«قۇرىلتاي وتكىزۋگە تىم ەرتە ەكەن»
«قۇرىلتاي وتكىزۋگە تىم ەرتە ەكەن. جالپى، ۇلت ماسەلەسى دەگەنىمىز - وتە نازىك ءارى قىمبات ماسەلە. ول اسىعىستىقتى كوتەرمەيدى. مەن وسىنى تەرەڭ ۇعىندىم»،- دەيدى قاجىمۇقان عابدوللا مىرزا (سۋرەتتە) «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنا ارنايى بەرىپ وتىرعان سۇحباتىندا. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ورال قالاسىنان شىعاتىن «جۇماداعى جۇزدەسۋ»گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللا باۋىرىمىز «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-قۇرىلتايىن» وتكىزبەك بولىپ ارەكەتتەنگەن ەدى. بىراق، ونىڭ بۇل تالابى الدىمەن ۇلتجاناشىرلارىنىڭ تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. نەگە، نە ءۇشىن، نەندەي سەبەپپەن قارسىلىققا ۇشىراعانىن تومەندەگى سۇحباتىندا قاجەكەڭ دە ەپتەپ اڭعارتىپ وتەدى. ءبىز سۇحباتتى سۇحبات الۋشىنىڭ العىسوزىمەن بىرگە ءۇتىر نۇكتەسىن وزگەرتپەي جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
«اقىلىمىز امبيتسيامىزدان جەڭىلسە - التاۋ دا الا بولادى...»
- دەيدى ۇلت جاناشىرى، رەسپۋبليكالىق «جۇماداعى جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللا
«قۇرىلتاي وتكىزۋگە تىم ەرتە ەكەن. جالپى، ۇلت ماسەلەسى دەگەنىمىز - وتە نازىك ءارى قىمبات ماسەلە. ول اسىعىستىقتى كوتەرمەيدى. مەن وسىنى تەرەڭ ۇعىندىم»،- دەيدى قاجىمۇقان عابدوللا مىرزا (سۋرەتتە) «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنا ارنايى بەرىپ وتىرعان سۇحباتىندا. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ورال قالاسىنان شىعاتىن «جۇماداعى جۇزدەسۋ»گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللا باۋىرىمىز «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-قۇرىلتايىن» وتكىزبەك بولىپ ارەكەتتەنگەن ەدى. بىراق، ونىڭ بۇل تالابى الدىمەن ۇلتجاناشىرلارىنىڭ تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. نەگە، نە ءۇشىن، نەندەي سەبەپپەن قارسىلىققا ۇشىراعانىن تومەندەگى سۇحباتىندا قاجەكەڭ دە ەپتەپ اڭعارتىپ وتەدى. ءبىز سۇحباتتى سۇحبات الۋشىنىڭ العىسوزىمەن بىرگە ءۇتىر نۇكتەسىن وزگەرتپەي جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
«اقىلىمىز امبيتسيامىزدان جەڭىلسە - التاۋ دا الا بولادى...»
- دەيدى ۇلت جاناشىرى، رەسپۋبليكالىق «جۇماداعى جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللا
سوڭعى قاراشا ايىنىڭ كولەمىندە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بارلىق دەڭگەيىن، ءتىپتى، ەلىمىزدىڭ پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس زالىن دا ءبىر ەلەس، تۋراسىن ايتساق، ەلەس ەمەس-اۋ، قاعىنعان قۇيىن نەمەسە دولدانعان داۋىل كەزىپ كەتكەندەي. ول: «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايىنىڭ» ۇيىمداستىرۋشىسى، رەسپۋبليكالىق «جۇماداعى جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللانىڭ اتى مەن ونىڭ يدەياسىنىڭ اينالاسىنداعى قۇيىن...
الدىمەن، «دات» جوباسىنىڭ «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى، ىلە-شالا «اباي كز.» پورتالى، ءارى قاراي ايماقتىق باسپاسوزدەر جامىرادى، سوسىن، رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار ءتۇستى بايگەگە، اقىرى، پارلامەنتتىڭ ءماجىلىس زالى ءدۇر سىلكىندى...
ءبىر ايدا كۇللى ءيىسى قازاققا اتى ءماشھۇر بولىپ ۇلگەرگەن قاجىمۇقان عابدوللانى تابۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت بولدى. ۇيالى تەلەفونداردىڭ شىقپاعان «جانى» قالعان شىعار، اۋپىرىمدەپ، قاجىمۇقان عينۋارۇلىن دا تاپتىق-اۋ، ايتەۋىر...
- قاجەكە، ءسىزدى تاپقاننان، قۇمنان ينە سۋىرعان جەڭىل بولدى عوي. قالتا بايلانىسىڭىز ۇزىلگەن، ەل شۋلاپ جاتىر، قايدا ءجۇرسىز؟
- قىتايدا ىسساپارمەن بولدىم. مەن ءارتىس تە، بيزنەسمەن دە، ساياساتكەر دە ەمەسپىن، جۇرتى ساعىناتىنداي بەلگىلى دە تۇلعا ەمەسپىن...
- مۇنىڭىز راس، بىراق، ءبىزدى قىزىقتىرعانى ءسىزدىڭ كىشى ءجۇزدىڭ قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرماقشى نيەتىڭىز...
- مەن ەشقاشان، ەشقانداي ءجۇزدىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋدى ويلاعان ەمەسپىن. تەك، بيىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىدا وتكەن ۇلت جاناشىرلارىنىڭ باسقوسۋىنان قاتتى قاپا كوڭىلمەن قايتتىم. ءتىپتى، ارتىق ءسوز دە، بالاعاتتاۋ دا ورىن العان جيىننان كەيىن كوپكە دەيىن ءوز-وزىمە كەلە الماي، مەڭ-زەڭ كۇيدە ءجۇردىم...
قارشادايىمنان تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ وسكەن اداممىن. مۇمكىن سوندىقتان بولار، ەشقاشان ءوزىمنىڭ قارا باسىمنىڭ قام-قارەكەتىن، ۇلتىمنىڭ مۇددەسىنەن، قازاعىمنىڭ مۇقتاجدىعىنان جوعارى قويعان ەمەسپىن. ادۋىندى «ايعاق» باسىلىمىندا دا، ازۋى التى قارىس «دات» گازەتىندە دە، «اقجول قازاقستان» گازەتى مەن «اپتا kz» باسىلىمدارىندا دا جۇمىس ىستەدىم. قولىمنان كەلگەنىنشە قازاقتىڭ ءبىر جەتپەگەنىن ايتسام دەپ ءجۇردىم.
سويتسەم، ۇلتجاندى اعالارىمنىڭ وزدەرى قىرىق پىشاق قارسىلىقتارىنان ءالى ارىلا الماي كەلەدى ەكەن. وسىعان قارنىم اشىپ، سايىپ كەلگەندە: «مۇقىم قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، بەرىك بىرىكتىرۋ ءۇشىن، بالكىم، تۇتاستاي ەمەس، اقىرىنداپ ايماقتان باستاسام قالاي بولادى؟» - دەگەن وي كەلدى.
- سول ەتقىزۋمەن كىشى ءجۇزدىڭ قۇرىلتايىن وتكىزىپ جىبەرمەكشى بولدىڭىز؟
- تاعى قايتالاپ ايتايىن: ءبىر ءجۇزدىڭ نەمەسە رۋدىڭ قۇرىلتايى دەگەن تۇتاس قازاقتىڭ تاريحىندا بولماعان جانە بولمايتىن دا نارسە. نەگە دەسەڭىز، قازاق وتە ازبىز. مەن قازاقتى ءجۇز بەن رۋ نەمەسە جەرلەستىككە ءبولۋ تۇگىلى، «تازا»، نە «شالا» قازاق دەپ بولۋگە دە قارسىمىن. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جاعامىزعا جارماسا بەرگەنشە، دەموگرافيا ماسەلەسىمەن اينالىسۋىمىز كەرەك. قازاق كوبەيۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ناعىز جاۋىمىز سىرتتان كەلەدى...
مەنىڭ ايتقانىم: «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى» دەپ اتاپ، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىمەن قوسا، قىتايدان، رەسەيدەن، وزبەكستاننان، قىرعىزستاننان، تۇركمەنستاننان جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىنەن قازاقتاردى ورالعا شاقىرىپ، قازاقتىڭ بولاشاعى تۋرالى اقىلداسىپ، ءوز وتانداستارىما ۇلگى بولارلىق شارۋا ىستەمەكشى ەدىم...
ونىڭ اقىرى تاعى دا ادەتتەگىدەي بوس بايبالام، قۇر قوقان-لوققى بولىپ شىقتى. مىسالى، ماجىلىستەگى ارىپتەس اعام ۋاليحان قاليجاننىڭ ءوزى مەنىڭ وزىمنەن: «ءىنىم-اۋ، مۇنىڭ اق-قاراسى، وتىرىك-شىندىعى قايسى؟» - دەپ سۇرامادى. باسقا بىردە-ءبىر اعام وسى ساۋالدى وزىمە قويمادى. تەك، الىپ-قاشپا، جەل-وسەك سوزدەردىڭ شىلاۋىندا كەتە باردى...
ول-ول ما، كۇندەلىكتى مەنىمەن بىرنەشە مارتە سويلەسىپ جۇرگەن جاقىن، جاناشىر ادامداردىڭ وزدەرى گازەتتەن وقىعانى مەن تەلەديداردان كورگەندەرى بويىنشا تون پىشە باستادى. مىنە، ينتەرنەت پەن وزىق اقپارات زامانىنىڭ «زاردابى»...
- بايقاساق، بەتىڭىز قايتىپ، كەيىڭكىرەپ قالعان سياقتىسىز عوي؟
- ماسەلە مەنىڭ باتىلدىعىمدا، ايتپەسە، قورقاقتىعىمدا ەمەس. ءماسەلە - قازاقتىڭ بىرىگۋدەن بۇرىن، ءبۇلىنۋدى ويلايتىندىعىندا بولىپ تۇر...
باسىمىز بىرىگىپ، قارىمىمىز ىلىگۋ ءۇشىن بىزگە قانشا ۋاقىت كەرەك؟ بىلمەيمىن. مىنە، كۇنى كەشە الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ باسشىلارى استاناعا كەلدى. جەر بەتىندەگى پروبلەمالار شاش-ەتەكتەن. بىرەۋدە جەر جوق، بىرەۋدە وتان جوق، بىرەۋدە تاماق جوق، ەندى بىرەۋدە تىنىش ۇيقى جوق...
ال، قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ تۋعان وتانىمىز دا، ۇلتىمىز دا، جەرىمىز دە، ەلىمىز دە، ءتىلىمىز دە، ءدىنىمىز دە ءدىن-امان. ەندى ىنتىماقتى بولساق، ىرىس الىسقا كەتپەس. وسىنى تىلمەن سايراي بەرمەي، ءسال-ءپال ىسكە اسىرۋعا نيەتتەنىپ ەدىم، ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاپ شىعا كەلدى. قولدان جاۋ جاساعىسى كەلەدى، وسەك ايتىپ، دۇشپان تاپقىسى كەلەدى...
- قاجەكە، سونىمەن، ءسىزدىڭ قازاقتى بولۋگە ەمەس - بىرىكتىرۋگە، ىدىراتۋعا ەمەس - ىنتىماقتى ەتۋگە ۇمتىلعان نيەتىڭىزدى بىلدىك. ال، الگى الەمدى شۋلاتقان قۇرىلتايىڭىزدىڭ جايى نە بولدى؟ قاشان، قايدا وتەدى؟
- ءبىز ويىمىزدى بىلدىردىك، جۇرتتىڭ، كوپشىلىكتىڭ، جالپى حالىقتىڭ وي-پىكىرلەرىمەن تانىسىپ جاتىرمىز. ءيىسى قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن قۇندى ۇسىنىستار تىم-تىم از. ياعني، مەنىڭ ويىمشا، ءبىز قۇرىلتاي وتكىزۋگە ءالى ءپىسىپ-جەتىلگەن جوقپىز. سوندىقتان، قۇرىلتاي وتكىزۋگە تىم ەرتە ەكەن. جالپى، ۇلت ماسەلەسى دەگەنىمىز - وتە نازىك ءارى قىمبات ماسەلە. ول اسىعىستىقتى كوتەرمەيدى.
مەن وسىنى تەرەڭ ۇعىندىم. جانە بايبالامشىل باسقالار دا اۋىزىن اشپاستان بۇرىن ، الدىمەن، وسىنى ويلانىپ السا دەيمىن...
- قاجەكە، ايتقانداي، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ءبىر كەزدە قىزمەت جاساعان «دات» جوباسىنىڭ «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى بيىلعى جىلدىڭ 17 قاراشاسىنداعى №41 سانىندا بىلاي دەپ جازدى: «كەزىندە مۇستافا شوقايۇلى: «امانگەلدى قىپشاق رۋىنان ەدى. 1917 جىلدىڭ كوكتەتمىندە توڭكەرىس باستالىپ كەتكەن سوڭ, تۇركىستان تۇرىكتەرىن مايدان جۇمىسىنا الۋ توقتاتىلدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت تاراپىنان تورعاي ءۋالاياتىنا كوميسسار بولىپ تاعايىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ تورعاي حالقىن كوتەرىلىستى توقتاتىپ, بەيبىت ومىرگە قايتىپ ورالۋعا شاقىردى. اليحانمەن بىرگە ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولعان ۇلتشىلدار احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دا حالىق بۇقاراسى اراسىنا ۇگىت جۇرگىزىپ, دالا ءۋالاياتى تۇرعىندارىن تىنىشتانۋعا ۇندەدى. احمەت پەن مىرجاقىپ ارعىن رۋىنان بولۋى سەبەپتى تورعاي وڭىرىندەگى ارعىندار ولاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق استى دا, قىپشاقتان شىعىپ, «حان» سايلانعان ابدىعاپار مەن امانگەلدىنى تىڭدامادى. ناتيجەسىندە كەشە عانا ورىس وتارشىلارىنا قارسى بىرگە سوعىسقان تورعاي قازاقتارى ەندى قىپشاق پەن ارعىن بولىپ ەكىگە جارىلدى...» - دەپ جازادى «باتىر بولشەۆيك امانگەلدى حاقىنداعى اقيقات» دەگەن ماقالاسىندا.
اۆتور ودان ءارى: «بۇل تۇستا حالىق اراسىنا «توڭكەرىستەن سوڭ ورىس مۇعاجىرلارى رەسەيىنە قايتاتىن كورىنەدى» دەگەن قاۋەسەت ءسوز تاراعان. وسىدان كەلىپ ورىستاردان قالاتىن جەردى ءبولۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ توبەسى كورىنە باستادى. ءتىرى جۇرگەن ايۋدىڭ تەرىسى ءۇشىن ارعىن-قىپشاق تالاسقا ءتۇستى. ابدىعاپار حان مەن امانگەلدى قىپشاقتار جاعىن الىپ, ارعىندارعا تىزەسىن باتىردى. رۋشىلدىققا ەشقاشان بوي ۇرماعان احمەت بايتۇرسىن مەن مىرجاقىپ دۋلاتقا قىپشاقتار ارعىنداردىڭ باسشىلارى دەپ قاراي باستادى...» - دەي كەلە: «ابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ رۋشىلدىق دەرتى ابدەن اسقىنعانى سونشا, 1917 جىلى ورىنبوردا بولعان جالپى قازاق قۇرىلتايىنان سوڭ جانە 1918 جىلدىڭ جازىندا تورعاي دالاسىن ارالاپ جۇرگەن كەزىمدە, ماعان دا جاقىن كىسىلەرىن جىبەرىپ, مەنىڭ قىپشاق رۋىنان ەكەنىمدى ەسىمە سالىپ, تورەدەن شىققان ءاليحان بوكەيحان مەن ارعىننان شىققان احمەت, مىرجاقىپتارعا قارسى كۇرەستە بىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەپ ءوتىنىش جاسادى»، - دەپ ويىن ساباقتاي تۇسەدى.
وسى رەتتە «بىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەگەن رۋلاستارىنا مۇستافا نە دەپ جاۋاپ قايىردى دەپ ويلايسىز? «جارايدى» دەپ كەلىسە كەتتى مە, الدە, ۇسىنىستان باس تارتتى ما? ەگەر ءوز زامانىندا ساياساتكەر مۇستافا رۋشىلدىعىن العا وزدىرىپ العاندا, ونى بىزدەر بۇگىنگىدەي قۇرمەتتەمەس ەدىك.
مەنىڭشە, ول تەك وقىعان, ساۋاتتى كوپ قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ قالار ەدى. ال, مۇستافا سىن ساعاتتا ءوزىنىڭ رۋشىلدىعىن ەمەس, ۇلتشىلدىعىن دالەلدەي ءبىلدى. وعان: «مەن, ارينە, ولاردىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتتىم. ويتكەنى, مەن تۇركىستانداعى تۇرىك ادامى ءۇشىن, اسىرەسە, تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن, قىپشاقتى بىلاي قويىپ, ءتىپتى, وزبەك, قازاق, تۇرىكمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن بولشەكتەپ, ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم...» - دەگەن ءسوزى - ايعاق. دەمەك, مۇستافا ايتقان «ولىمگە باستايتىن جولدىڭ» قاۋپى ءالى سەيىلمەگەن ەكەن. مىناۋ قۇرىلتايىڭىز سول سۇرقىلتايدىڭ باسى بولىپ جۇرمەسىن...» - دەپ جازدى...
بۇعان نە دەيسىز؟
- بۇعان ايتارىم مىناۋ: مۇستافا شوقاي 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ، الاشوردا قۇرامىنا سايلاندى. سەزد اياقتالعاننان كەيىن مۇستافا اعامىز ءبىرتۇتاس اۆتونوميا ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن "سىرداريا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن" شاقىرۋ تۋرالى ءتيىستى قايراتكەرلەرگە جەدەلحات جولدادى. وندا: «سىرداريا حالقىنا ءوز تاراپىمنان ايتارىم، تەگىندە الاش بالاسىنىڭ باسى قوسىلاتىن كەزى وسى بۇگىن. الاش ۇرانىنا شاپپايتىن قازاق بولماس. سىرداريا قازاعى كەشىكپەي الاش تۋىنىڭ استىنا جينالار دەگەن ۇمىتتەمىز» دەلىنگەن ەدى...
بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل دەگەنىڭىز - مۇستافا شوقاي كەزىندە قازاقتىڭ بىرىگۋىنە ۇمىتتەنىپ وتكەن، وسىلاي ەتپەككە تىرىسقان، ءىس-قيمىل دا جاساعان.
سوندىقتان، جىگىتتەر ءبىلىمىن تولىقتىرسىن، كىتاپتىڭ وزدەرىنىڭ قارا باستارىنا قاجەتتى جەرلەرىن عانا ءاتۇستى قاراپ شىقپاسىن، جان-جاقتى ىزدەنسىن. بابام قازاق: «ءوزىڭ دۋاناسىڭ - كىمگە ءپىر بولاسىڭ؟!.» دەگەن. جارتىلاي ءبىلىم بولمايدى، جارىمجان عىلىم بولمايدى...
ءتىپتى، ابايدى اڭىراتقان، بۇقار جىراۋدى جىلاتقان، يساتاي مەن ماحامبەتتى قۇمعا قاماعان، كەنەسارىنى قىرعىزعا قاشىپ، تۇزاققا تۇسۋىنە ءماجبۇر ەتكەن، قازاقتىڭ قامىن ويلاعان بوپ، قوي تەرىسىن جامىلعان قوتىراشتار ءالى كۇنگە دەيىن قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ، قالماي كەلەدى...
تاعى ايتارىم: قازاققا بىرلىك پەن تىرلىك قاشاندا اۋاداي قاجەت. اتالارىمىز: «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» دەمەي مە؟!. ءبىز، ەڭ الدىمەن، ەلىمىز بەن جەرىمىزدى، وتباسىمىز بەن وتانىمىزدى، ءدىنىمىز بەن ءتىلىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. ءاربىر قازاق ءۇشىن ەڭ قاستەرلى، ەڭ بيىك ماڭگىلىك مۇددەلەر، مىنە، وسىلار.
قۇداي بەتىن ارمەن قىلسىن، ەگەردە اقىلىمىز ازايىپ، امبيتسيامىز اسقىنداپ كەتسە، ەتەكتەن شالار ءبورىلەردە ەسەپ بولمايدى، التاۋ الا شىقپاس ءۇشىن - تورتەۋدىڭ تاتۋلىعى كەرەك!..
- قاجەكە، ءبىلىم دەمەكشى، ءوزىڭىز ونجىلدىقتى قايدا ءتامامدادىڭىز: قالادا ما، دالادا ما؟
- الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانىنا قاراستى اششىساي اۋىلىندا...
سۇحباتتاسقان جانكەلدى ەستەنباەۆ،
"تاۋەلسىز باسىلىمدار رەداكتورلارى قاۋىمداستىعى"
