ىلكى زاماننان بۇگىنگە جەتكەن ىرىمدار از ەمەس. ولار ءتىل اتتى قۇدىرەتتى قارۋدى مەڭگەرگەنىنەن كەيىن دە قالماعان سىڭايلى. كەيدە ءتىپتى تىلدەن دە كۇشتى بولاتىنىن كۇندەلىكتى ومىردە بايقاماي دا قالامىز. بايقاساق تا سەبەبىن سارالاپ، پارقىنا بارمايمىز. سولاردىڭ ءبىرى – شاپالاق.
بۇل ءسوزدى اركىم ءار قيلى تۇسىندىرەدى. الدەكىمدەردىڭ كوز الدىنا تەاتر ەلەستەيدى، ەندى بىرەۋلەرى كونتسەرتتە وتىرعانداي سەزىنەدى. ءبىرى بەتىن كولەگەيلەيدى، ءبىرى الدەنەدەن حابار كۇتكەندەي اڭتارىلادى. ال باز بىرەۋلەر شاپالاققا تويماي شارق ۇرادى.
شاپ-شاپ-شاپالاق. شاپالاق اق¬ساقتى دا الىسقا شاپتىرادى. ادام جانى قاشاننان ماداققا قۇشتار، قولداۋعا ءزارۋ، بىراق سولاردىڭ اراسىندا اياز بيدەي شاپانىن تورگە ءىلىپ قويۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى-اۋ.
شاپالاق سەمىرتەدى، ازدىرتادى. شاپالاق كەيدە ەلىرتەدى، كەيدە جونگە سالادى.
جىگىت قىزعا قۇمار-اي،
قىزدار مويىن بۇرادى-اي.
كورىپ قالسا شەشەسى،
سارت ەتكىزىپ ۇرادى-اي!
شاپالاقتىڭ ءدامىن تاتقان بويجەتكەن جىگىت كوڭىلىن قيادى-اي! ول ول ما؟ شاپالاق ءتىپتى اۋىزدى دا تىيا¬دى. قايران قوجاناسىرلار زامانى دەپ تاڭداي قاعاسىڭ ەرىكسىز! كىم بىلەدى؟ بۇگىن بىزگە قوعامنىڭ ۇياتىن بەتىنە شىعارار «ش» دارۋمەنى جەتپەي جۇرگەن بولار دەپ ويلايسىڭ سوندا. بىراق قايدام؟ ءجۇزىن جوسىپ وتكەن شاپالاقتى تىم جاقىن تيگەن «اپلوديسمەنتكە» بالايتىندار دا بار ەمەس پە؟

ىلكى زاماننان بۇگىنگە جەتكەن ىرىمدار از ەمەس. ولار ءتىل اتتى قۇدىرەتتى قارۋدى مەڭگەرگەنىنەن كەيىن دە قالماعان سىڭايلى. كەيدە ءتىپتى تىلدەن دە كۇشتى بولاتىنىن كۇندەلىكتى ومىردە بايقاماي دا قالامىز. بايقاساق تا سەبەبىن سارالاپ، پارقىنا بارمايمىز. سولاردىڭ ءبىرى – شاپالاق.
بۇل ءسوزدى اركىم ءار قيلى تۇسىندىرەدى. الدەكىمدەردىڭ كوز الدىنا تەاتر ەلەستەيدى، ەندى بىرەۋلەرى كونتسەرتتە وتىرعانداي سەزىنەدى. ءبىرى بەتىن كولەگەيلەيدى، ءبىرى الدەنەدەن حابار كۇتكەندەي اڭتارىلادى. ال باز بىرەۋلەر شاپالاققا تويماي شارق ۇرادى.
شاپ-شاپ-شاپالاق. شاپالاق اق¬ساقتى دا الىسقا شاپتىرادى. ادام جانى قاشاننان ماداققا قۇشتار، قولداۋعا ءزارۋ، بىراق سولاردىڭ اراسىندا اياز بيدەي شاپانىن تورگە ءىلىپ قويۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى-اۋ.
شاپالاق سەمىرتەدى، ازدىرتادى. شاپالاق كەيدە ەلىرتەدى، كەيدە جونگە سالادى.
جىگىت قىزعا قۇمار-اي،
قىزدار مويىن بۇرادى-اي.
كورىپ قالسا شەشەسى،
سارت ەتكىزىپ ۇرادى-اي!
شاپالاقتىڭ ءدامىن تاتقان بويجەتكەن جىگىت كوڭىلىن قيادى-اي! ول ول ما؟ شاپالاق ءتىپتى اۋىزدى دا تىيا¬دى. قايران قوجاناسىرلار زامانى دەپ تاڭداي قاعاسىڭ ەرىكسىز! كىم بىلەدى؟ بۇگىن بىزگە قوعامنىڭ ۇياتىن بەتىنە شىعارار «ش» دارۋمەنى جەتپەي جۇرگەن بولار دەپ ويلايسىڭ سوندا. بىراق قايدام؟ ءجۇزىن جوسىپ وتكەن شاپالاقتى تىم جاقىن تيگەن «اپلوديسمەنتكە» بالايتىندار دا بار ەمەس پە؟
شاپالاق اداستىرادى، شاتاس¬تىرادى، شاعىستىرادى. شاپا¬لاق، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، كىم¬نىڭ كىم ەكەنىن انىقتايدى. كەي¬دە ول ءبىر ءداۋىردىڭ سيمۆولىنا دەيىن كوتەرىلەدى. مىسالى، ستا¬لين، برەج¬نەۆ¬تەردىڭ جوعارى مىنبە¬دەن جولدانعان جىر¬لارىنىڭ «قا¬يىر¬ماسى» شاپالاق اۋەنىمەن ءار¬لەنبەسە، قالايشا كسرو – كسرو بو¬لار ەدى! ال، بالكىم، شاپالاق ءدال سولاي سوعىلماسا، كسرو ءوز ورنىندا قالار ما ەدى؟ قايران شاپالاق، سەنىڭ قادىرىڭدى پارتيا جينالىسىن ءجىتى قاداعالاعان «ءۇش ءارىپ» قايدان ءبىلسىن؟ سەنىڭ سازدى ءۇنىڭدى جاعىمپازدار «وركەسترىنىڭ» ساۋاتسىز «ديريجەرى» قايدان تانىسىن؟ ءجۇزى ار شاپالاعىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورمەگەن جانداردىڭ قولى دا شاپالاقتىڭ شىرايىن قايدان كەلتىرسىن؟
كەزىندە كسرو-عا كەلگەن اقش باسشىسى نيكسون كەڭەس جۇمىس¬شىلارىنىڭ شىدامىنا قايران قالىپتى. سوندا مارتەبەلى قوناققا ساباق بولسىن دەپ برەجنەۆ ونى زاۋىتقا الىپ بارعان دەسەدى. زاۋىت¬تاعىلاردى شاقىرىپ الىپ، ءسوز باستايدى: «ەرتەڭنەن باستاپ، جالاقىلارىڭ ازايتىلادى! (دۋ قول شاپالاق). جۇمىس كۇنى ۇزارتىلادى! (دۋ قول شاپالاق). ءاربىر ونىنشى دارعا اسىلادى! جۇمىسشىلار جارىسىپ قول سوعىپ جاتىر. سويتسە، اراسىنان ءبىر جىگىت شىعىپ: «ءجىپتى ءوزىمىز اكەلەيىك پە، الدە كاسىپوداق قامتاماسىز ەتە مە؟» دەگەن ەكەن. مىنەكي، ول ءتىپتى قوعامدى بيلەپ-توستەۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە دە جەتكىزەدى.
وكىنىشتىسى، كەيدە سول اششى داۋىستان تاريحتىڭ قۇلاعى تۇنىپ قالعانداي كورىنەدى. كۇڭگىر-كۇڭگىر ەتىپ، ۋيليام شەكسپيردىڭ دە ايتقا¬نى ەستىلەدى. قۇرمەتتى شاپالاق مىرزا، ول ءسىزدى «يۋلي تسەزار» تراگەدياسىندا دا جىرعا قوسقانىن بىلەسىز بە؟ تىڭداڭىز. پاتشانى تاقتان تايدىرعان برۋت سەنات الدىنا شىعىپ، جوسپارلارىمەن تانىستى¬رادى. ۇسىنىستارىن قولداعان جي¬نال¬عاندار دۋ قول شاپالاق ۇرادى.

كوپشىلىك:
عۇمىر، عۇمىر بەرسىن برۋتقا
1-ازامات:
سارايىنا جەتكىزەيىك ۇلىقتاپ
2-ازامات:
بابالاردىڭ اراسىنان وق وزىق
بەلگى كەرەك!
ەرلىكتى كىم ۇمىتپاق؟
3-ازامات:
برۋت بىزگە تسەزار بولسىن،
باسىمىزعا قونىپ باق.
ەندى مىنبەرگە مارك انتوني شىعىپ ءسوز الادى. ءدال سول سەنات ىلە-شالا برۋتقا قارسى كەلەدى.
كوپشىلىك:
تاپجىلماڭدار، العا،
كانە، حالايىق!
1-ازامات:
اق بوز ءۇيىن برۋتتىڭ
كۇلگە ورايىق!
2-ازامات:
جاۋدى ءولتىر، ءىس قىلعان
ەزگە لايىق!
كوپشىلىك:
تىيىلىڭدار! قۇلاق سالىپ
انتونيدەي ارىسقا!
2-ازامات:
قانعا قان!
تسەزار كەگىن قايتارامىز
تىرىسامىز نامىسقا (اۋد. ج.ە.)
شاماسى، كوپشىلىك جۇرگەن جەردە شاپالاق تا شابىتتانا تۇسەتىن سەكىلدى عوي.
شاپالاق ادامنىڭ باسىن ءباي¬گەگە دە تىگەدى. سول كوپپەن كورگەن ۇلى توي ۇعىمى قانشا جاننىڭ اقتىق ءانى بولدى ەكەن؟
«ولار وزدەرى جان-تانىمەن جەك¬¬كورىنۋشىلىك تۋدىرعان دۇنيە¬لەرگە دە ءتۇرلى شەكتەن شىعۋلار مەن قىلمىستارعا عانا ەمەس، ءتىپتى كىناسىز جاننىڭ ولىمىنە دە سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. سولشىلدار وڭ¬شىلدارمەن بىرىگىپ، ءبىراۋىزدان قول شاپالاقتاپ، كوشباسشىسى، اسا كورنەكتى ۇيىمداستىرۋشىسى، رە¬ۆوليۋتسيا كوسەمى دانتوندى دا دار¬عا استىردى. شاپالاققا ەلىرگەن وڭشىلدار سولشىلدارمەن بىرىگە وتىرىپ، رەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەتتىڭ ىسكە العىسىز ۇسىنىستارىنا جولداما بەردى. جازىقتىق پەن بيىكتىك، از بەن كوپ اقىرى وزدەرىنىڭ ولىمىنە ورتاقتاسا ىقپال ەتۋگە كەلىسىپ تىندى»، – دەپ جازادى كونۆەنت وتىرىسىن سيپاتتاعان فرانتسۋز تاريحشىسى، جازۋشى، فيلوسوف يپپوليت تەن (1828-1893). ابايدىڭ كوپكە رەنجىگەنى دە سودان بولار؟
شاپالاق تاڭداي قاقتىرادى، ءتىپتى تاستان ساراي سوقتىرادى. وعان دالەل – 1420 جىلى سالىنعان قىتايدىڭ تيانتان سارايى. «ءتاڭىر ۇلى» قىتاي پاتشاسىنىڭ اسپان، جەر-سۋعا ارناپ سالعان سارايىنان وزىنە دە ورىن تابىلعان.
پاتشا كۇمبەزىنىڭ كىرە بەرىس باسپالداعىنىڭ استىندا ءۇش تاقتاتاس – “ايعاي تاس” – بار. ونداعى ءبىرىنشى تاقتاتاستان ءبىر رەت قول شاپالاقتاساڭىز، ءبىر رەت قانا شاپالاق داۋىسى ەستىلەدى. ال ەكىنشى تاقتاتاستان ءبىر رەت قول شاپالاقتاساڭىز، ەكى رەت قايتالانادى، ءۇشىنشى تاقتا تاستان ءبىر رەت شاپالاقتاساڭىز، وندا ءۇش رەت شاپالاق داۋىسى ەستىلەدى. بالكىم، بيلەۋشى وزىنە ارنالعان ماداقتىڭ ەكى-ءۇش ەسە ارتىق بولۋىن قالاعان شىعار. ال ءۇشىنشى باسپالداقتا قول سوعۋدى ارمانداعانداردىڭ سانى قانشا بولدى ەكەن؟
شاپالاق ويناتادى، ويلانتادى. بالالارىن باستاۋىش سىنىپتان شاپالاق سوعۋعا ۇيرەتەتىن ەلدەر بار. مىسالى، «براۆو!» ويىنى. ءبىر بالانى ۇستەل ۇستىنە شىعارىپ، قالعاندارى ونى قورشاي ورنالاسىپ، شاپالاق ۇرادى. ورتاداعى قاھارمان اۋىسىپ وتىرادى. سو¬ڭىندا ولارعا «شاپالاق سوققان ۇنادى ما؟»، «ماقتاۋعا لايىق بولماعان كەزدەرىڭ بولدى ما؟»، «وزگەلەرگە دەگەن تاڭدانىسىڭدى قالاي بايقاتاسىڭ؟» دەگەندەي سا¬ۋالدار قويىلادى.
شاپالاق اش قارىندى توق قى¬لادى، شابىت شاقىرادى. قۇز-شىڭداردى باعىندىرادى. ونسىز ساحناعا شىعا المايتىندار بار.
بىلە بىلسەڭىز، ءسىزدى بەس كۇندىك فانيگە العاش قارسى الاتىن دا سول. جۇدىرىقتاي عانا قۇيرىعىنا تيگەن اششى شاپالاقتان ءسابي شىر ەتەدى. دۇنيەگە تۇڭعىش ءۇن قاتادى. اناسى كوگەرگەن جۇمساق جەرىنەن سۇيەدى-اۋ كەلىپ قۇشىرلانا. سوسىن... سوسىن جاتىرعا سىيعان پەرىشتە پەندەگە اينالعاندا كەڭ دۇنيەنى تار كورەدى. ءومىردىڭ ءوزى وعان تالاي رەت شاپالاقتىڭ اششى ۋىتىن تاتقىزادى. ءيا، ءبارىن شاپالاق قارسى الادى، بىراق ولاردىڭ اراسىندا حالىق «اپلوديسمەنتىمەن» ومىردەن وتەتىندەر از عوي.
شاپالاقتىڭ مەيىرىم توگەتىن كەزى دە بار. قازاقتا «كوتەنقاعار» دەگەن اڭىز قالعان. ءبىر ايەلدىڭ ەكى بالاسى بولادى: ءبىرى – تۋعان بالاسى، ءبىرى – اسىراندى. ەكەۋىن ءبولىپ-جارماي ماپەلەپ، بەتىنەن قاق¬پاي، باعىپ-قاعادى. بىراق اسىراندى بالاسى ءالجۋازداۋ، ارىقتاۋ، السىزدەۋ بولىپ وسەدى. تۇسىنبەي دال بولعان انا اقىل سۇراپ قارياعا بارادى. ءمان-جايعا قانىققان قارت: «شىراعىم-اۋ، تۋعان بالانىڭ اتى تۋعان عوي. «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايدى». تۋعان بالاڭدى اراسىندا قۇيرىعىنان دا سالىپ جىبەرەسىڭ، سول مەيىرىم عوي جان سەمىرتەتىن. ەكىنشى بالاڭنىڭ شاماسى «كوتەنقاعارى» جەتپەگەن بو¬لار»، – دەپتى. سەزىندىڭىز بە؟ شاپالاق¬تا دا ءتاتتى ءدام بولادى ەكەن. شەشەڭىز¬دىڭ «كوتەنقاعارىن» ساعىنعان بولارسىز.
شاپالاق ەسكە سالادى، ەس¬كەرتەدى. بىردە ءابۋ باكىر (ر.ا.) جاماعاتقا يمامدىق قىلىپ تۇرعاندا، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) كەلىپ قالادى. ادامدار ساپتان ورىن بەرىسىپ، ءابۋ باكىرگە ەسكەرتۋ ءۇشىن شاپالاق ۇرادى. بايقاماعان سوڭ جاماعات قاتتىراق بەلگى بەرەدى. سوندا عانا ول پايعامبارىمىز¬دىڭ (س.ع.س.) كەلگەنىن كورەدى. پايعام¬بارىمىز (س.ع.س.): «ورنىڭدا تۇرا بەر!» – دەپ يشارا قىلادى. ءابۋ باكىر (ر.ا.) اللاعا ماقتاۋ ايتىپ، ەكى قولىن جوعارى كوتەرەدى دە، ارتقا قاراي شەگىنىپ، ءبىرىنشى ساپقا تۇرادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ورنىنا ءوتىپ، جاماعاتقا يمامدىق قىلادى. ناماز وقىلىپ بولعان سوڭ ءابۋ باكىرگە بۇرىلىپ: «بۇيىرعانىمنان كەيىن نەگە ور¬نىڭدا تۇرا بەرمەدىڭ؟» – دەيدى. «پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) الدىندا ناماز وقۋعا ءابۋ باكىردىڭ حاقىسى جوق!» – دەپ جاۋاپ بەرەدى ول. سوندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «سەندەرگە نە بولدى، كوپ شاپالاق ۇردىڭدار. كىمدە-كىم نامازدا بىرەر نارسەنى كورسە، تاسپيح (سۋبحاناللا) دەپ ايتسىن، تاسپيح ايتسا وعان قارايدى. ال شاپالاق ۇرۋ، ول – ايەلدەردىڭ ءىسى»، – دەگەن ەكەن. وسىندايدا مۇسىلمان بالاسىنىڭ ەكى الاقاندى ايقاستىرمايتىنى ادەت پەن ادەپ قانا ەمەس ەكەن-اۋ دەيسىڭ. قازاقتىڭ دا قۋانسا، قولىن ەمەس، سانىن شاپالاقتايتىنى بار ەمەس پە؟
ومىردە ءار نارسەنىڭ مەكەنى، مەزگىلى بولادى. تاعدىر-توستاعان الدىڭىزدان نە توساتىنىن كىم بىلگەن؟ استە شەكتەن شىعىپ كەت¬پەيىك. سەبەبى شاپالاقتىڭ شايتاندى دا شاقىرۋعا شاماسى جەتەدى-ءمىس. شوشىدىڭىز با؟

«انا ءتىلى» گازەتى، 04.06.2009