اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ،

                                           ابايدى وقى، ەرىنبە،

                                        ادامدىقتى كوزدەسەڭ،

                                        جاتتاپ توقى كوڭىلگە!

                    سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ

ۋاقىتتان جۇيرىك ەشتەڭە جوق-اۋ، اسىلى. كەشە عانا مەكتەپ قابىرعاسىندا اباي ولەڭدەرىن تاقپاقتاپ جاتتاپ، جىل سايىنعى ءداستۇرلى وقۋلارعا جان-تانىمىزبەن دايىندالىپ، بۇيىرعان جۇلدەنى يەلەنىپ، كەلەسى قادامعا بالالىقپەن قول جەتپەس بيىك ماقسات قويىپ، قيالداۋشى ەدىك. قيالىمىزعا قانات ءبىتىرۋشى ەدىك... بەۋ، سول ءبىر قايتالانباس، قيماس شاقتار-اي دەسەڭشى!...

ءسويتىپ ءجۇرىپ، «... اباي ولەڭدەرىن وقۋ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىنۋ، اسىل ويلارىن زەردەگە ساقتاۋ ىنتاسى دا، ىقىلاسى دا بۇگىندە بۇرىنعىداي ەمەس. تەك اباي عانا ەمەس، جالپى كىتاپقا  قۇشتارلىق، كىتاپقا قۇمارلىق باسەڭدەدى. مۇنى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ءار وتباسىنان كورىپ ءجۇرمىز. تەلەديدار، باسقا اقپاراتتار تولقىنى، باتىستىق ەكسپانتسيا ءوز بالالارىمىزدى باۋىرىمىزدان، ۇلتتىق ادەبيەتتەن، ۇلتتىق ونەردەن، ۇلتتىق مۋزىكادان ءبولىپ الىپ بارادى. بۇل شىنىندا دا قورقىنىشتى جاعداي...» / م.جولداسبەكوۆ. ە.ق. 26.ءحى. 2008ج./ - دەپ جازعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلتتىق ۇلى مۇراتتارعا ايانباي قىزمەت ەتىپ جۇرگەن  «جۇرەك قۋاتى مول تۇلعا» فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.جولداسبەكوۆتىڭ ماقالاسىن وقي وتىرىپ، اعاعا حات جازىپ، قازاقتىڭ باس اقىنى تۋرالى جازىلعان باعا جەتپەس كەسەك  ويلارعا ءوز ءۇنىمدى قوسۋعا تالپىنعان بولاتىنمىن. ونداعى ويىم: كەشەگى ماعجان سەنگەن ۇلى، تەكتى حالىقتىڭ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى قاناتتى»، تۇلپارداي قاجۋدى، سۇڭقارداي تالۋدى بىلمەس، ەل مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن بيىك ۇستار، ايبىندى الاشتىڭ اتىن ءبىر-اق تاڭدا اسپانعا شىعارار، «سوزدەرىندە جالىن، كوزدەرىندە وت  وينار» قۋاتتى دا ويلى زەرەك جاستار لەگى ءوسىپ كەلە جاتقانىنان حاباردار ەتىپ، جاقسىلىقپەن سۇيىنشىلەيىن دەگەنىم ەدى.

ۇلى تولستويدىڭ «مىڭ ءسوز ويلاپ تاۋىپ، ءبىر ءسوز تاڭداپ الۋ قانداي قيامەت-قايىم» دەپ قينالعانى بار ەكەن. ءسوز قادىرىن تولستويشا ۇعىنعىم كەلدى بىلەم، اتالمىش حاتىمدى ۇزاق جازىپ، قايتا-قايتا تۇزۋلەپ، تاپتىشتەپ، اۋرەگە تۇسكەنىم دە ەسىمدە.

ءيا، ويلارىم دا، ارمانىم دا كوپ مەنىڭ...

وي دەمەكشى، ءوز تاڭداۋىڭنىڭ ناتيجەسىندە ومىرىڭنەن ورىن الىپ جاتقان بارلىق جاعداياتتار انىعىندا ىشكى ويىڭنان باستاۋ الاتىنىن كەزىندە پاسكال بىلاي دەپ ناقتى تۇجىرىمداعان ەكەن: «ءبىزدىڭ بۇگىنگى بارلىق جەتىستىكتەرىمىز – ول وتكەن كۇندەرى ويلاعان ويلارىمىزدىڭ كورىنىسى عانا». ياعني، عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ءاربىر سەكۋند، ءاربىر مينۋت، ءاربىر كۇنى ويلاعان ويىمىزدان تۇرادى ەكەن. ولاي بولعاندا، وي جەرگە ەگىلەتىن ءدان ىسپەتتى: نە ويلاساڭ، سونى وراتىندىعىڭ انىق.

امەريكالىق  تاماشا جازۋشى روبەرت كولەر «عاسىرلار قۇپياسى» ەڭبەگىندە بىلايشا وي تۇيەدى: «ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ءاربىر ءىس، ءاربىر تاجىريبە اقىلىمىزدىڭ ناتيجەسى. ءبىز  «ىستەي الامىز، قولىمنان كەلەدى» دەپ ويلاعان نارسەنى عانا  ىسكە اسىرا الامىز. كىم بولا الامىز دەسەك، سونداي دارەجەدەن عانا كورىنە الامىز. نە ىستەسەك تە، كىم بولساق تا، بارلىعى ءبىزدىڭ ويىمىزعا بايلانىستى. بارلىق بيلىكتىڭ، ساتتىلىكتىڭ، بايلىقتىڭ قۇپياسى سولار تۋرالى قۋاتتى ءارى ءپوزيتيۆتى ويلايتىنداردا...»  روندا بەرننىڭ "سەكرەت" اتتى بەستسەللەر كىتابىندا دا وسىنداي ويلار  ايتىلعان: ء"ومىرىڭىز، اۋەلى، ويىڭىزعا بايلانىستى. سەبەبى، ءسىزدىڭ ءاربىر ويىڭىز – قۋاتتى كۇش ءارى ماگنيت ىسپەتتى. ماگنيتتىڭ وزىنە ۇقساس دۇنيەلەردى تارتاتىنى سەكىلدى، ءسىزدىڭ دە ساناڭىزداعى  سانسىز ويلار  قانداي بولسا،  سوعان ۇقساس ويلار كەلەدى، ونىڭ ءىس-ارەكەتىڭىزدە كورىنىس تابۋى عاجاپ ەمەس. قانداي بولساڭىز، اينالاڭىزداعى دوستارىڭىز دا سىزگە ۇقساس بولادى. ۇقساس دۇنيەلەر وزىنە ۇقساستاردى تارتىپ تۇرادى. عۇمىر جۇمباعى – تارتىلىس زاڭى". قانشالىقتى شىندىققا جاناساتىندىعىن بىلمەسەك تە،  ادامدار ءپوزيتيۆتى ويلاسا، سول اتموسفەرادا جاقسىلىق قالىپتاساتىنى عىلىمي نەگىزدەلگەن عوي.  مۇنى جاھاننامعا ايگىلى فيزيك ي.نيۋتون وسىدان ءتورت عاسىر بۇرىن عۇمىر جۇمباعى - "بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى" دەپ اتاپ، تابيعاتتاعى بارلىق دەنەلەر ءبىر-بىرىنە  تارتىلىپ تۇرادى دەگەن تۇجىرىم جاساعان بولاتىن.

ەندەشە، وقۋشىم، ءسىز دە كەلەلى وي ءتۇيىڭىز!  حاكىم اباي بۇل تۋراسىندا نە دەيدى ەكەن؟

اقىل كوزىمەن قارا: كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن، ول بۇلتتاردان جاڭبىر جاۋىپ، جەر جۇزىندە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىستەردى ءوندىرىپ، كوزگە كورىك، كوڭىلگە راقات گۇل-بايشەشەكتەردى، اعاش جاپىراقتاردى، قانت قامىستارىن ءوندىرىپ، نەشە ءتۇرلى ءناباتاتتاردى ءوسىرىپ، حايۋانداردى ساقتاتىپ، بۇلاقتار اعىزىپ، وزەن بولىپ، وزەندەر اعىپ، داريا بولىپ، حايۋاندارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقتارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنىن، گۇلدەر گۇلىن، قۇستار ءجۇنىن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن; حايۋاندار ەتىن، ءسۇتىن، كۇشىن، كوركىن، تەرىسىن; سۋلار بالىعىن، بالىقتار يكراسىن، حاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن، قۇرت جىبەگىن - ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسىنا جاسالىپ، ەشبىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك ءبىر نارسە جوق، ءبارى – ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق"-دەيدى دانىشپان  38-قاراسوزىندە. بۇل جاراتقان "حيكمەتتەرىنىڭ ءھامماسىندا ءھام مارحامات، ءھام عادالات زاھير تۇر ەكەن". وسىدان مىناداي سۇراق تۋىندايدى: جەر مەن كوكتى وسىنداي بىرلىكپەن، ولشەۋسىز كەڭدىكپەن ءبىر عانا ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن شەكسىز ماحابباتپەن جاراتقان ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ يەسى  اللا تاعالا سانسىز نىعمەتتەرىنىڭ ىشىنەن ءسىزدى باقىتتى ەتەتىن بولماشى نارسەنى بەرمەي قويادى دەپ ويلايسىز با؟! اياۋلى ارماندارىڭىزدىڭ ورىندالۋىنا نە كەدەرگى؟  قاسيەتتى قۇران كارىمدە: «ول سونداي اللا، كەز كەلگەن نارسەنىڭ بولۋىن قالاسا، «بولا قال» دەيدى جانە ول ءسوزسىز بولادى» دەلىنگەن.  مۇنان شىعاتىن قورىتىندى: «اقىلعا ەركىن وي كەرەك، ماتاۋدان ويدى ازات قىل، ادەتتەنىپ ەرتەرەك، ءورىسىن كەڭىت جىلما-جىل» دەپ ەركىن ويلى اقىن شاكارىم ايتپاقشى،  ويىمىزعا، ارمان-ماقساتتارىمىزعا ماتاۋ، قۇرساۋ قويماي، ىشكى ويىمىز بەن تىلەگىمىز انىق بولىپ، ەڭ باستىسى، ءاردايىم ءپوزيتيۆتى ەركىن ويلاۋعا داعدىلانساق،   ءار ءىستى تازا اقىلعا سىناتا الامىز. ءبارىن اقىل تارازىسىمەن شەشسەك، ءوز ءومىرىمىز ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك الا  الامىز، ول – ءبىزدىڭ شىنايى ءومىرىمىز بولماق. دەمەك، بارلىق يگى نەمەسە قيانات ىستەردىڭ دە باستاۋشىسى – ىشكى وي ەكەن.

ولاي بولسا، نە تۇرىس؟ ءوز ومىرىمە ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورەيىنشى، وقۋشىم. ء/سىز دە جايىمەن ءوز ومىرىڭىزگە كوز جىبەرىڭىز./ الگىندە اتاپ ءوتتىم، ەلىمىزدەگى اتاعى دارداي كىسىگە حات جازعالى بەرى تابانى كۇرەكتەي ءتورت جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتىپتى. وسى جىلدار ارالىعىندا ءوز ومىرىمدە قانداي وزگەرىستەر بولدى. مەنىڭ وي-ارمانىم جۇزەگە استى ما؟

ەڭ باستىسى، الاشتىڭ ارداقتىسى، قازاعىمنىڭ بايتەرەگى مىرزاتاي اعا جولداسبەكوۆتىڭ ۇيىندە قابىلداۋىندا بولدىم. قازاقتىڭ رۋحاني الەمىن كونە تۇركىلەر دۇنيەسىمەن سالعاستىرا زەرتتەۋدى  العاش قولعا الىپ، بايىپتى زەرتتەپ، ءسويتىپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن 12 عاسىرعا تەرەڭدەتىپ جىبەرگەن، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانكەشتىلىك ەڭبەك ەتكەن ۇلى تۇلعامەن كەزدەسۋ مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر ۇمىتىلماس اياۋلى كەزەڭ بولىپ قالا بەرمەك.

ۋنيۆەرسيتەتتە «اڭگىمە-دۇكەن» گەرمەنەۆتيكالىق كلۋبىندا ابايدىڭ 28-قاراسوزىنىڭ ءمانىن اشۋ ماقساتىندا جاساعان «وي – قۋاتتى» اتتى لەكتسيامدا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ف.ع.د. پروفەسسور سەرىك اعاي نەگيموۆتىڭ  بۇكىل اۋديتورياعا داۋىستاپ:  «جارايسىڭ، شاحينۇر! 55 ءمينوت  تىڭدارمانداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الدىڭ»، - دەپ بەرگەن  باعاسى توماعاسى سىپىرىلىپ، كوككە سامعاعان قىران قۇستاي سەنىمدىلىگىمدى ارتتىردى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستاندا» /18.ءىح.2012ج/ جاريالانعان ««ابايشا ءسۇيىپ، ابايشا كۇيىپ ءجۇرمىز بە؟» دەگەن ماقالانى وقىعانداعى ويلارىم نەمەسە مىرزاتاي اعاعا حات»، «باتامەنەن ەر كوگەرەر نەمەسە مىرزاتاي اعاعا حات»  اتتى ماقالالارىمدى وقىعان الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋدانىنىڭ №4 شوڭجى ورتا مەكتەبىنىڭ 10-11-سىنىپ وقۋشىلارى: «...اباي شىعارماشىلىعىنا قايتادان تەرەڭدەپ، شاكارىم تۋىندىلارىنا قايتادان ورالىپ، قايتا جاتتاۋعا، قايتا وقۋعا كىرىسەمىز دەپ وتىرمىز... سەنىڭ تالانتىڭ ەلىمىزدە تۇراتىن ەل ەرتەڭى بولاتىن شاكىرتتەرگە تەرەڭ وي تاستادى. اباي مەن شاكارىم سياقتى عۇلامالارعا تەرەڭ بويلاۋ كەرەكتىگىمىزدى ەسكەرتتى» دەپ وزدەرىنىڭ جۇرەكجاردى تىلەكتەرى مەن نيەتتەرىن «ەق» گازەتى ارقىلى «وقىرمان ويىن ايتادى» /16.ح.2012 ج./  ايدارىمەن جولداعان بولاتىن. وسىنداي جاس ورەندەردىڭ، سونداي-اق، اباي-شاكارىم مۇرالارىن  زەردەلەپ، اۋدان، وبلىس كولەمىندە ناتيجە كورسەتكەن بىرقاتار ءىزباسارلارىمنىڭ  ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ اسىل ويلارىنىڭ سىرتىن ەمەس، سىرىن ۇعىنۋعا  دەگەن قۇلشىنىستارىنىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانى بار قازاققا ورتاق زور قۋانىش دەپ بىلەمىن.

ەگەر ءبىر نارسەنى شىن قالاپ، سوعان ساي ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، جالىقپاي ىزدەنسەڭ، ءۇمىت ۇزبەي، ارمانعا سەنسەڭ، بۇكىل الەم سونىڭ ورىندالۋىنا سەبەپكەر بولادى.  نەنى مەڭزەپ وتىرعانىمدى تۇسىنگەن شىعارسىز، وقۋشىم؟! ويتكەنى، جوعارىدا  كەلتىرگەندەي: «بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى». وسىدان سوڭ، اسا جاۋاپكەرشىلىك، ۇلكەن تاباندىلىقپەن تەك ءبىر عانا ماقسات قويىپ، وي-سانانى سوعان باعىتتاپ، بال داۋرەن- بالالىق شاقتىڭ  قوماقتى بولىگىن سانالى ىسكە ارناعان مەنىڭ الدىمنان قانداي جول شىعۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟!

ولاي بولسا، بۇكىل الەم ءبىر-بىرىنە تارتىلىپ تۇرعانىنداي،  ءسىزدىڭ دە نە قالايتىنىڭىز ايقىن بولسا، مىندەتتى تۇردە ونى ىشكى ويىڭىز ارقىلى ومىرىڭىزگە تارتاسىز جانە ول  ءسوزسىز كورىنىس تاباتىنىنا كامىل سەنىڭىز. ۇلى اباي وسىناۋ زاڭدىلىقتى بىلگەن عوي. بىلگەن سوڭ دا وي قوزعاعان.  «بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىن» قىرىق ءۇشىنشى قاراسوزىندە: «جان قۋاتى دەيتۇعىن قۋات -  بەك كوپ نارسە، ءبارىن مۇندا جازارعا ۋاقىت سىيعىزبايدى... بۇل قۋاتتىڭ ىشىندە ارتىق ءۇش قۋات بار»،-دەپ سونىڭ « بىرەۋىن ورىسشا  «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو»»,-دەيدى. قازاقشاعا  «ۇقساس دۇنيەلەردىڭ  نەمەسە بىرتەكتىلەردىڭ تارتىلىس كۇشى» دەپ تارجىمەلەدىم.  بۇل قۋاتتى، اۋەلى،  ۇلى اقىننىڭ ءوزى قالاي تۇسىندىرەدى  ەكەن؟! وقيىق: «ول – ءبىر نارسەنى ەستىپ، كورىپ ءبىلدىڭ، حوش كەلدى، قازىر سوعان ۇقساعانداردى تەكسەرەسىڭ. تۇگەل ۇقساعان با؟ ياكي ءبىر عانا جەردەن ۇقساعاندىعى بار ما؟ ارنەشىك سول ىسكە ءبىر كەلىسكەن جەرى بار نارسەلەردىڭ ءبارىن ويلاپ، بىلگەنىن تەكسەرىپ، بىلمەگەنىن سۇراپ، وقىپ، بوتەننەن حابارلانىپ بىلمەي، تىنشىتپايدى»,-دەيدى.  حاكيمنىڭ ايتۋىنشا  مۇنداي «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو» ادام بويىندا اۋەلدە بولادى. ەسكەرمەگەن، «تامىرىن بەرىك ۇستاپ» تۇرا الماعان، «كۇتىپ اينالدىرماعان» ادامنىڭ بويىنان  جوعالىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان دا ونى  «زينھار، جوعالتىپ الۋ جاراماس، ول جوعالسا، ادام ۇعىلى حايۋان بولدى، ادامشىلىقتان شىقتى»,-دەيدى تۇيىندەپ.  مۇنىڭ ءوزىن ادام ەسكەرە بەرمەيتىن جارالىستىڭ ءبىر جۇمباعى نەمەسە ابايشا ايتقاندا «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى» دەرسىز. قاراسوزدە ايتىلعانداي  ءومىر، تابيعات، قوعام، ادام، ت.ب. جايىندا قالاي ويلانساڭىز دا، ءتىپتى، ءوزىڭىز قانداي ادام بولساڭىز دا بويىڭىزداعى سول ءبىر ارتىق قۋاتتى «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو»، ياعني «ۇقساس دۇنيەلەردىڭ نەمەسە بىرتەكتىلەردىڭ تارتىلىس كۇشى ارقىلى» ويىڭىزعا، وزىڭىزگە ۇقساستاردى تارتاسىز. بۇدان تۇيەتىنىمىز: ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ءسىز قالاماساڭىز دا،  وزىڭىزگە تارتقان، ءسىز ءاردايىم ويلايتىن  دەڭگەيدە وتپەك. ويتكەنى، ءاردايىم ويلايتىن ويلارىمىز ءدال سولاي بولاتىنىنا كوڭىل تۇكپىرىندە شىن سەنىمدى تۋدىرادى. جانە سول سەنىم سونداي وقيعانىڭ بولۋىنا جاعداي جاسايدى.   بۇل – زاڭدىلىق.   «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا الماي، ءبىر ۇرتى قان، ءبىر ۇرتى ماي بولعان» ،  وي، عىلىم-ءبىلىم ەمەس،  پايدا، ماقتان قۋعان  «قالىڭ ەلى،  قازاعى، قايران جۇرتىنا»  وسىناۋ بۇلجىماس زاڭدىلىقتى ۇلى ابايدىڭ باسقاشا ءتۇسىندىرۋى «ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز كىسى سۇعىن قاداعان» /24-قاراسوز/ زاماندا مۇمكىن ەمەس-ءتى، بىزدىڭشە.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، وي – ادامنىڭ قارۋى. ول – قۋاتتى. ەگەر ءاربىر جان يگى ىسكە ۇمتىلسا، شاپاعاتقا بولەنەتىنى داۋسىز. ەندەشە، ادامزاتتىڭ ماقتانىشى، اداستىرماس تەمىرقازىعىمىز اباي ايتقان جانە الەمدىك عىلىم  نەگىزىندە ويىمىز تەك جاقسىلىققا باعىتتالىپ، وعان سەنىمىمىزدىڭ بەرىكتىگى مەن امالىمىزدىڭ تۋرالىعى ساي بولسا،  اللا تاعالانىڭ  شاپاعاتى دا ءبىزدىڭ ىشكى، سىرتقى نيەتىمىزبەن سايكەس كەلەدى دە. ءسوزسىز ورىندالارى حاق ەكەنىنە ءشۇباڭىز بولماسىن.

اباي عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنۋدىڭ شارتتارى تۋرالى ايتقاندا وتىز ەكىنشى قاراسوزىندە : «ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋگە ەكى قارۋ بار ادامنىڭ ىشىندە: ءبىرى – مۇلاحازا قىلۋ، ەكىنشىسى – بەرىك مۇحافازا قىلۋ»،-دەيدى. مۇحافازا قىلۋ – پىكىرلەسۋ دەگەنى. ەندەشە، وي تۋرالى ويعا وي قوسىڭىز، وقۋشىم!

جالعاسى بار...

شاحينۇر سادۋاقاس

Abai.kz