ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ۇلتتىق ساناعا سىلكىنىس تۋعىزىپ، قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگىنى، بولاشاعى جايلى باعدار كورسەتكەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى تاريحي ءمانى زور ەڭبەگىندە: «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي»،-دەپ اتاپ كورسەتتى. سونىمەن قاتار وسى تانىمدىق ەڭبەگىندە «بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا» شاقىردى.

قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحتان جوعالتقانى كوپ. پاتشالىق بيلىك جۇرگىزگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇلدىق قامىتىن كەڭەستىك رەجيم ودان دا قاتتى كيگىزدى. تۇتاس حالىقتى جەر بەتىنەن جويۋ، ماڭگۇرت ەلگە اينالدىرۋدىڭ جىمىسقى ساياساتى ۇدايى ءجۇرىپ جاتتى. قاسىرەتتى جىلداردىڭ اۋىر زاردابىن باستان كەشكەن حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كودىن ساقتاپ قالۋعا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن تۇلعالار بولدى. ادامزات، سونىڭ ىشىندەگى قازاق بالاسىنىڭ باسىنداعى بار جاقسىلىق 1917 جىلدان باستالدى دەپ تۇسىندىرەتىن يدەولوگيانىڭ سان الۋان ساندىراعىنا قاراماستان حالىق حان ابىلايدى، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي سىندى ءباھادۇر باتىرلاردى، تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى اقىلمان تۇلعالارىن ۇمىتپاي عۇمىر كەشتى. قانشاما قازاقتىڭ جاقسىلارىن تاريح اقتاڭداعىنا اينالدىرعان قوعامدا اتى اتالعان اياۋلى ازاماتتاردىڭ ەسىمى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ، رۋحاني كودىمىزدىڭ ءۇزىلىپ كەتپەۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ كەلدى. ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي: «ابايدىڭ دانالىعى، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعى، جامبىلدىڭ جىرلارى مەن قۇرمانعازىنىڭ كۇي­لەرى، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى – بۇلار ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا» بولعانىن ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.

ۇلت كوشباسشىسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى جايىندا ايتقان كەمەل ويلارىن قايتالاپ، جادىدا جاڭعىرتۋدى كوزدەگەن ويىمىزدى قاز داۋىستى قازىبەك بي جايىنداعى تاريحى تەرەڭ تاعىلىمدى ويلاردى جاڭعىرتۋمەن جالعاستىرۋدى ماقسات تۇتتىق. عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن بابامىزدىڭ تۋعانىنا بيىل 350 جىل تولدى.

قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ارداقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى – كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ديپلومات، شەشەن، ازاتتىق كۇرەس جولىنداعى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى – قازىبەك كەلدىبەكۇلى (1667- 1764).

قاز داۋىستى قازىبەك سىر ءوڭىرىنىڭ تۇركىستان اتىرابىندا دۇنيەگە كەلىپ، قازىرگى قاراعاندى جەرىندەگى دالبا تاۋىنىڭ تۇستىگىندەگى قاراعايلى بۇلاق دەگەن جەردە 97 جاسىندا قىس ايلارىنىڭ باسىندا ومىردەن وزعان. بۇل قازىرگى قارقارالى اۋدانىنىڭ اۋماعى. ونىڭ مۇردەسىن اق جۋىپ، ارۋلاپ، بىلعارىعا تىگىپ، قىس بويى ءتورت تاعان تاسقا ورناتىلعان سورەنىڭ ءۇس­تىندەگى كيىز ۇيدە امانات رەتىندە ساقتاپ، كوكتەم شىعا ۇلكەن ۇلى بەكبولات باستاعان ارقانىڭ 40 باتىرى مەن ەل اعالارى قاسيەتتى تۇركىستانعا جەتكىزىپ، اۋليە قوجا احمەت ياسساۋي ساعاناسىنا جەرلەگەن.

قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ شىققان تەگى – ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك ەلى، بەرگىسى – قازاق حالقىنا اتى ءمالىم شانشار ابىز. شانشاردان قازىبەكتىڭ اكەسى كەلدىبەك تۋادى. كەلدىبەك تە ارعىن ەلىنە بيلىك ايتقان قازى بولىپتى.

كەلدىبەكۇلى قازىبەكت تۋرالى ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىز-اڭگىمەلەر مەن دانا ءبيدىڭ وزىنەن جەتكەن شەشەندىك سوزدەر ونىڭ ءوز زامانىندا وزىق ويلى، حالىقتىڭ ءتول ادەبيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن، اتا جولى زاڭدارىن مەيلىنشە مەڭگەرگەن، ادىلدىگىمەن اتى شىققان، باتىل ادام بول­عان­دىعىن ايقىن كورسەتەدى. اتاقتى ءاز-تاۋكەنىڭ قاز داۋىستى قازىبەكتى ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى ەتىپ تاعا­يىن­داۋىنا ونىڭ وسى قاسيەتتەرى نەگىز بولسا كەرەك. قازىبەك بي ءاز-تاۋكە تۇسىندا حان كە­ڭەسىنىڭ بەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولسا، ماعىنالى ءارى ۇزاق جاساعان ول كەيىنگى ءسا­مەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حاندار تۇسىندا دا ەل باسقارۋ ىسىنە ءجيى ارالاسقان، ىشكى-سىرتقى ساياساتتا حاندارعا اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرعان تەرەڭ ويلى بي بولدى. بۇل تۇجىرىمدى ءسىبىر گۋبەرناتورى ءمىن­دەتىن اتقارۋشى گەنەرال-مايور فراۋەن­دورفتىڭ رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا 1753 ج. 11 ناۋرىزدا جازعان مالىمدەمە-حاتىنداعى پىكىرى تولىقتىرا تۇسەدى. اتالعان دەرەكتە: «قازىبەك بي بۇكىل ورتا جۇزدەگى ەڭ باستى بي بولىپ تابىلادى. وعان ابىلمامبەت حاننىڭ ءوزى، سونداي-اق ابىلاي سۇلتان، باسقا دا ۇلىستاردىڭ سۇلتاندارى مەن ەل اعالارى ارقاشان دا كەلىپ، ءارتۇرلى كە­ڭەس­تەر الادى، ءتىپتى قازىبەك ءبيدىڭ كەلى­سى­مىن­سىز ورتا جۇزدە بىردە-ءبىر ماڭىزدى ءما­سەلە شە­شىل­مەيدى ەكەن»، – دەپ جازىلعان.

قاز داۋىستى قازىبەك بي كوزى تىرىسىندە-اق دوسى تۇگىلى قاسىن مويىنداتقان بيىك تۇلعا. عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن ابىز جايىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە دە عيبراتقا تولى ويلار از ايتىلماعان ءتارىزدى. اتاقتى ءبيدىڭ ەل تاريحىنان الار ورنى، ءرولى قانداي بولعانىن ايعاقتايتىن ماعلۇماتتار جەتكىلىكتى. سول دەرەكتەردىڭ كەيبىرىنە نازار اۋدارساق. بۇقار جىراۋ بابامىز اتاقتى ابىلاي حانعا بىلاي دەيدى:

قارا كەرەي قابانباي،

قانجىعالى بوگەنباي،

قازداۋىستى قازىبەك،

شاقشاقۇلى جانىبەك.

ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز،

سودان شىققان ءتورت تىرەك.

تۇعىر بولعان سول ەدى،

سىزدەي تورە سۇڭقارعا، – دەيدى.

«ورمانداي كوپ ورتا ءجۇزدىڭ» ىشىندەگى ءتورت داڭقتى جانداردىڭ قاتارىندا اتالۋى كوپ جايتتى اڭعارتادى. وسىنداي يگى جاقسىلاردىڭ قاتارىنداعى تولىقتىرۋلار ءوز زامانىنىڭ داڭقتى جىراۋىنىڭ ءبىرى ۇمبەتايدىڭ بوگەنباي باتىردىڭ ءولىمىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋى تولعاۋىندا ودان ءارى جالعاسىن تابادى، جىراۋ بىلاي دەپ تەبىرەنەدى:

كەرەيدە باتىر جانىبەك،

قاز داۋىستى قازىبەك،

قۋ داۋىستى قۇتتىباي

قارا كەرەي قابانباي،

قانجىعالى بوگەنباي،

ابىلاي سەنىڭ تۇسىڭدا

سول بەسەۋى بولىپتى-اي!

كەيى باتىر، كەيى بي،

ءتاڭىرىم بەرگەن سونداي سىي!

ال قاز داۋىستى ءبيدىڭ ءوز زامانداسى، ەل تاريحىندا قارلىعاش اۋليە اتانعان تولە بي بابامىزدىڭ باعاسى ءتىپتى بولەك. قازىبەك ءبيدى بەلگىلى ءبىر ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، بار قازاقتىڭ جاقسىسى دەپ بىلەتىن كورەگەن بي:

قاق جارعان قارا قىلدى قازىبەگىم،

ءبىر ءوزىڭ بار قازاققا ازىق ەدىڭ، – دەپ تەرەڭنەن تولعايدى.

قازىبەك بي جايىنداعى العاشقى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ اۆتورى بولعان عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «XVIII عاسىردىڭ باتىرلارى تۋرالى تاريحي اڭىزدار» دەگەن ەڭبەگىندە: «ابىلاي حاننان ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ ىشىنەن كىمدى ەرەكشە قۇرمەتتەيسىز دەپ سۇراعاندا، ول: بىزگە دەيىنگى ەرلەردەن ەكى كىسىگە تاڭعالۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى – 90 تۋىسىن قالدەن سەرەننىڭ تۇتقىنىنان قۇتقارعان قاراكەسەك قازىبەك...» دەپ جازادى. بۇل زامانىندا اقىلىمەن قاتارىنان وزعان دانا بيىنە حان ابىلايدىڭ بەرگەن ناقتى ءارى ءادىل باعاسى ەدى.

قاز داۋىستى قازىبەك بيدەن قالعان باعا جەتپەس اسىل مۇرالار وتە مول. شەشەننىڭ ادىلدىك جولىنداعى شەشىمدەرى سان الۋان، سايراپ جاتقان ءىز. ۇلى بيدەن قالعان قاناتتى، عيبراتتى سوزدەردىڭ بەرەر تاعىلىمى از ەمەس. عاسىرلار وتسە دە ۋاقىت تەزىنەن ءوتىپ،تۋعان ەلىنىڭ جادىندا ۇلتتىق كودقا اينالىپ، جاڭعىرىپ كەلە جاتقان عاجايىپ جادىگەرلەر مول. سول رۋحاني دۇنيەلەر جايىندا دا از-كەم وي بولىسكەن دۇرىس دەپ سانادىق. قازىبەك شەشەن بىلاي دەيدى:

التىن ۇياڭ – وتان قىمبات،
قۇت-بەرەكەڭ اتاڭ قىمبات.
ايمالايتىن اناڭ قىمبات.
اسقار تاۋىڭ اكەڭ قىمبات.
ۇيات پەنەن ار قىمبات.

ەندى بىردە:

اتىڭ جاقسى بولسا،

تىرشىلىكتە مىنگەن پىراعىڭ.

بالاڭ جاقسى بولسا،

جانىپ تۇرعان شىراعىڭ.

بيدەن قالعان مادەني مۇرانىڭ دەنى بالا تاربيەسى، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، وتباسى بىرلىگى، ەل اماندىعى اياسىندا ءوربيدى. مىسالى:

بالاڭ جامان بولسا،

كورىنگەننىڭ مازاعى ەمەس پە!

تۋعان بالاڭ جاقسى بولسا،

ءتان مەن جاننىڭ شىراعى ەمەس پە!

سونىمەن قاتار ارداقتى تۇلعادان قالعان امانات، وسيەت سوزدەر وتە مول. اتالى، باتالى دۇنيەلەردىڭ عيبراتى، بەرەر تاعىلىمى ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ التىن دىڭگەگى. ءبىر ءسات نازار اۋدارىپ كورەلىك:

وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ، كەكشىل بولما -

كەساپاتى تيەر ەلىڭە.

ەلىم ءوسسىن دەسەڭ، ءورشىل بولما،

وسكەنىڭدى وشىرەرسىڭ.

ءححى عاسىرعا ازات ەل رەتىندە قادام جاساعان قازاق ەلىنىڭ، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ سارا ساياساتىنىڭ جارقىن بەتتەرى ەل بىرلىگى ەكەنى الەمگە ايان. قازىبەك بيدەن قالعان قاسيەتتى قاعيداتتاردىڭ ءبىر پاراسى ەل ىنتىماعى جايىندا.

اۋىل اقساقالى شالا بولسا،

جىگىتتەرى التى اۋىز الا بولسا،

سول اۋىلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى.

قاز داۋىستى قازىبەك جايىندا ايتىلعان اڭىز بەن اقيقات اڭگىمەلەر از ەمەس، سونىڭ ىشىندە كوزى تىرىسىندە كومەكەي اۋليە اتانىپ، تۋعان حالقىنىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان بۇقار جىراۋدىڭ سۇراعىنا وراي جاۋاپ بەرگەن ون وسيەتى دە بىرلىك پەن ىنتىماق جايىنان باستالادى.

ءبىر دەگەنىڭىز — بىرلىگى كەتكەن ەل جامان.

ەكى دەگەنىڭىز — ەگەسىپ وتكەن ەر جامان.

داناگوي بابامىز تۋعان ەلىن، جەرىن شەكسىز ءسۇيدى. «تۋىپ وسكەن ەلىڭ قىمبات، كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات» ەكەنىن ۇدايى ەسكەرتىپ وتىردى.

ءتۇيىندى سوزگە ويىسساق. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نا­قىل سوزدەرى مەن تولعاۋلارى حالقىمىزدىڭ قىمبات رۋحاني مۇراسى. 1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ XVIII عاسىردىڭ اسا ءىرى مەملەكەت قاي­رات­كەرلەرى تولە ءبيدى، قازىبەك ءبيدى، ايتەكە ءبيدى ەسكە الۋعا ارنالعان ورداباسىدا بولعان سالتاناتتى جيىندا: «ءۇش داناگويدىڭ ونeگeلى ءومىرى، eل قامىن جeگeن ادال eڭبeگى، تoپ باستاعان كوسeمدىگى، oت اۋىزدى، oراق ءتىلدى شeشeندىگى، مۇلتىكسىز ادىلدىگى جونىندeگى ايتار اڭگىمe از eمeس. Oلاردىڭ اۋزىنان شىققان ءبىتىمدى باتا، كeسىمدى باعا، oردالى oي، ءبeينeلى تeڭeۋ، ءتورت اياعى تeڭ جoرعا تoلعاۋلار عاسىردان-عاسىرعا جۇرت جادىندا جاتتالىپ بۇگىنگى كۇنگe ءجeتتى»،-دەپ تەبىرەنگەنى جادىمىزدا. ەلباسى قازداۋىستى قازىبeك بابامىزدىڭ: – «ءبىز قازاق دeگeن مال باققان ءeلمىز، بىراق eشكىمگe سoقتىقپاي جاي جاتقان ءeلمىز. ءEلىمىزدeن قۇت-بeرeكe قاشپاسىن دeپ، ءجeرىمىزدىڭ ءشeتىن جاۋ باسپاسىن دeپ، نايزاعا ۇكى تاققان ءeلمىز. ءEشبىر دۇشپان باسىنباعان ءeلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ءeلمىز. ...بeرسeڭ ءجوندeپ ءبىتىمىڭدى ايت، نe تۇرىساتىن ءجeرىڭدى ايت!» – دeپ توگىلتكeن اسا تاپقىر دا باتىل، ەڭ باستىسى شەشەندىك ونەردىڭ ادىلەتتى جولىنان تايماي جاۋىن قاپىسىز مويىنداتقان ونەرىن ونەگە ەتىپ جيىلعان قالىڭ قاۋىم الدىندا ايتىپ بەردى.

ءEلىم دeپ، ءجeرىم دeپ جان ۇشىرعان اسىلدارىمىزدىڭ مۇنداي جان ايقايىن بۇگىنگى ۇرپاققا امانات رەتىندە جەتكىزىپ وتىرۋ، تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرا ءبىلۋ – بابالار الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىز بەن قارىزدى ادال ورىنداۋ.

«قاق جارعان قارا قىلدى قازىبەك» بابامىز ونەگەلى ءومىرى، كۇرەسكەرلىك رۋحى، داناگويلىك قاسيەتى، شەشەندىك ونەرى عاسىرلار بويى ارمانداپ، كۇرەس جۇرگىزىپ، ازاتتىققا جەتكەن بۇگىنگى ۇرپاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتە بەرەدى.

ناريمان نۇرپەيىسوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى فيلولوگيا جانە تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz