە بىرگە بولىپ،  ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ، تالاي قيىندىقتاردى باستان وتكىزگەن. گ.دۋلاتوۆانىڭ ەستەلىكتەرىندە باياندالعانداي ا.بايتاسۇلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ رۋحاني مۇراسىن ۇلگى تۇتقان، ونى ۇستازى دەپ ەسەپتەگەن. «احمەت بايتۇرسىنوۆ اعايدىڭ “وقۋ قۇرالى”، “قىرىق مىسالى”، تاتەمنىڭ “ەسەپ قۇرالى”، “وقۋ قۇرالى” - (قيراعات)  كىتاپتارىنان، ماعجاننىڭ ولەڭدەرىنەن، م.اۋەزوۆتىڭ “قاراگوز”، ج.ايماۋىتوۆتىڭ “شەرنياز” پەسالارىنان، ي.بايزاقوۆتىڭ “قۇرالاي سۇلۋ”، ت.ب. بالالارعا ارنالعان ەرتەگىلەردەن ابدوللا بايتاسوۆ ۇزىندىلەر وقيتىن» (43 بەت).

گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ «شىندىق شىراعى» ەستەلىك-ەسسەسىندە توتاليتارىلىق جۇيەنىڭ قۋعىنىن كورگەن قايراتكەرلەردىڭ قيلى تاعدىرى جايلى شىنايى دەرەكتەر مولىنان ۇشىراسادى: «1928-1930 جىلدارى وتىزدان استام بەلگىلى كىسىلەر قامالادى. ءار قالادان كەلىپ، اۋەلى قىزىلوردا تۇرمەسىنە جاپتى، ودان الماتىعا ايدادى. تەك ءۇش كىسىنى قىزىلوردادان ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە اكەتتى. ال الماتىنىڭ تۇرمەسىنە قامالعاندار: احمەت بايتۇرسىنۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ابدوللا بايتاسوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، حايرەددين بولعانباەۆ، جاقىپ اقباەۆ سياقتى باسقا دا كوپتەگەن قايراتكەرلەر. بۇل كىسىلەر الماتىدا ەكى جىل وتىردى» (45 بەت).

1932 جىلى جەر اۋدارىلعان احمەت بايتۇرسىنۇلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنا ارحانگەلسكىدەن حات جازادى. حاتتا احمەت بايتۇرسىنۇلى ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ وزىنە كورسەتكەن قامقورلىعى مەن كومەگىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. قىر بالاسىنا دا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا بۇل كەزدە ارحانگەلسكىدە تۇراقتاعان بولاتىن.

ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ زامانداس ءىنىسى مىرجاقىپقا جازعان حاتتارى:

«32-ءشى جىلدىڭ دەكابردىڭ 31-ءى مىرجاقىپ، مىرزاعازى، عازىمبەك قاراقتارىم!

مەن ارقانگەلعا 30-نويابردە كەلدىم. كەلگەن كۇنى دەمالىس كۇنى بولعاندىقتان، ەشكىمدى تاۋىپ الۋعا بولماي، دالاعا تۇنەگەندەي بولىپ، تۇنىمەن جاتپاي، كوشەدە قىدىرىپ جۇرۋمەن بولدىم. تاڭەرتەن بارعان ادامدى كەلەسى تاڭعا دەيىن تابا المادىم. جانىمدا بىرگە بارعان 4-5 ادام، ولار دا سولاي بولدى. ءتۇندى سولاي وتكىزىپ، ەرتەڭىنە ابدوللانى تاۋىپ الىپ، 17-دەكابرگە دەيىن سونىڭ ۇيىندە بولدىم. ونان كەيىن پاتەر تاۋىپ الىپ، بولەك شىقتىم. مۇندا پاتەر تابۋ دەگەن وتە قيىن. تانىس ارقىلى بولماسا، ءوز بەتىڭشە پاتەر تابۋ دەگەن بولمايدى. ابدوللا ءوزىنىڭ تانىستارى ارقىلى ارەڭ تاۋىپ بەردى. الىپ كەلگەن از اۋقاتىم الدەقاشان ءبىتىپ قالدى. ابدوللا مەن قىر بالاسى ەكەۋىنىڭ اتسالىسۋمەن جان ساقتاپ تۇرعان جاي بار. قىر بالاسى ورىندا بولىپ، بۇرىنعى ادرەسىمەن تەز حابارلاستىم. سەندەرگە ورىن تاۋىپ جايعاسىپ، جازايىن دەپ ەدىم، ورىن بولماعاسىن كوڭىلدى حابار جازا الماي تۇرعان جاي بار.

                                                         قۇشاقتاپ سۇيەم. اقىمەت» (47 بەت).

بۇل حاتىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلعان قيىن كەزەڭدەردە ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ قامقورلىعىن كورگەنىن جازادى. وسى دەرەكتە قىر بالاسىنىڭ دا اتى اتالادى. ياعني بۇل جىلدارى ەلدەن جىراقتا جۇرگەن ۇلت كوسەمى ءا.بوكەيحان، ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلى جانە ا.بايتاسۇلى  جاقىن ارالاسقان.

كەلەسى حاتتا دا ءبىراز ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلادى:

«دەڭدەرىڭ ساۋ، امان جۇرسىڭدەر مە؟ 31-دەكابردە ءبىر حات جازعان ەدىم، ونى العان-الماعاڭدارىڭنان دەرەك جوق. مەن ءالى ورىنعا كىرە الماي ءجۇرمىن. مەكەمەلەردى ىقشامداۋ مەن جەر اۋدارعانداردى الماۋ دەگەن اعىن تۇسىنا كەز كەلىپ، ەش جەرگە ورنالاسا الماي تۇرعانمىن. ورىن بولماعان سوڭ قاي جاعىنان دا بولسا حال ناشار بولاتىنى بەلگىلى. ءبىر جاعىنان اۋرۋ، ەكىنشى جاعىنان سۋىق، ءۇشىنشى جاعىنان اشتىق – ءۇش جاقتان قىسىپ، اركىمنىڭ ات سالىسقان كومەگى ارقاسىندا كۇنەلەتىپ كەلە جاتقان جاي بار. بۇل قالىپپەن كوپكە بارماي، ءبىر شەگىنە بارىپ تىناتىن شىعارمىن. قىر بالاسى قولدان كەلگەن كومەگىن ىستەپ-اق جاتىر. مۇندا ابدوللا قاتىن-بالاسىمەن تۇرادى. ولار دا مەكەمە ىقشامداۋىنا ىلىگىپ ەدى، قاتىنى باسقا ورىن تاۋىپ كىردى دە، ءوزى بۇرىنعى ورنىنا 10 كۇننەن سوڭ قايتا كىردى. جاقىن ارادا الماتى جاعىنان ءۇي-ىشتەرىمەن كوپ قازاق كەلدى دەپ ەدى. ولارعا ءالى جولىققانىم جوق.

                                                                            قوش، اقىمەت» (48-49 بەتتەر).  

ءبىرىنشى حاتتان جاۋاپ الماعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكىنشى حاتتى جازسا كەرەك. بۇندا دا ول قىسقا اماندىقتى سۇراپ، ابدوللا مەن قىر بالاسىنىڭ كومەگىنە العىسىن بىلدىرەدى. ەكى اتالعان حاتتى دا ۇلت ۇستازى ايداۋدا جۇرگەن كەزىندە جازعان. وسىلايشا كيىن قىستاۋ كۇندەردە ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن ابدوللا بايتاسۇلى جاسىماۋعا تىرىسقان، باۋىرمالدىق تانىتىپ ازاپتى كۇندەردە بىرىنە ءبىرى دەمەۋ بولعان.

گۇلسەزىم تەمىرتاس، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  تۇلەگى

Abai.kz