ۋكراينا رەسەيدi كۇشپەن ەمەس، زاڭمەن ويلاندىرماق
ەگەمەندiگiنە قول جەتكiزگەن كەز كەلگەن مەملەكەت قانداي iستە بولسىن، ءوز مۇددەسiنiڭ بيiك تۇرعانىن قالايدى. سول جولدا ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قاجەتتi ساياسي شەشiمدەر قابىلداپ، اقىرعى دەمi ۇزiلگەنشە مەملەكەتتiك تiلدiڭ ۇستەمدiك الۋى ءۇشiن قاجىر-قايراتى مەن كۇش-جiگەرiن سالىپ باعادى. بۇعان مىسالدى الىستان iزدەمەي-اق، ءوزiمiز تەكتەس كەڭەستiك بۇعاۋدان ءوز ەركiمەن سىتىلىپ شىققان بەلورۋسسيا مەن ۋكراينا مەملەكەتiن الايىقشى.

ۋكراينا رەسەيدi كۇشپەن ەمەس، زاڭمەن ويلاندىرماق
ەگەمەندiگiنە قول جەتكiزگەن كەز كەلگەن مەملەكەت قانداي iستە بولسىن، ءوز مۇددەسiنiڭ بيiك تۇرعانىن قالايدى. سول جولدا ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قاجەتتi ساياسي شەشiمدەر قابىلداپ، اقىرعى دەمi ۇزiلگەنشە مەملەكەتتiك تiلدiڭ ۇستەمدiك الۋى ءۇشiن قاجىر-قايراتى مەن كۇش-جiگەرiن سالىپ باعادى. بۇعان مىسالدى الىستان iزدەمەي-اق، ءوزiمiز تەكتەس كەڭەستiك بۇعاۋدان ءوز ەركiمەن سىتىلىپ شىققان بەلورۋسسيا مەن ۋكراينا مەملەكەتiن الايىقشى.

ەستەرiڭiزدە بولسا، بۇل ەكi مەملەكەت جاقىندا ءوز اۋماعىندا حابار تاراتاتىن رەسەيلiك تەلەارنالارعا تىيىم سالعان بولاتىن. سەبەبi, “باق تۋرالى” جاڭا زاڭعا سايكەس، رەسەي جاعى بۇل مەملەكەتتەردiڭ قويىپ وتىرعان تالاپتارىن ورىنداۋعا مiندەتتi. سونىڭ بiرi — جاڭا زاڭ كۇشiنە مiنگەننەن باستاپ كابەلدiك جانە سپۋتنيكتiك جۇيە ارقىلى ءاربiر ۋكراين مەن بەلورۋستiڭ ءۇيiنiڭ تورiنەن ورىن الاتىن رەسەيلiك تەلەكومپانيالار قايتادان تiركەۋدەن ءوتۋi تيiس. الايدا، “كوپ قورقىتادى” ساياساتىن ۇستانعان رەسەيلiكتەر كەشە عانا ءوزiنiڭ قولاستىندا امiرiنە باعىندىرىپ وتىرعان مەملەكەتتiڭ بۇل ارەكەتiن شىبىن شاققانداي كورمەگەن سياقتى. بۇعان بەلورۋسسيا مەن ۋكراينا بيلiگiنiڭ مۇرتى دا قيسايعان جوق. كەرiسiنشە، قولىن مەزگiلiنەن كەش سەرمەگەن رەسەيلiك تاراپ ابونەنتتiك تولەم مەن جارنامادان تۇسەتiن قىرۋار قارجىدان قاعىلدى. بiراق مۇندايدا وپىق جەپ، بارماعىن تiستەگەن رەسەي جاعى قول قۋسىرىپ قاراپ قالسىن با؟ ولار جەرگiلiكتi اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ۋكراينا بيلiگiنiڭ بۇل ارەكەتiنە “مادەني گەنوتسيد” دەگەن باعا بەردi. ءسiرا، ءوزiن الىپتاردىڭ قاتارىنا قوساتىن رەسەي مۇنداي باسىنۋدى قورلىق سانادى ما، ايتەۋiر ۇلتشىل پاتريوتتارى جان-جاقتان اقپاراتتىق تويتارىس بەرۋگە كiرiستi. ماسەلەن، “ارگۋمەنتى ي فاكتى” باسىلىمىنا سۇحبات بەرگەن تمد مەملەكەتتەرi ينستيتۋتىنىڭ وكiلi كيريلل فرولوۆ مۇنى بiراۋىزدان “رەسەيلiك قادامعا قارسى ارەكەت” جانە “اقپارات الۋ ەركiندiگiندە ازامات قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى” دەي كەلە، مۇنىڭ بiر عانا زاۋالدى جاۋابى بار، ەگەر ۋكراينا پرەزيدەنتi يۋششەنكوسىز ويانسا، ۋكرايناعا دا، بiزگە دە وتە جاقسى بولار ەدi دەپ ويلايمىن” دەپ كولگiرسيدi. ال، “رۋسسكايا سلۋجبا نوۆوستەي”-دiڭ باس رەداكتورى سەرگەي دورەنكو: “رەسەيلiك تەلەارنالاردى ترانسلياتسيالاۋعا تىيىم سالۋدى — دەموكراتيالىق باسپالداققا جاتقىزۋعا بولماس. ۋكرايندiك بيلiك رەسەيلiك تەلەارنالاردىڭ ءوز ساياساتىنا ىقپال ەتۋiنەن قورقادى. البەتتە، وسى ساياساتتىڭ قۇربانى — تەلەارنا بولىپ وتىر” دەسە، بلوگشىلار تەلەديداردى جونگە سالۋ ساياساتىن الداعى ۋكراينادا وتەتiن سايلاۋمەن بايلانىستىرادى. مۇنىڭ ءبارi يۋششەنكونى بيلiكتە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشiن جاسالىپ وتىرعان شارۋا دەگەن بولجامىن ۇسىنادى. بiراق، تەلەراديو حابارىن تاراتۋ ۇلتتىق كەڭەسi جۇرت نە دەسە، و دەسiن، “پەرۆىي كانال” توڭiرەگiندەگi داۋدىڭ ساياساتقا تۇك قاتىسى جوق دەپ كەسiپ ايتتى. ۇلتتىق كەڭەستiڭ وكiلi ۆلاديسلاۆ لياسوۆسكي “ۆزگلياد” گازەتiنە بەرگەن سۇحباتىندا: “بiز “پەرۆىي كانالعا” سوڭعى ەسكەرتۋ جاسادىق. ەگەر قاپەرiنە الماسا، كەسiپ تاستايمىز. بار بولعانى — 1-ماۋسىمعا دەيiن حابار تاراتۋ جۇيەسiن ۋكرايندىق تالاپقا سايكەستەندiرۋi قاجەت” دەيدi. ونىڭ سوزiنە قاراعاندا، رەسەيلiك “پەرۆىي كانالعا” 2008 جىلدىڭ قازان ايىندا دا ەسكەرتۋ جاسالىپتى. ول كەزدە ەروتيكالىق سيپاتتاعى باعدارلاما مەن اشىق-شاشىق كيiنگەن توك-شوۋلارعا، سونداي-اق جارناماعا نۇكتە قويماق نيەت تانىتقان. وسىدان كەيiن “پەرۆىي كانال” قاجەتتi شارالاردى قابىلداۋعا ۋادە بەرiپ، ۋاقىتشا رۇقسات العان بولاتىن. ودان بەرi جارتى جىلداي ۋاقىت وتسە دە، تەلەارنا جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ زاڭنامالارىنا سايكەس، حابار تاراتۋ كەستەسiن رەتكە كەلتiرۋگە ەشقاشان اسىقپاعان كورiنەدi. ال بۇل مiندەتتەن وڭاي قۇتىلعىسى كەلەتiن رەسەيدiڭ سىرتقى iستەر مينيسترi سەرگەي لاۆروۆ: “رەسەيلiك تەلەارنالاردىڭ ۋكراينا اۋماعىندا حابار تاراتۋىنا قالاي دا قول جەتكiزەمiز. جانە كەز كەلگەن باق-تان وڭاي جولمەن اقپارات الۋعا مۇمكiندiگi بار ورىستiلدi تۇرعىنداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا تىرىسامىز” دەگەن مالiمدەمە جاسادى.
بۇل پiكiرلەرگە قاراعاندا، رەسەي ۋكراينا مەن بەلورۋسسيا مەملەكەتiنiڭ زاڭنامالىق قۇجاتتارىنا مۇرنىن شۇيiرە قارايتىن سياقتى. قانداي ماسەلە بولسىن، ونىڭ استارىندا “ماعان نە iستەي الاسىڭ سەن؟” دەگەن وركوكiرەكتiك پەن اسiرە توڭمويىنسىنۋ قىلاڭ بەرەدi. نەگە رەسەي كەڭەستiك كەزەڭدە ۋىسىندا ۇستاعان مەملەكەتتەرگە كۇنi بۇگiن دە بيلiگiن جۇرگiزۋگە بەيiم؟ دەربەس تاۋەلسiزدiگiن الىپ، جەكە تۋىن تiككەن پوستكەڭەستiك مەملەكەتتەر بۇعان قاشانعى كونە بەرسiن؟ تاياۋدا عانا بەلورۋسسيا پرەزيدەنتi لۋكاشەنكونىڭ ەل اۋماعىندا رەسەيلiك بەس تەلەارنانىڭ حابار تاراتۋىنا تىيىم سالعان قادامىن “شىدامنىڭ دا شەگi بار” دەپ تۇسiنۋگە بولاتىن شىعار. سونىڭ وزiندە دە شىندىقتىڭ اۋىلىنا جۋىمايتىن الابوتەن پiكiرلەر مەن بۇلتارتپاس بولجاۋلار ايتىلدى. ونىڭ بiر پاراسى — لۋكاشەنكو ءوزi تۋرالى بەرiلگەن باعدارلاماداعى سومدالعان پورترەتiنە قاتتى ىزالاندى دەگەنگە سايادى. الايدا، بۇل حاباردىڭ مەملەكەت ساياساتىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن تۇسiندiرگەن بەلورۋستiك بيلiك رەسەيلiك تەلەكومپانيالاردىڭ بەلدەن باسىپ، زاڭعا باعىنباي وتىرعاندىعىن اشىپ ايتتى. “باق تۋرالى” جاڭا زاڭعا سايكەس، ەل اۋماعىندا ترانسلياتسيا ارقىلى حابارىن تاراتاتىن تەلەكومپانيالار ارنايى تiركەۋدەن ءوتiپ، مەجەلەنگەن ۋاقىت iشiندە ءوز ەسەپتەرiن بەرۋi تيiس. وعان كونبەدiڭ ەكەن، بiرجولا كەسiپ تاستاۋعا قۇقىعى بار.
بالكiم، رەسەي ءالi كۇنگە سودىرلى ساياساتتىڭ تiزگiنiن مىقتاپ ۇستانعان كەزiن ەلەستەتەدi مە ەكەن، الگiندەي تiزە باتىرىپ، دوق كورسەتكەن دورەكi جاۋاپكەرسiزدiگiن بiر ۋكراينا مەن بەلورۋسسياعا عانا ەمەس، تمد مەملەكەتتەرiنە دە جاسايتىن كورiنەدi. ەكونوميكاسى سىن كوتەرمەيتiن، الەۋمەتتiك جاعدايى ءماز ەمەس تاجiكستاننىڭ ءوزi مۇنداي باسسىزدىققا شىدامايتىنىن iسپەن دالەلدەدi. قاشان دا ءوز شەشiمiنە مىعىم تاجiكستاندىق بيلiك “رتر-پلانەتا” تەلەارناسىن ترانسلياتسيالاۋعا بايلانىستى ۆگترك-مەن جاسالعان كەلiسiم-شارتتى بۇزعان-دى. تەلەۆيدەنيە جانە راديو مەملەكەتتiك كوميتەتiنiڭ باستىعى اسادۋللو راحمونوۆتىڭ ايتۋىنشا، ۆگترك جەتەكشiلiگi 2008 جىلعى قارىزدى وتەۋدەن بiرجولا باس تارتقان. باس-اياعى 7 ميلليون اقش دوللارىن وتەۋگە تيiس رەسەيلiك تاراپ مiز باقپاستان كەلiسiم-شارتتى 2010 جىلدىڭ مامىر ايىندا قاراستىراتىنىن ايتىپ، سەندiرiپتi. ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعىن سەزiنە باستاعان جەرگiلiكتi بيلiك تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ جانە ابونەنتتiك تاريفتiڭ قۇنىنا ەسەلەپ قارجى قوسقان كەزدە 2009 جىلعى كەلiسiم-شارتقا قول قويۋعا دايىن ەكەندiگiن جەتكiزگەن ۆگترك سوزiنەن تايقىپ شىققان.

20 مىڭ ورىس مەكتەبIنەن قالعانى — 1 مىڭ 300 عانا

ۋكراينا بيلiگi رەسەيلiك تەلەارنالاردى رەتكە كەلتiرگەنiمەن قويماي، جالپى بiلiم بەرەتiن بiلiم وشاقتارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىن مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرۋگە جانىن سالىپ جاتىر. ازiرگە ورىس ادەبيەتi مەن ورىس تiلi ساباقتارىنىڭ سانىن ازايتىپ، بiرتە-بiرتە ۇلتتىق بiلiم جۇيەسiن جاساۋدىڭ نەگiزiن قالاۋعا كiرiسكەن سىڭايلى. ۋكراينا بiلiم مينيسترلiگiنiڭ قاۋلىسىمەن ورىس مەكتەپتەرiنە ۋكراين تiلiندە بiلiم بەرەتiن پاندەردi بiرتiندەپ ەنگiزۋ شاراسى قولعا الىنۋدا. ۋكراينيزاتسيالاۋ پروتسەسiنiڭ تامىرىنا قان جۇگiرتكەن №461 قاۋلى بويىنشا، 2009 جىلدىڭ 1-قىركۇيەگiنەن باستاپ بiلiم ۇيالارى ۋكراين تiلiندە بiلiم كوكجيەگiنە قانات قاقتىراتىن بولادى. قولدا بار مالiمەتتەرگە كوز جۇگiرتسەك، ۋكراينادا بۇدان بiرنەشە جىل بۇرىن 20 مىڭ ورىس مەكتەبi بولسا، ءدال قازiرگi ۋاقىتتا ودان 1 مىڭ 300 ورىس مەكتەبi عانا قالعان. شىنىندا دا، بۇل كورسەتكiشتەردەن ورىس تiلiنiڭ قولدانۋ اياسى تارىلىپ بارا جاتقانى اڭعارىلادى. ايتالىق، 1989 جىلعى ورىس تiلiنiڭ ساعات سانى 578 بولسا، قازiر 420-عا ءتۇسiپ كەتكەن. ال سەۆاستوپولدە ورىس تiلiنەن ساباق بەرەتiن مۇعالiمنiڭ سانى سوڭعى ون جىلدا 500-دەن 205-كە ازايعان. دەمەك، قاۋلىدا بiلiم ۇيالارىنىڭ 70 پايىزى ۋكراين تiلiنە كوشۋi مiندەتتi دەلiنگەن دەسەك، بۇل شۇعىل شارۋا قازiردiڭ وزiندە وڭ ناتيجە بەرiپ وتىر.
ۋكراينا بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگi جەرگiلiكتi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ (جوو) رەكتورلارىنا حات ارقىلى سالەمدەمە جولداپ، 2012 جىلدان باستاپ ەلدەگi جوو-نىڭ ۋكراين تiلiنە كوشۋiنە بايلانىستى ۇلتتىق باعدارلاما جاساقتاۋدا بiرلەسە ارەكەت جاساۋعا ۇسىنىس بiلدiردi. بiلiم جانە عىلىم مينيسترi يۆان ۆاكارچۋك قيىن ءارi اۋىرتپالىعى مول شارا نەگiزiندە جوو-نىڭ ورىستiلدi جانە ۋكراينتiلدi وقىتۋشىلارى مەن پروفەسسورلار قۇرامىنىڭ بiر-بiرiمەن ءوزارا ەتەنە بايلانىستا بولىپ، بiر-ەكi اپتا تاجiريبە الماسىپ، بەيiمدەۋ جۇمىستارىن وتكiزۋگە تاپسىرما بەردi.
البەتتە، قانداي بiر جاڭا باستاماعا ەكiۇداي كوزقاراس تانىتاتىندار تابىلادى. ماسەلەن، ۋكراينا راداسىنىڭ دەپۋتاتى الەكساندر چەرنوموروۆ: “ەلدەگi تىنىشتىق پەن ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشiن ۋكراينا ءوز تۇرعىندارىنىڭ قامىن ويلاۋى تيiس. قايسىبiر قىسىممەن جاسالىپ جاتقان iس-ارەكەتتiڭ ءتۇپتiڭ-تۇبiندە كەرi اسەرi بولماي قويمايدى. بiزدiڭ دەموكرات-ۇلتشىلداردىڭ باستى تراگەدياسى — ۋكراينادا ورىس تiلiنiڭ ۇستەمدiك الۋىنان قورقىپ، ونى قولداماۋى سياقتى. ۋكراينا كونستيتۋتسياسىنىڭ 10-بابى كەز كەلگەن تiلدi قولدانۋعا، دامىتۋعا، سونىڭ iشiندە ورىس تiلiن جانە باسقا دا از ۇلت تiلدەرiن قورعاۋعا كەپiلدiك بەرگەن جوق پا؟” دەيدi بۇراتارتىپ. ونىڭ ۇستiنە بالاسىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋلى اتا-انالار دا ۇلتتىق بiلiم جۇيەسiنiڭ ۋكراين تiلiندە سويلەۋiنە نارازىلىقتارىن بiلدiرiپ الەك. بiراق، ۇلتتىق ساياسات بارiنەن كۇشتi, بارiنەن جوعارى. وسىنى تۇسiنگەن ادام الگiندەي ءدۇدامال پiكiرلەردiڭ سەبەلەپ وتە شىققان جاڭبىرداي ەكەنiن سەزبەي قويمايدى.
ايتپاقشى، ۋكراينا پرەزيدەنتi ۆيكتور يۋششەنكو پرەمەر-مينيسترi يۋليا تيموشەنكونىڭ اتىنا حات جولداپ، اتقارۋشى بيلiكتiڭ قىزمەت كەزiندە تiلدiك زاڭنامالىق تالاپتاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋعا، قۇجات تولتىرۋدا، تiپتi, اۋىزەكi تiلدە باسقا تiلدi قولدانباۋعا شاقىردى. قوعامدىق ورتادا مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانۋ اياسى كەڭەيسە، ۋكراينانىڭ ساياسي، مەملەكەتتiك تۇتاستىعى مەن بiرلiگiنiڭ ساقتالۋىنىڭ كەپiلi بولا الادى. ول ءۇشiن ۇكiمەت جانىنان تiل ساياساتى ماسەلەسiمەن ارنايى شۇعىلداناتىن باسقارمانى تەز ارادا قۇرۋدى جۇكتەدi. “قىزىم، ساعان ايتام، كەلiنiم سەن تىڭدا” دەمەكشi, پرەزيدەنت مينيسترلەر، مەملەكەتتiك مەكەمە باسشىلارى، وبلىستىق اكiمشiلiك توراعالارىنا دا ەسكەرتۋ جاساپ، تiلدiك زاڭنامانى بۇزعان فاكتiلەر اشكەرەلەنسە، اكiمشiلiك جانە سوتتىق جاۋاپكەرشiلiككە تارتىلاتىندىعى جايلى قۇلاققاعىس ەتتi.
سونىمەن، ۋكراينا مەملەكەتتiك تiلiنiڭ بارلىق سالادا قولدانۋ اياسىنىڭ كۇننەن-كۇنگە كەڭەيۋiنە جانىن سالىپ باعۋدا. بiلiم وشاقتارى مەن باق-ىن جاپپاي ۋكراين تiلiنە بەتبۇرىس جاساۋعا بەل شەشە كiرiستi. وسىعان بايلانىستى ارنايى قاۋلى دا قابىلدانىپ، جوعارى راداعا باق-تىڭ تەك ۋكراين تiلiندە عانا جارىق كورۋi تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسى ءتۇستi. ناتيجەسiندە بۇگiنگە دەيiن داۋرەنi ءجۇرiپ تۇرعان 90 پايىز ورىستiلدi باق ءوز ساياساتىن ۋكراين تiلiندە جۇرگiزەدi. تiپتi, ۋكراينادان شىعىپ كەلەتiن “يزۆەستيا” گازەتi جاقىن ارادا ءوزiنiڭ اتىن “ۆiستiگە” اۋىستىرسا، وعان تاڭقالۋدىڭ قاجەتi دە بولمايتىن سياقتى.

دينارا مىڭجاسارقىزى، «تۇركىستان» گازەتى، 04.06.2009