ءبىرىنشى وتىرىك

«ءبىز موڭعولمىز» دەيدى، ال قالماقتار مەن بۋرياتتار ولاردان قالىسپاي كالمىك-مونگول، بۋريات-مونگول بولىپ العان. شىندىق – موڭعول اتاۋى تاريحتاعى موعولستاننىڭ شىن موعولدارىمەن بىرگە حالىق اتاۋى رەتىندە تاريح قويناۋىنا كەتكەن، بۇگىنگى «موڭعول – ءبىز» دەپ جۇرگەن حالىقتىڭ شىن اتاۋى – حالحا.

ەكىنشى وتىرىك

بارلىق جەردە حالحالار جار سالىپ: «شح رۋ-تايپالارىنىڭ ءبارى بىزدە بار» دەپ ايتادى، ال شىندىعىندا ول وتىرىك، ولاردا ەشقانداي دا – نايمان، كوڭىرات، جالايىر، دۋلات، كەرەي سەكىلدى كوپ رۋ-اتاۋلار اتىمەن جوق.

شىندىعىندا ولاردى بۇرىن ءمانجۇر يمپەرياسى وتتوك پەن حوشۋنعا ءبولىپ ارالاستىرىپ تاستاعان، سول سەبەپتى ولاردا قازاقتاعىداي ءار رۋ بولەك اۋىل بولىپ وتىرماعان، سول سەبەپتى دە حالحانىڭ ەش قايسىسى اتا-بابا رۋىن بىلمەيدى.

حالحا ەگەمەندىك العالى بەرى شح-نى باستى «گەروي» ەتىپ الىپ، سونىڭ اتىنا سايكەس بولۋ ءۇشىن، 1990 جىلداردان باستاپ ءار حالحاس ءوزىنىڭ جەكە باس كۋالىگىنە رۋىن جازۋ مىندەتتەلەدى، ال بىلمەسە نەنى جازادى؟ ارينە گازەت-جۋرنالدان وقىعان شح-نىڭ رۋىن جازادى، ءسويتىپ حالحانىڭ جارتىسىنان كوبى بورجيگون بولىپ العان، ال كىشكەنە ۇياتى بارلارى نايمان، جالايىر ت.ب رۋ اتاۋلارىن العان.

ەڭ ماسقاراسى مىنادا عوي: مىسالعا اكەسى – نايمانمىن دەسە، ءبىر بالاسى – بورجەگىن بولادى دا، ءبىرى مەن جالايىر بولعىم كەلەدى دەي سالادى.

بۋريات پەن قالماقتار ءوز رۋىن بىلەدى، سول سەبەپتى ولاردا شح-نىڭ رۋ اتاۋلارى جوق.

حالحانىڭ وتىرىگىن شىعارۋ جولى:

قاي رۋدانسىڭ؟

ول رۋدىڭ تاڭباسى قانداي – سۋرەتىن كورسەت؟

ول رۋدىڭ اتا-قونىس جەرى قايدا، كارتادان كورسەت؟

ۇرانى قانداي؟

ەڭ باستىسى ول رۋ ارى قاراي قانداي رۋلارعا بولىنەدى؟

وسىمەن وتىرىكشىنىڭ ءۇنى وشەدى.

ءۇشىنشى وتىرىك

قازىر حالحالار مەملەكەتتىك تۇرعىدا شح-نى دارىپتەپ، تۇركى-موڭعولدارىنىڭ بۇرىنعى بۇكىل سالت-ءداستۇرىن، كيىمىن وزدەرىنە الىپ جاتىر. ال شىندىعىندا حالحانىڭ سالتى مەن كيىم كيىسى مۇلدەم باسقا بولعان.

نەگىزى حالحالار ونشا دامىماي قالعان، مىسالعا اربالارىنا قاراساڭىز، دوڭگەلەكتەرى وتە ديلەتانتتى تۇردە جاسالعان، تەك قانا جاقىن جەردەگى جۇكتەردى تاسىماسا، ونداي دوڭگەلەكپەن كورشى اۋىلعادا جەتۋ مۇمكىن ەمەس شىعار.

ال شح موڭعولدارى بالا-شاعاسىن جۇكتەرىن تاسىپ، وزدەرىنىڭ كەرەمەت ۇلگىلى اربالارىمەن بۇكىل الەمدى شارلاپ شىققان.

تاعى حالحا قايتىس بولعان ادامىن ەشقاشان كومبەگەن، دالاعا لاقتىرىپ تاستايدى.

وتىرىگىن شىعارۋ جولى:

گۋگلدان «مونگوليا 19 ۆەك فوتو» دەپ تەرىپ شىققان سۋرەتتەردى حالحانىڭ بەتىنە باسۋ.

تاعى «مونگولسكايا تەلەگا» دەگەندى تەرىپ شىققان فوتونى بەتىنە باسۋ.

وزدەرى جەپ كورەتىن ءمانجۇردىڭ فوتولارىن كورسەتىپ، مىنە سەنىڭ شىققان تەگىڭ دەپ بەتىنە باسۋ كەرەك.

ءتورتىنشى وتىرىك

حالحالار شح ءتىلى بىزدىكىندەي دەپ ايتادى.

ال شىندىعىندا قاراقورىمعا بارعان فرانتسيا كورولىنىڭ ەلشىسى رۋبرۋك موڭعول سوزدەرى دەپ جازىپ كەتكەن ءسوزدىڭ بارلىعى، ول بۇگىنگى قازاق ءسوزى، ال حالحادا ول سوزدەر مۇلدەم باسقاشا اتالادى.

مىسالعا، رۋبرۋكتىڭ جازباسى بويىنشا:
– كەفير – ايرا، قازاقشا ايران
– كۋمىس – كوموس، قاز – قىمىز
– كۋرت – گيۋرت، قاز – قۇرت
– سۋروك – سوگۋر، قاز – سۋىر
– ارحار – اركار، قاز – ارقار

وتىرىگىن شىعارۋ جولى:

وسى سوزدەردىڭ حالحا اۋدارماسىن سۇراۋ، سوسىن رۋبرۋكتا وسىلاي دەپ بەتىنە باسۋ.

نەگىزى باسقا حالحانىڭ كوپ ءسوزى تۇركى تىلىنە كەلەدى، ولار بىزدەن الدىڭدار دەپ ايتۋى استە مۇمكىن. وعان كونە تۇركى رۋنيكا جازباسىن، نەمەسە 10 عاسىردا جازىلعان ماحمۇد قاشقاريدىڭ تۇركى سوزدىگىن كورسەتۋ كەرەك. «مىنە، بۇل ءسوزدىڭ ءبارى شح-دا موڭعول اتاۋى دا شىقپاي تۇرىپ، تۇركى ءسوزى بولعان» دەپ.

بەسىنشى وتىرىك

«تاينايا يستوريا مونگولوۆ» اتالعان جازبا حالحا تىلىندە جازىلعان دەيدى. بۇل جازبا قىتاي يروگليفىمەن جازىلعان جانە ونى ورىستار تاۋىپ الىپ، وريگينالىن جويىپ جىبەرىپ، وزدەرى حالحا تىلىنە ۇقساستىرىپ لاتىن ارپىمەن ترانسكريپتسيا جاساعان.

وتىرىگىن شىعارۋ جولى:

قىتاي يەروگليفى ول اشەيىن سۋرەت، مىسالعا «يت ءۇردى» دەپ جازعىسى كەلسە، يت جانە ءۇردى دەگەن سۋرەت سالىپ بەرەدى بولدى، ونى قاي تىلگە اۋدارساڭ دا، سول تىلدە سويلەپ شىعا كەلەدى.

ودان بولەك ورىستا شىندىق جوق.

التىنشى وتىرىك

ەسكى موڭعول جازباسى دەگەن جازۋ، بۇكىل جازۋ حالحا تىلىندە جازىلعان سىماق جانە ءالى كۇنگە دەيىن ولار ونىمەن جازادى-مىس.

ءوز باسىم، وسى جازۋدى وقۋدى ۇيرەنە الماي-اق قويدىم، ال جاسالعان ترانسكريپتسيالار وتىرىكشى، تاريحشى-سىماق ورىستاردىكى، سول سەبەپتى وعان سەنىم جوق.

ال سول 12-13 عاسىرلارداعى موڭعول حاتتامالارىنا كەلەر بولساق، اراپ ارپىمەن جانە لاتىن ارپىمەن جازىلعان جازبالاردىڭ ءبارى تۇركى جازۋى بولىپ ەسەپتەلەدى.

مىسالعا، اراپ ارپىمەن جازىلعان حات ول – كۇيىك حاننىڭ ريم پاپاسىنا جازعان حاتى تازا تۇركى تىلىمەن باستالىپ، ارعى جاعى پارسى تىلىندە جازىلعان.

ريم پاپاسىنىڭ ەلشىسى پلانو كارپينيدىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، العاشىندا موڭعولدار حاتتى ءوز تىلىندە جازا باستايدى، سوسىن بىراق ءبىزدىڭ تىلدەن ريم پاپاسىنا ەشكىم حاتتى اۋدارىپ بەرە الماس دەپ، قالعان حاتتى ساراتسين تىلىندە جازدى ەكەن.

ال لاتىن ارپىمەن جازىلعان دۇنيەگە، ەۋروپا ميسسيونەرلەرىنىڭ التىن وردا كوشپەندىلەرىن حريستيان دىنىنە ۇگىتتەۋ ماقساتىندا جازىلعان كودەكس كۋمانيكۋس تۋىندىسى. بۇل تۋىندى ءبىر كۇندە پايدا بولعان جوق، ولار بۇنى جازباي تۇرىپ موڭعولدارعا قانشاما ەلشىلىك جىبەرىپ، تىلدەرىن ابدەن زەرىتتەگەن.

بۇگىن بۇل تۋىندىنى قىپشاق جازۋ دەپ اتاپ ءجۇر، ال راسىندا بۇل التىن وردانى قۇرعان تۇركى-موڭعولدارىنىڭ جازباسى.

ال بۇگىنگى حالحاسيادىعا كەزدەسەتىن كونەۇيعىر جازۋى شىندىعىندا ولارعا مانجۇردەن كەلگەن، مانجۇرلەر كونەموڭعول جازۋىن وزدەرىنە بەيىمدەپ وزگەرتكەن، ءسويتىپ بۇكىل وزدەرىنىڭ ءمانجۇر يمپەرياسىنا تاراتقان، ءسويتىپ حالحاعادا جەتكەن بۇل جازۋ.

تاعى حازاريتسى دەگەن اۋعان حالقىن وزدەرىنە تۋىس قىلىپ العان، ول بوس ساندىراق، ولار يران تىلىندە سويلەيدى، ال مونگول سوزدەرى بار دەگەنى، ءوزىمىز بىلەتىن حالحا تىلىندەگى كوپتەگەن ءوزىمىزدىڭ تۇركى سوزدەر، سوناۋ رۋنيكامەن جانە 10 عاسىردا قاشقاري سوزدىگىندە جازىلىپ كەتكەن.

وتىرىگىن شىعارۋ

سەندەردىڭ جازۋلارىڭ ول ءمانجۇر جازۋى دەپ بەتىنە باسۋ، تاعى كونەموڭعول تىلىندە «تس» ءارپى مۇلدەم بولماعان، ال حالحا تىلىندە «تس» ءارپى ءجيى قولدانىلادى.

جەتىنشى وتىرىك

گەن بويىنشا «سەندەر ءبىزدىڭ حالحادان» تاراعاسىڭدار دەپ، وزدەرىنشە س3 اتاۋلى گاپلوگرۋپپانى وزدەرى يەمدەنىپ العان، ال شىندىعىندا ەشقانداي گەن-گاپلوگرۋپپا ۇلتقا، تىلگە بولىنبەيدى، سەبەبى ولار 10 مىڭ جىلدار بۇرىن، ەشقانداي ۇلت بولماي تۇرعاندا پايدا بولعان. س3 گەنى كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرىندە بار، امەريكا ۇندىستەرى مەن، اۆتراليا ابوريگەندەرىندە دە بار، سوندا ولاردا حالحا بولعانى ما؟

ەڭ كوپ بىزدە كەزدەسەدى دەپ ءۋاج ايتۋىكادىك، شىندىعىندا بۇل گەننىڭ ەڭ جوعارى كونتسەنتراتسياسى كەزدەسەتىن حالىق – ءمانجۇر حالقى. حالحا مانجۇردەن كوپ تاياق جەگەن، ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى ولاردى.

وتىرىگىن شىعارۋ:

«سوندا سەندەر حالحالار مانجۇردەن تاراعانسىڭدار ما؟» دەپ توتەسىنەن سۇراق قويىپ، جاۋاپ تالاپ ەتۋ.

وسىنى ءار قازاق بالاسى بىلسە دۇرىس بولار ەدى، ايتپەسە كوبىمىز سول «سوۆوكتار» جازىپ بەرگەن تاريحپەن ءجۇرمىز.