«اۋىل» پارتياسى مەن «قازكونتەنت» اق «ادەبيەت پورتالىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن اۋىل تاقىرىبىنا ارنالعان قالامگەرلەر اراسىنداعى «اۋىلىم – التىن تۇعىرىم» اتتى ادەبي ونلاين كونكۋرسى مارەگە جەتتى. پروزا اتالىمى بويىنشا باس جۇلدە مەن  "التىن تۇعىر" گران-ءپريى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى داۋرەن قۋاتتىڭ "پەرمەدەگى "پيگماليون"  اتتى اڭگىمەسىنە بۇيىردى. 

ءبىز Abai.kz اقپاراتتىق پورتال اتىنان داۋرەن قۋات مىرزانى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز!

داۋرەن قۋات - سوناۋ توقسانىنشى جىلداردا قازاقتىڭ مۇڭىن، قايعىسىن، قۋانىشىن جەرىنە جەتكىزە جازۋدا الدىنا جان سالماعان اقتاڭگەر-ءتىلشى.

داۋرەن قۋات -  قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قارا نارى سەيدىاحمەت بەردىقۇلوۆ، شەرحان مۇرتازالاردىڭ رەداكتورلىق مەكتەبىن جالعاپ، جۇزدەگەن اقمىلتىق جۋرناليستەردى تاربيەلەگەن ۇستاز-رەداكتور.

داۋرەن قۋات - "التىن-وردا", "جاس قازاق" سەكىلدى قازاق باسىلىمدارىن باسقارىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆتار شىعارعان "قازاق" گازەتىنىڭ بۇگىنگى ۇلگىسى قانداي بولۋى كەرەكتىگىن بۇقاراعا كورسەتكەن الاششىل-رەداكتور.

داۋرەن قۋات - ەڭ العاش ينتەرنەت الەمىندە قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىن اشىپ، زاماناۋي جۋرناليستيكانىڭ كوشىن جولعا سالىپ بەرگەن ازامات.

ايتا بەرسە، اتقارعان ءىسى شاش ەتەكتەن. قازاق كوشىنىڭ جايىنان باستاپ، بۇكىل قازاق رۋحانياتى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

سوڭعى ون جىل بەدەرىندە داۋرەن قالامگەرلىك، جازۋشىلىق قىرىمەن دە وقىرمانىن باۋراپ الدى. قازاقتىڭ قۇنارلى ءتىلىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن داۋرەننىڭ ءار اڭگىمەسىن وقىعاندا قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ باعىت-باعدارى قالاي بولۋى كەرەكتىگىن اڭعاراسىز. ىشتەي "جازا تۇسسە ەكەن، قالامىن سۋىتپاسا ەكەن" دەگەن تىلەك تىلەيسىز!

قوش! Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ قىزمەتكەرى تاعى دا گران-ءپريى جەڭىپ الدى. تاعى دا دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، وتكەن ايدا پورتالدىڭ شەف-رەداكتورى قانات ابىلقايىرعا حالىقارالىق "شابىت" فەستيۆالىنىڭ گران-ءپريى بۇيىرعان ەدى.

بۇل جەڭىستىڭ ءبارىن - ءبىزدىڭ ۇجىمنىڭ جەڭىسى دەپ بىلەمىز!

Abai.kz, العا باس! وز! وزا بەر!

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى

داۋرەن قۋاتتىڭ جۇلدە العان شىعارماسىن مىنا سىلتەمەدەن وقۋلارىڭىزعا بولادى. ال، ءبىز وسى جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان "كارى سولدات" اتتى سياسى كەپپەگەن حيكاياتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

كارى سولدات

حيكايات

كارى سولدات قاتتى قورلاندى. كەرزى ەتىگىن سۇيرەتىپ كەشكەن عۇمىرىندا تاپ وسىنداي كەپكە ۇشىراپ كۇيرەگەن، كەتىلگەن كەزى بولماعان شىعار...

نەمەرەسىن كۇندەگىدەي بالاباقشادان اكەلە جاتقان. بەلى ۇزىن اۆتوبۋستىڭ ىشىنەن بۇل ەكەۋى بەلگىلەپ العان ورىن: الدىڭعى قاتاردان ساناعاندا – ون ەكىنشى ورىندىق. ورىندىقتىڭ تەرەزە تۇسىنا نەمەرەسى، قاپتالىنا ءوزى قونجيادى. جولاۋشى بىتكەندى جولدا قالدىرۋعا قيمايتىن جومارت كولىكتىڭ اۋزى-مۇرنىنان شىققان ادامىن ورتاسىنان كيىپ-جارىپ، قارت پەن ءسابي قاشاندا مەنشىكتى ورىندارىنان تابىلاتىن. يىعىنا پولكوۆنيك شەنىنىڭ ءۇش جۇلدىزىن قوندىرعان كونەتوز شينەلدىڭ سۇلباسى كورىنگەندە-اق جۇرت ىعىسىپ، اياق تارتىپ، ەڭسە تۇزەپ، وكپەسىنە جۇتارعا اۋا جەتپەي تۇرعان كىسى كەپتەلىستەن جىڭىشكە ءدالىز جاسايتىن دا، جەتەكتەسكەن ەكەۋدى وتكىزىپ جىبەرۋگە اسىعاتىن. بۇل تارتىپكە ءبارى ۇيرەنگەن. بۇگىنگە دەيىن ءبىر پەندە بەتكە ۇرىپ: «شال بولساڭ، نەمەرە ەرتسەڭ قايتەيىك، ەندى بەس-التى ايالدامادان سوڭ كولىكتىڭ جۇرگىنشىلەردەن جۇگى جەڭىلدەي باستايدى، سول كەزدە بارىپ تىزە بۇگەرسىڭ مەنشىكتى مەكەنىڭە» دەگەندى ايتپاپتى. نەمەسە، «جولداس پولكوۆنيك-اۋ، جاعدايدى كورىپ تۇرسىز عوي، ورتامىز يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ ورمان سياقتى، ون ەكىنشى ورىندىق، تاپ وسى، تاعىڭىز ەمەس شىعار، مىنا ءبىر جاقىن جەرگە جايعاسا سالىڭىزشى» دەمەپتى. ويتكەنى، ون ەكىنشى ورىندىق قارشاداي بالا مەن قارتتى كۇتىپ قاي كەزدە دە بوس تۇراتىن. ىلكىدە، ونىڭ وزىندە بىلمەگەندىكتەن بە، الدە بويىنا بىتكەن شارانانى بايقاعان كوپتىڭ جانى اشىپ، جاعدايىمدى تۇسىنەر دەدى مە ەكەن، الگى ورىنعا ءىشى شەڭبىرەك اتقان جۇكتى ايەلدىڭ سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەنى بار ەمەس پە؟ ناق سول كەزدە كارى سولدات تا نەمەرەسىن جەتەلەپ، ءنان قالانىڭ باسى مەن اياعىنا 32-ءشى باعىت بويىنشا قاتىنايتىن سارىالا اۆتوبۋسقا سارت-سۇرت باسىپ كىرىپ كەلگەن-ءدى. ءبىر تاڭقالارلىعى، جۇرت ادەتتەگىدەي قوزعالىپ، جول اشا قويماعان. سوندا ولار «بالكىم، پولكوۆنيك بۇگىن بولاشاق اناعا قۇرمەت كورسەتىپ، دجەنتلمەندىك مەزىرەت جاسايتىن بولار» دەپ ويلادى ما ەكەن... ايتەۋىر، ءبىر-بىرىنە جالت-جالت قاراسقان دا، سىزداي قالعان. انشەيىندە قاتۋلى قاباعىنان ىعىپ تۇراتىن جولاۋشىلاردىڭ مىنەزىنەن كۇتپەگەن مەرەزدىك اڭعارعان ول بۇيرىق بەرىپ ۇيرەنگەن ءامىرلى ۇنىمەن: «ۆستات!» دەپ اقىرىپ جىبەردى. شالدىڭ شاڭق ەتكەن اششى داۋىسى كارى سۇيەك اۆتوبۋستىڭ قالىڭ اينەكتەرىنە سوعىلىپ، كەنەتتەن اۋا شىڭىلتىرلانىپ تۇتىلدى دا، جارعاق قۇلاقتاردىڭ ساڭلاۋىن جارىپ وتكەن. «ۆستات!» جۇكتى ايەلدىڭ قۇرساعىنداعى قۇلىنى دا مىنا بۇيرىقتان زارە-قۇتى قاشىپ قورىقسا كەرەك; شوشىنا ۇرىككەنىن بايقاتقانداي اناسىنىڭ كىندىك تۇسىنا كەلىپ، ءتۇيىلىپ قالدى. بايقۇس ايەلدىڭ ەندى بولماعاندا جۇقا پالتوسىنىڭ تۇيمەلەرى بىرت-بىرت ءۇزىلىپ تۇسەرىن ماڭايىنداعىلاردىڭ ءبارى كوردى. ءبارى ايادى، ءبارى ءۇنسىز تومەن قارادى. بىراق، امال كەم، سولدات – قۇرمەتتى ادام. اسىرەسە، ا. قالاسىنىڭ تۇرعىندارى اسكەري ادامعا بەك قۇرمەتپەن، جاسىراتىنى جوق، قورقىنىش پەن ۇرەيدەن تۋعان قۇرمەتپەن قارايتىن. ال، كارى سولدات سول شەكسىز قۇرمەتكە بوگەۋسىز بولەنگەن ەسىل ەردىڭ ءوزى ەدى. كورمەيسىز بە، سونداي قادىرلى كىسىنى  يتتىڭ عانا بالاسىنىڭ قورلاپ كەتكەنىن.

قارتتىڭ وتباسىندا تىلدەسەتىن جالعىز ادامى – نەمەرەسى مەن اۋلەتتىڭ ءبىر مۇشەسى دەرلىك ورنى بار  جان يەسى – تىك قۇلاق ءتورت كوز وۆچاركاسى ەدى. نەمەرەسىنىڭ ءتىلى شىققان، سويلەي بىلەدى.  اتاسىنىڭ، اكەسىنىڭ، اناسىنىڭ تىلىندە سويلەيدى.

– سەن بۇگىن نە جەدىڭ؟ – دەيدى اتاسى كۇندەلىكتى سۇراعىن قايتالاپ.

– بوتقا، – دەيدى نەمەرەسى كۇندەلىكتى جاۋابىن قايتالاپ.

– اتاڭ دا بوتقا جەپ وسكەن، – دەيدى اتاسى، – سولدات بوتقاسىن.

– سودان كەيىن سەن سولدات بولدىڭ با؟ – دەيدى نەمەرەسى.

– سەن دە سولدات بولاسىڭ، – دەيدى اتاسى.

– مەن سولدات ەمەس، بانكير بولامىن.

– مەن سەنىڭ اسكەري شەندى ادام بولعانىڭدى قالايمىن.

– ماما ايتقان، «شينەل ساسىق» دەپ، مەنىڭ شينەل كيىپ جۇرگىم كەلمەيدى.

– حا-حا-حا-حا!

قارت قارقىلداي كۇلگەن جاستىڭ جۇزىنە كارىن توگىپ، ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەتىن سۋىق كوزدەرىن قاداعان. بۇنداي قاراستان كىم-كىمنىڭ دە جالىنى قايتىپ، جاسىپ سالا بەرەتىن. ءتىپتى بۇگەجەكتەپ كىرەرگە تەسىك تاپپاي كەتۋشى ەدى. مىناۋ ناعىز بەتسىز، بەيباقتىڭ ءوزى ەكەن. قىمسىنعان جوق. قىمسىنعانىڭ نە، كۇلكىسىن تيا الماي شاشالىپ: «ساسىق شينەل، ساسىق-ساسىق، حا-حا-حا-حا، ساسىق شينەل»، – دەي بەردى.

– ەي، نايساپ! – دەدى بۇل قالشىلداپ، – وسى ساسىق شينەلمەن مەن سەنىڭ بەيبىت ءومىرىڭدى قورعاپ، تىنىشتىعىڭدى كۇزەتىپ كەلگەنمىن.

– بەرەكەڭدى قاشىرىپ، بەيبىت ءومىرىڭدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرىپ كەلگەنمىن دە!

اۆتوبۋستىڭ ءىشى گۋ ەتە ءتۇستى. شالمەن شارپىسقان بوزبالانىڭ بوزباستىعىن بازبىرەۋلەر جاقتىرماي جازعىرىپ، كۇستانالاي جونەلگەن.

– زامان نە بوپ بارادى ءوزى؟

– ايتپاڭىز، بۇزىلدى، بۇزىلدى عوي زامان!

– مىنا سايراپ تۇرعان سارماڭقا ءۇشىن قايران پولكوۆنيك سانالى عۇمىرىن سارپ ەتتى ەمەس پە؟

– جەلكەسىن ۇزەر مە ەدى ءوزىنىڭ؟

– وسىنداي بۇزاقىلار قازىر قالامىزدا قاپتاپ بارادى.

– بۇلار – ۆاندالدار! قالامىزداعى اسكەري قولباسشىلاردىڭ تاس مۇسىندەرىنە تاس اتىپ، قيراتقالى ءجۇر. قۇرتۋ كەرەك كوزدەرىن.

– شىركىن، سولار، سايىپقىران قولباسشىلاردى ايتامىن، ءبىر ساتكە ءتىرىلىپ كەلسە بار ما، وسىنداي اۋمەسەرلەردىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ، يت جەككەنگە ايدار ەدى.

– مەن بۇيىرامىن، – دەدى وسى كەزدە پولكوۆنيك ىشقىنىپ، – ۆاندالدى، ۇلى كوسەمدەرىمىزدى تۇعىرىنان تايدىرماققا ارەكەت ەتىپ جۇرگەن كۇشىكتى، ۇستاڭدار، قايىرىڭدار قولىن! ءوزىم-اق بۇنى اسكەري تريبۋنا جاساپ، سوتتايمىن دا، سۇيەگىن تۇرمەدە شىرىتەمىن. ۇستاڭدار، قانە، جابىلىڭدار!

كارى سولداتتىڭ كارى جىنى قوزىپ، ەلىرە ايقايلاعان. بىراق «ۆاندالدى» باس سالۋعا ىڭعايلانعان ءبىرلى-جارىم بەلسەندىنىڭ ارەكەتىن قايدان تاپ بولعانى بەلگىسىز ءبىر دۇلەي كۇش تىيىپ تاستادى. پولكوۆنيك سوندا ءبىلدى: بۇنىڭ نامىسىن جىرتىپ الگىندە بۇرق-بۇرق سويلەگەندەر از، تىم از ەكەن. ولاردىڭ بۇلقىنىپ، بۇلقان-تالقان بولعانىن اۆتوبۋس تولى كوپ بۇتىنا دا قىستىرماي بۇعان تونە قاپتى. شال ىشىنەن قاتتى تىكسىندى: مىنالار قايتەدى-ەي! تاپاپ، توپەپ وتە مە، نە ىستەيدى؟ بۇنى بيت سىققان قۇرلى كورمەي سارىالا اۆتوبۋستىڭ قابىرعاسىنا جاپسىرا سالاتىن سىڭايدا عوي... قوي، قۇرسىن، ايالداماعا دا جەتىپتى، ەندى دىمىڭدى شىعارماي ءتۇسىپ قالعان ءجون. اتتەڭ، ناگان... ناگاندى الا شىقاندا قايتەر ەدى ۇيدەن؟ ناگاندى كورگەندە كەۋدەسىنە نان پىسكەننىڭ تالايى تالىپ جىعىلۋشى ەدى. مىنالاردى دا ءسويتىپ ءبىر قورقىتىپ قويۋ كەرەك-اۋ...

كارى سولدات اۆتوبۋس تولى جۇرگىنشىگە سۇر شينەلىنىڭ سىرتىن بەرىپ، نەمەرەسىن قولىنان قىسا جەتەكتەگەن قالپى ۇيرەنشىكتى ايالدامدان تۇسكەن بەتتە كوردى: الگى نەمە جىرتاقتاپ ءبىر توپ ۇرپەكباستىڭ اراسىندا كەتىپ بارادى ەكەن.

– ءاي، مالعۇن! – دەدى پولكوۆنيك اسكەري ادامداردا قالىپتاسقان بۇيرىق رايلى ۇنىمەن زىلدەنە جەكىپ. – مۇندا كەل!

بوزبالا ەكى ايتقىزبادى، كوزى جايناپ جەتىپ كەلدى.

– بەرى جاقىندا!

بوزبالا تاعى دا ەكى ايتقىزبادى. وسى كەزدە كارى سولداتتىڭ ساباۋداي ساۋساقتارى جاس جىگىتتىڭ جاعاسىن سىعىمداي ساۋمالاپ،  قاۋىپ تۇسكەن. بويىنداعى بار قايراتى جيىلىپ كەپ كارى شەڭگەلگە شاپسا كەرەك، شال قالش-قالش ەتىپ بوزوكپە جاستى باعانا ءوزى كەكەتىپ كۇلگەن «ساسىق شينەلدىڭ» ومىراۋىنا باسىپ، تۇنشىقتىرۋعا ىڭعايلانعان. مىنە، وسىلاي، ەندى جانە 5-10 مينۋت سىعىمداي قىسسا، ۇيرەنشىكتى قولعا ىلىككەن پەندەنىڭ تىنىسى تارىلىپ تىپىرىلاعان كۇيى ەسىنەن تانىپ قالۋى، ءتىپتى، ءتىل تارتپاي كەتۋى مۇمكىن. مويىندى بويلاپ اعاتىن تامىرلاردان قان تاسقانى ءبىر ساتكە تىيىلىپ، القىمنىڭ تىنىسى وشكەن كەزدە ادام ادامنىڭ قولىندا تۇرىپ-اق بۋىنىپ ولگەندەي بولادى. بۇنداي تاسىلگە توسەلگەن كارى سولداتتىڭ قۇماردان شىعۋعا قۇلقىنى ءبىرجولا اۋسا كەرەك، شەڭگەلىنە ىلىككەن سورلىنىڭ وكپە تۇسىنان اياماي ەكى-ءۇش سوققىنى ءسىڭىرىپ تە ۇلگەرگەن. قىرىم ەت بىتپەگەن تاس سۇيەك شەكەسىن قايقايتا تاستاپ، بوزبالانىڭ قاباعىنا كومىپ-كومىپ تە جىبەردى. تەرىسى قارا قايىستاي قاتقان تاس شەكە تاستىڭ ءوزىن تاس-تالقان ەتەردەي ەدى: بوزبالانىڭ قاباعىنان سىرتقا لىپ ەتىپ قان تەپتى. قان، و، پالە، قان! شىركىن، قان! كارى سولدات قان كورمەگەلى قاشان؟..

وسى كەزدە بۇنىڭ ساۋساقتارىنا عانا ءىلىنىپ تۇرعان سىلىمتىكتىڭ: «بولعان شىعارسىڭ؟..» دەپ سىبىرلاعانى. سولدات سولدات باسىمەن بۇرىن-سوڭدى بۇندايدى ەستىمەپتى. «نە دەيسىڭ؟» دەپ قۇلاعىن ونىڭ اۋزىنا توسۋعا شاق قالعان. «بولعان شىعارسىڭ؟..» سىبىر قايتا ەستىلدى. سىبىر قايتا ەستىلدى دە، پولكوۆنيكتىڭ جاعاعا جارماسقان قولىن سىرتىنان بۇراپ اكەتكەن الەۋەتتى كۇش كارى توبەتتىڭ بەلىن ۇزگەن ارلاننىڭ ەكپىنىمەن ساق ەتكىزىپ جەرگە الىپ ۇردى. «جارتى جامباس ادىسىمەن ءۇيىرىپ اكەلىپ جەرگە سوعۋدى مىنا پالە قايدان ۇيرەنگەن؟» پولكوۆنيك قاس-قاعىم ساتتە وسىنى ويلاپ ۇلگەردى مە، جوق پا، بىراق «تۇر ورنىڭنان!» دەگەن قاھارلى داۋىستان قالتىراي تۇرەگەلدى. تالتىرەكتەپ تۇرعان بەتى سول ەدى، بۇتىنىڭ اشاسىنان وڭباعاننىڭ دالدەپ تۇرىپ تەپكەنى-اي! اشادان الا تەپكەندە ادامنىڭ قۋىعى جارىلىپ، بۇيرەگى ءتۇسىپ كەتە جازدايتىنىن پولكوۆنيك سوندا عانا بىلگەن. سوندا عانا العاش رەت سۇمدىق قورلانعان...

***

ايبارلى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى ساي-سالادان سىلقىپ ەسەتىن ساۋمال جەلدى ءنان قالاعا جەتكىزبەي سارقىپ الىپ، ساپ تۇزەگەن سالتاناتتى سارايلار تۇر. سالتاناتتى سارايلار مەكەنىن قالانىڭ قارا جاتاق تۇرعىندارى «عاجايىپتار الاڭى» اتاپ كەتكەن. «عاجايىپتار الاڭىنداعى» سارايلار ءسان مەن سىمبات جارىستىرىپ قانا ەمەس، ەكى اياقتى پەندە بالاسىن مەنسىنبەۋدىڭ مارەسىنە مويىن سوزعانداي ءبىر-بىرىنەن اسىپ ءتۇسىپ، الاتاۋمەن بوي تەڭەستىرۋگە بەت العان. سول «عاجايىپتار الاڭىنداعى» عاجايىپ سارايدىڭ ءبىرى جاس مىرزا مارات باراتوۆيچتىكى دەسەدى بىلەتىندەر. مارات ءباراتوۆيچتىڭ قانداي كاسىپپەن شۇعىلداناتىنى بەيمالىم. ونىڭ ۇستىنە «عاجايىپتار الاڭىنداعى» جۇرت قوڭسى-قولاڭ رەتىندە ارالاسۋعا قۇلىقسىز بولعاندىقتان دا ەشكىم ەشكىمنىڭ ەسىگىن اشىپ، تابالدىرىعىنان اتتاۋعا تالاپ قىلىپ كورمەپتى. سىرتىنان نۇسقاپ، قۇپيا قىزمەت ورىندارىنا  ۇستاتىپ جىبەرەتىن جانسىزدار سەكىلدى بىرىنەن ءبىرى قاشىپ جۇرگەن ءبىر قىزىق قاۋىم «عاجايىپتار الاڭىندا» ءومىر سۇرۋدە. ايتسە دە، ولار پولكوۆنيكتى جاقسى بىلەتىن. پولكوۆنيكتىڭ زەينەت جاسىنا شىققانىن دا، مارات مىرزانىڭ اكەسى ەكەنىن دە، قارتتىڭ وسى كۇندەگى بار قىزمەتى نەمەرەسىن بالاباقشاعا اپارىپ، اكەلۋمەن شەكتەلەتىنىن دە، ونى ايتاسىز، اۋدانى ات شاپتىرىم سارايدىڭ ەلەۋسىزدەۋ ءبىر بولمەسىندە ءتورت كوز وۆچاركاسىمەن بىرگە تۇراتىنىن دا ابدەن ءبىلىپ العان. كەشقۇرىم، «عاجايىپتار الاڭىنداعى» گۇلزار باقتى قىدىرىستاپ، حاۋىزداردان اتقالاقتاعان سۋ بۇرقاقتارعا قاراپ وتىرىپ جۇلىن-جۇيكەلەرىن تارقاتىپ تىنىس تاباتىن جەڭگەيلەر كارى سولداتتىڭ ۇلى مەن كەلىنىنەن الگى ءبىر قىزمەتتى – نەمەرەسىن باقشاعا اپارىپ، اكەلۋدى جالىنىپ ءجۇرىپ سۇراپ العانىن دا ارەدىك ءسوز ەتىسىپ قوياتىن. «اح، پولكوۆنيك كەزىندە قانداي بولدى ەكەن، – دەسەتىن جەڭگەيلەر توق مىقىندارىنا قولدارىن تايانىپ تۇرىپ، – قارتايعاندا سىمباتى مىنانداي: يىقتارى ءتىپ-تىك، ءتۇپ-ءتۇزۋ، جاۋىرىنى جارتى كوش، جاس كەزىندە، سايتان العىر، قىز-قىرقىنعا قىرعيداي تيگەن شىعار؟ جازعاننىڭ، بىراق، قازىرگى ءحالى كىسى ايارلىق. كارىپ قوي، ناعىز كارىپ جان». اياقتارىن سانمەن تاستاپ، بوكسەلەرىن بۇلتىڭ ويناتىپ، بۇرالا باسقانسىپ تالىمسىگەن قاتىن-قالاشتىڭ ورتاسىن قاق جارىپ نەمەرەسىن جەتەلەپ بارا جاتاتىن پولكوۆنيك بولسا ءوزىن ەشقاشان قور ساناپ، كارىپتىك كۇي كەشتىم دەپ ويلامايدى. ول – سولدات. ال، سولدات قانداي جاعدايعا بولسىن توزىمدىلىك تانىتۋى كەرەك. بىلايىنشا، توزە الماستاي شەتىن جايت پولكوۆنيكتىڭ بۇگىنگى تۇرمىسىندا جوققا ءتان. ءيا، ءتورت كوز وۆچاركامەن تەرەزەسى تۇمشالانعان الاكولەڭكە بولمەدە بىرگە تۇرادى. بولمەگە ءيتتىڭ، سوسىن بۇنىڭ كەرزى ەتىگىنىڭ، كەنەپ شۇلعاۋىنىڭ، قايىس بەلبەۋىنىڭ ءيىسى ءسىڭىپ-اق قالعان. سونىڭ ءوزى عاجاپ. «عاجايىپتار الاڭىنداعى» پولكوۆنيك ءۇشىن ەڭ عاجاپ دۇنيە – وسى. ءتايىر-اي، ءومىرىن كازارمادا وتكىزگەن ادامعا سولدات ەتىگىنىڭ قونىشىنان قولقانى قاۋىپ شىعاتىن قولاڭسانى جۇتپاي جاتىپ ۇيىقتاۋ، قولاڭسانى جۇتپاي جاتىپ ويانۋ – ازاپتىڭ ازابى ەمەس پە؟ مىنە، سول ناعىز قورلىق. ال، حاۋىز جاعالاعان قاتىندار نە ءبىلسىن؟ ولارعا سۇيرەڭدەسۋگە ءسوز تابىلسا، جەتەدى.

– مارات باراتوۆيچ، – دەسەتىن ولار، – ۇيىنە جاقسى-جايساڭداردى شاقىرىپ، مەيمان قىلعاندا بايقۇس پولكوۆنيكتى جەلكەلەپ سىرتقا شىعارىپ جىبەرەدى ەكەن.

– و، نەسى-اي؟ – دەيدى سوندا ءبىر قاتىن جانىنان ۇركىپ شوشىنعانداي قالتىراپ.

– نەسى دەرىڭ بار ما؟ اسكەري ءتارتىپ پەن اسكەر ومىرىنەن باسقا ايتارى كەم شالدى اكەم دەپ بەك قۇرمەتتى مەيماندارىنا تانىستىرۋعا نامىستاناتىن بولسا كەرەك مىرزامىز!

– مارات ءباراتوۆيچتىڭ اينالاسى ءمالىم عوي: تارتىپسىزدەر وڭكەي. تارتىپسىزدەر ءتارتىپ تۋراسىنداعى اڭگىمەنى نە قىلسىن؟

قاتىنداردىڭ قايقى ەرىندەرىن ءتۇرىپ سويلەگەن سوزدەرىن قاعا بەرىستە قۇلاعى شالىپ قالاتىن پولكوۆنيك سوندا ولارعا ىشتەي جاۋاپ قايىرىپ كۇڭكىلدەيتىن: «كىسى اياعى باسىلعانشا سىرتتا سەرۋەن قۇرىپ جۇرە تۇرۋ پولكوۆنيكتى قۇر اتتاي قىلماي ما؟ اسىرەسە، قىستىڭ كۇنى، ساقىلداعان سارى ايازدا سولدات سولدات شينەلىنىڭ بۋىنا كومىلىپ دالادا تۇرۋى كەرەك!»

– مارات باراتوۆيچ ۇيىندە ۇيەلمەنىمەن بىرگە اسقا قول جايعاندا اكەسىن داستارحان باسىنا كەلتىرمەيتىن كورىنەدى.

ونداي سىپسىڭ سوزگە دە پولكوۆنيكتىڭ جاۋابى ءازىر: «اسكەري ادامنىڭ ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرىمەن بەيبىت قاتار تىزە بۇگىپ، تاماقتانۋعا ۋاقىتى سايكەسپەيدى. سولدات تاڭ قىلاڭ بەرە سولدات بوتقاسىنا قاسىق باتىرسا، جەتىپ جاتىر. ودان كەيىنگىسى اسكەري نۇسقاۋلىقتىڭ قاتاڭ تارتىبىنە باعىنۋى ءتيىس».

پولكوۆنيك نەمەرەسىن جەتەلەپ، بوساعادان اتتاعان بەتتە ەڭكەيەتىن دە، ەپپەن ەتىگىن شەشەتىن. بۇل جولى دا ادەتتەگىدەي قونىشىنا قولىن سۇعا بەرگەندە كوزىنىڭ ءسۇرىنىپ كەتكەنى: سونوۋ ءتور بولمەدە كەلىنى اق بالتىرلارىن جارقىراتا قايشىلاپ، ويناقتاپ تۇر ەكەن، تايقاراداي ءتورت كوز يت جاتاقجايىنان سۋماڭ ەتىپ شىقتى دا، تىمىسكىلەنىپ بارىپ يىسكەلەپ، سىلەمەيلەي باستادى: اق بالتىرلاردى. سوسىن ىنساپسىز نەمە تۇمسىعىن شالت كوتەرىپ، ماقپال مىقىندى انتەك قانا جاۋىپ،ۇلبىرگەن جۇقا شىت كويلەكتى ەمىن-ەركىن ءتۇردى دە، ەڭ ءبىر ۇياتتى تۇسقا، ەڭ ءبىر نازىك نۇكتەگە جايىنداي ءتىلىن جاپسىرىپ جالاپ-جالاپ جىبەردى.

– دوزور، كو منە!

ءيتتىڭ اتىن اتاپ شاقىرۋىن شاقىرعانىمەن، شال قاتتى قىسىلدى: اسكەري ادامعا قىراعىلىق قاجەت-اق، الايدا، ول كورگەنىن كورمەگەنگە بالاپ، كوزجۇمبايلىقتان تانباۋى كەرەك قوي.

***

«اي، ءيتىم-اي، ءيتىم-اي، «يت» دەسە «ءيتسىڭ» عوي!». كارى سولدات يتىنە يەسى بولىپ تۇڭعىش رەت «ءيتسىڭ» دەدى. سودان سوڭ «اي، يت-اي، ءيتتىڭ عانا بالاسى-اي!» دەپ كۇڭىرەنگەن. باعاناعى وقيعا ويىنا ورالعان-دى. اشاسىنان الىپ، قۋىعىن ءدال كوزدەپ تەپكەنىمەن قويماي، پولكوۆنيككە «تۇر!» دەپ بۇيىردى عوي. تۇرعىزىپ قويىپ: «نەمەرەڭمەن قازاقشا سويلەسە الماساڭ، نەسىنە اتاسىڭ؟» دەپ كەتتى. ەندى باقسا، سۇيەگىنە تاياق، جانىنا ءسوز باتىپتى. تاياق پەن ءسوزدى پولكوۆنيك وزگەگە عانا جۇمساپ ۇيرەنگەن كىسى ەدى. سول تاياق، سول ءسوز كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ءوز قاسىنان تابىلار دەپ، تابىلىپ قانا قويماي، بۇرىنعى بۇلدىر كۇندەردى ەسىنە سالىپ، تابالار دەپ ويلادى ما ەكەن دەسەڭىزشى...

كەنەت شالدىڭ كوزىنە قابىرعاداعى كىلەمشەگە قادالعان سولكەبايلار ىلىنگەن. وردەندەر، مەدالدار، زناچوكتار. ارقايسىسى مەنمۇندالاپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەندەي بولدى دا، كارى سولدات ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن تىكتەدى. «مەن، – دەدى سودان سوڭ ول ىشتەي كۇبىرلەپ، – وتانىما ادال قىزمەت ەتتىم. اسكەري بۇيرىقتى قالتقىسىز ورىندادىم. جاۋلاردىڭ جانىن جاھانامعا اتتاندىردىم. مەن – اڭىز اداممىن! مەن جايىندا زامانىندا اناۋ سارعايعان گازەت بەتتەرىندە نە ايتىلمادى، نە جازىلمادى؟!».

وسىلاردى ايتىپ جالقى ساتتە-اق جادىراپ سالا بەرگەن جەتىم شال ايقارا بەتى قانكۇرەڭ تارتقان گازەتتىڭ ءبىرىن قولىنا الدى. «بۇندا نە بار ەكەن؟ ءا-ءا، اۋعان سوعىسىنان ورالعان اعا لەيتەنانت». پولكوۆنيك قولىنا تيگەن گازەتتىڭ بەتىندەگى وچەركتىڭ ءار ءارپىن ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن جاتقا سوعاتىن. ويتكەنى، وچەركتەگى وقيعانى جالباق شاش جۋرناليستكە بايانداپ بەرگەن ءوزى ەمەس پە ەدى. اۋەلدە اسكەري ادامدار ۇستاناتىن قۇپيالىلىق پەن قاتاڭدىقتى ساقتاعانسىپ، جالباق شاشتى جالباڭداتىپ ىزىنە ەرتكەن دە قويعان. اناۋ دا ءبىر قيالي ناقۇرىس ەكەن، بۇل ۋاقىتىنىڭ جوقتىعىن، اۋىز ەكى تاراعان ەرلىگىن ەشكىمگە جاريا ەتكىسى كەلمەيتىندىگىن، جاساعانى ەرەن ەرلىك ەمەس، وتان تاپسىرماسىن ورىنداۋ بارىسىنداعى جاۋىنگەردىڭ جاي انشەيىنگى ارەكەتىنە جاتاتىندىعىن اڭعارتىپ، سۇحباتتان باسىن الا قاشقان سايىن تاقىمداپ قويمادى. تاقىمداپ قويماعان سوڭ امالسىز كەلىسكەن سىڭاي بايقاتقان دا، قانداعارداعى قاندى وقيعانى بايانداپ بەرگەن.

پولكوۆنيك وچەركتىڭ ورتان بەلىنە كوز جۇگىرتتى. ازات جول «اعا لەيتەنانت اۋىر جارالانىپ ءتۇپسىز تەرەڭ شاتقالدا قالدى» دەپ باستالاتىن.

«اعا لەيتەنات اۋىر جارالانىپ ءتۇپسىز تەرەڭ شاتقالدا قالدى. جولداستارى جاۋعان وقتىڭ استىندا شەگىنىپ كەتە بارعان. الىستان پۋلەمەتتەردىڭ ساقىلداعان داۋىسى مەن زەڭبىرەكتەردىڭ ىڭىرانا دوپ اتقان ءۇنى ەستىلەدى. جاۋىنگەر ىشىنەن جالىن اتا كۇرسىندى: قايداعى ءبىر قۇردىم سايدا سۇيەگىم يت پەن قۇسقا جەم بولعانشا، مايدان دالاسىندا اراپالىسىپ ولسەمشى. سولاي كوز جۇمسامشى. اتتەڭ، دۇنيە-اي! «ءومىر تۇگەسىلەرىندە ءولىمنىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى» دەۋشى ەدى كوپتى كورگەن ساقا جاۋىنگەرلەر. سول راس سەكىلدى. باراتتىڭ بار عۇمىرى كوز الدىنان تىزبەكتەلىپ وتە شىقتى: مىنە، ول قولدى-اياققا تۇرمايتىن قارا بالا، بەلگىسىز ءبىر جاققا قاراي قۇستاي ۇشىپ زىتىپ بارادى. قايدا؟ بىلمەيدى. مىنە، ەسەيىپ ەر جەتىپتى. تاعى دا بەلگىسىز ءبىر جاقتى بەتكە ۇستاپ، ارشىنداي باسىپ كەتىپ بارادى. قايدا؟ بىلمەيدى. سوندا بۇنىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ارەكەت-تىرلىگى بەيمالىم تاراپقا تارتىپ وتىرۋ عانا بولعانى ما؟ جو-جوق، جاۋىنگەر ەندى ءتۇسىندى: ونى وتان-اناسى اركەز وزىنە قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعان ەكەن عوي. وتانىمىزدىڭ استاناسى – موسكۆا، جۇرەگى – كرەمل! بالا باراتتى جەتەلەي جونەلىپ، جىگىتتىككە جەتكىزگەن، بۋىنىن بەكىتىپ، قابىرعاسىن قاتايتىپ، قايدا سالسا دا جارىپ شىعاتىن قايىڭقاپتال، ءاپايتوس ازامات ەتىپ شىعارعان – وتان رۋحى، ەندەشە ول ولمەۋى كەرەك! ولىممەن كۇرەسۋى كەرەك.

جاۋىنگەر تالىقسىپ كەتكەن. قانشا ۋاقىت تالقىسىپ جاتقانىن بىلمەيدى، كوزىن اشقاندا، بارقىت شۇعىلا جاپقان اسپان زەڭگىرىنەن جۇلدىزدار جامىراپ قويا بەرگەن-ءدى. دۇنيە ۋىز قالپىن قايتا تاپقانداي تامىلجىپ تۇر. جاۋىنگەر بويىنا سارقىلماس قۋات قۇيىلعانىن سەزىنىپ، سەرگەك ويلاندى: قايتكەندە روتاعا قوسىلىپ، قانقۇمار دۋشمانداردىڭ سازايىن تارتتىرۋ قاجەت. وسى ويىمەن ول جانىن كوزىنە كورسەتىپ سولقىلداعان يىعىنا قولىن اپاردى. وق بۇعاناعا تيمەي قالىڭ ەتتى تەسىپ وتكەنگە ۇقسايدى. «تفۋ، شايتان، ەشتەڭە ەتپەيدى». الدىمەن قالتاسىن سيپالانىپ، وتتىعىن تاۋىپ الدى. ءسويتتى دە، ماڭايىنداعى سىنعان بۇتالاردىڭ كەپكەن قابىعىن سىپىرىپ، ءۇيدى. جىلت ەتكىزىپ وت تۇتاتتى. وتتى سولدات بەشپەتىمەن كولەگەيلەپ قويىپ، جانعان قابىقتاردىڭ ۇستىنە بىرەر ءىرى بۇتا مەن قول باسىنداي تاستى دا تاستاپ جىبەردى. وت توڭىرەگىنە قىزۋىن شاشىپ، مازداي جانعان. سولدات بەلۋارىنا دەيىن شەشىندى دە، وڭ قولىمەن وق تيگەن يىعىنىڭ اينالاسىن بايقاستىردى. وق شىققان جەرىندەگى ەتتى سىرتقا اقتارىپ، تەرىسىن جالبىراتا جىرتىپ جىبەرىپتى. مىنە، سول تۇسقا، جارانىڭ قاندى اۋىزىنا، قىزىپ جاتقان تاستى اياماي باسۋ كەرەك. سولدات جالاڭاش قولىن وت ىشىنە جۇگىرتتى دە، ۋىسىن قارىپ تۇسكەن تاستى جوتاسى مەن جارالى يىعىنىڭ ۇستىنە اياماي باسىپ-باسىپ قالعاندا مۇرنىنا كۇيگەن ەتتىڭ ءيىسى كەلگەن ەدى.

بۇدان ءارى بۇل جەردە جاتا بەرۋگە بولمايدى. دۋشماندار ءيىسشىل يتتەردەن بەتەر، قازىر-اق جىلانباۋىرلاپ جەتىپ كەلۋى مۇمكىن. سولدات وتتىڭ جارىعىن اينالاسىنا جايماي، جالپ ەتكىزىپ وشىرگەن سوڭ يىعىن تىستەنە وتىرىپ تاڭىپ تاستادى».

كۇنى بۇگىنگە دەيىن سان قايتارا وقىلعان وچەرك ءدال وسى تۇسقا كەلگەندە پولكوۆنيكتىڭ ويىنا قايداعى-جايداعىنى سالىپ، ەسىنە العىسى كەلمەيتىن قۇپيا ءبىر سۇمدىقتى جادىندا جاڭعىرتقان-دى... ارينە، وچەرك ءمىنسىز جازىلعان. بۇل جازبادان قانداي دا ءبىر قيسىنسىز اڭگىمەنى اڭعارۋ اقىلعا سىيمايدى. مىنە، قاراڭىز: جاراسىن تاڭىپ، ەسىن جيعان جاۋىنگەر باس باعىپ ءجۇرىپ، نە ءبىر قيىن اسۋلاردان ءوتىپ، روتانى ىزدەپ تابادى. قيان-كەسكى سوعىسقا قايتا كىرىسەدى. دۋشمانداردان ەسە قايىرادى. سونداي سۇراپىل كۇندەردىڭ بىرىندە قاسىنداعى قارۋلاس دوستارىنىڭ بارىنەن  ايرىلىپ، روتادا جالعىز ءوزى ءتىرى قالادى. ءتىرى قالعان ول تابانداسا اتىسقان مودجاحەدتەردى تەگىس جۋساتىپ سالادى دا، قاھارماندىق ەرلىك جاساپ، وتانىنا ورالادى. ءيا، وچەرك وسىلاي اياقتالاتىن. ەسكى تانىس، جالبىر شاش ءجۋرناليستىڭ جازعانىن سوڭىنا دەيىن ءمانسىز شولىپ شىققان كارى سولدات ودان دا زور مانسىزدىكتىڭ شەتسىز-شەكسىز شەگىندە ۇشىپ ولگەندەي كەپكە ۇشىراعانىن سەزىنىپ، كەنەت تۇرشىگىپ كەتكەن. اپىر-اۋ، بۇ قايتكەنى؟.. ەل كوزىندەگى بەينەسى كىسى قىزىعارلىقتاي ەمەس پە ەدى؟ قىلشىلداعان جاپ-جاس اعا لەيتەنانتتىڭ اۋعان سوعىسىنداعى ەرلىگىن ورتالىقتاعى گازەتتەردەن باستاپ ءبارى جارىسا جازدى. ەل اۋزىندا اڭىز تارادى. اقىندار جىر ارنادى. بۇنىڭ قاباعىن ءسال ءتۇيىپ تۇسكەن سۋرەتى مارتەبەلى جيىنداردىڭ تورىندە تۇردى. اسپان استىن تولتىرىپ ۋرالاعان ۇراندى سالتاناتتاردا بۇل سىمداي تارتىلىپ شەرۋ باستاپ ءجۇردى. اسكەري شەنى دە ءوسىپ، جارالى يىعىنا قونعان جۇلدىزداردىڭ شوعىرى كوبەيىپ، ىرىلەنە ءتۇستى. پولكوۆنيك دارەجەسىنە كوتەرىلدى. دەگەندە...ەندىگىسى نە حال؟ كارى جادىنان وشپەي قالعان جايتتىڭ قايتا جاڭعىرعانى قايتكەنى؟

شالدىڭ ىشىندە بىرەۋ «شىنىڭدى ايت!» دەپ شىڭعىرعانداي بولدى. «بەرەكەڭدى قاشىرىپ، بەيبىت ءومىرىڭدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرىپ كەلگەنمىن دە!».

پولكوۆنيك شوكەلەپ وتىرعان ورنىنان قالت-قۇلت ەتىپ تۇردى دا، كەرەۋەتىنە جانتايعان. كوزدەرى تارس جۇمۋلى. جۇمۋلى كوزدەردىڭ ۇياشىعىندا قاپ-قارا تۇنەك پايدا بولدى دا، قارتتى ءۇيىرىپ الا جونەلدى.

***

...كوزىن اشقاندا، بارقىت شۇعىلا جاپقان اسپان زەڭگىرىنەن جۇلدىزدار جامىراپ قويا بەرگەن-ءدى. سوندا ونىڭ وزىنە ءوزى شوشىنا قويعان العاشقى ساۋالى: «قايدا جاتىرمىن» بولدى. «قايدا جاتىرمىن؟»، «دوستارىم قايدا؟». ەپتەپ قيمىلداۋعا ارەكەت ەتپەككە تالپىنعان ەدى، جۇرەگى سۋىلداپ تابانىنان ءبىر-اق شىقتى. قول-اياعى قۇنداقتالا بايلانىپتى. قىل ارقان ونە بويىن ءابجىلانداي وراپ، بۋىپ بارادى. جاۋىنگەر جاۋ قولىنا تۇسكەنىن قاپسىز ۇقتى. جاۋ قولىندا جاتقانىن ءبىلدىرىپ جاقىننان تۇسىنىكسىز داۋىستار دا ەستىلگەن. دۋشماندار! قايسىبىر سوزدەرى تانىس تا سياقتى. بىراق دابىرلاسا جونەلگەندە تىلدەرىن ايىرىپ ۇعۋ مۇمكىن ەمەس. «اللاحۋ اكبار!» دەپ القىمنان جالاڭداعان وتكىر سەلەبەمەن ەسىپ جىبەرەدى دەگەندى ەستيتىن. بۇنى دا سويتەتىن شىعار. لاقشا باۋىزداي سالاتىن بولدى جاۋىزدار. قالاي عانا قاپىدا قالدى ەكەن. سول جاق يىعىن ىپ-ىستىق وت شىم ەتكىزگەن سەكۋندتا قارا جەر تىك كوتەرىلىپ كەپ ماڭدايىنا سارت ەتە قالعان سياقتى ەدى، سودان كەيىنگىسى بۇلىڭعىر. ءسىرا، ەستەن تانا قۇلاسا كەرەك. جاۋىنگەر تاعى دا تالىقسىپ كەتكەن. ويانعاندا قاسىندا قابا ساقال ءبىر قارت وتىردى. «مۇسىلمانسىڭ با؟» دەدى ول. «نە دەيدى؟ نە دەدى مىناۋ؟»، «قازاقشا سۇراپ وتىر عوي؟».

– قازاقپىن، – دەدى بۇل ابدەن ءىسىپ-كەۋىپ اۋزىنان اقتارىلا جازداعان ءتىلىن ارەڭ يكەمگە كەلتىرىپ.

– ءوزىم دە بىلگەم، قاراعىم.

– مەن قايدا جاتىرمىن؟

– توزاقتا. جەر بەتىندەگى توزاقتا جاتىرسىڭ، جارىعىم.

بۇل ەندى بايقادى، قارتتىڭ كۇن ىستاعان نۇرلى ءجۇزىن جاس جۋىپ، ساقالىنا ساۋلاي قۇيىلىپ تۇر ەكەن.

– نىسپىڭ كىم؟

– نە دەيسىز؟

– اتىڭ كىم دەيمىن سەنىڭ؟

– بارات.

– بارات ەمەس، باراق شىعار. باراق دەگەن باتىر سۇلتان بولعان قازاقتا.

– جوق، بارات.

– ءا-ءا، مەيلى. ال، باراق باتىر، ەسىڭدى جىي. مەن سەنىڭ مۇسىلمان بالاسى ەكەنىڭدى ءبىلىپ، اسكەر باسىدان جانىڭا ساۋعا سۇراپ العانمىن. ەندى سەن مەنىڭ مىرزاقاماق تۇتقىنىمسىڭ. قاسىڭداعى كاپىرلەردى كەشە تۇندە-اق انا دۇنيەگە اتتاندىرىپ قويا بەرگەنبىز.

– مەنى قايتپەكسىڭدەر؟

– ونى تالەيىڭنەن كورەسىڭ. ازىرگە جانىڭ – ولجا، قانە، تۇرەگەل.

ۇلى دەنەسىن ءابجىلانداي بۋعان قىل شىلبىردىڭ قيىلىپ، قولى عانا ارتقا قايرىلىپ بايلانعانىن ول جاڭا ءبىلدى. بەلگىسىز جارىلقاۋشىسى «باراق باتىر»، «باراق باتىر» دەپ ءجۇرىپ بۇنىڭ جارالى يىعىنا كيىز كۇيدىرىپ باستى، جاراسىن تاڭدى. «ەشتەڭە ەتپەيدى، وق بۇعاناڭا تيمەي، قالىڭ ەتتەن ءوتىپ كەتىپتى، كورەتىن جارىعىڭ بار ەكەن» دەپ وبەكتەي ءجۇرىپ جەتەلەي جونەلدى.

ءبىرى ارتتا، ءبىرى الدا، ەلبەسىپ-سەلبەسىپ، كەش قارايا بۇلار ءبىر تاۋدىڭ قۋىسىنا كەلىپ كىرگەن. تاۋدىڭ اۋىز قۋىسى تار كورىنگەنىمەن ار جاعى الاقانداي جازىق ەكەن. سول جازىققا جاپپا قوستار مەن كادىمگى قوڭىرقاي كيىز ۇيلەر تىگىلە قالىپتى. ءار-ءار جەردە قازان اسىلىپ، جەر وشاقتاردىڭ ماڭىندا جاۋلىقتارى اعاراڭداپ ايەلدەر ءجۇر. جەلىلەردە قۇلىندار كىسىنەپ، بيەشىلەر سوڭعى ساۋىنعا اياقتارىن جەبەي باسىپ بارادى. سوناۋ بەتكەيدەن شوقتاي ءۇيىرىلىپ، قوي-ەشكىسى ارالاس اقتىلى وتار ءتۇسىپ كەلەدى. شىبىقتاردى ات قىپ ءمىنىپ شۇرقىراعان بالا داۋىستارى كوگەننەن بوساپ، جامىراي ورگەن قوزى-لاقتىڭ ۋ-شۋىنا قوسىلىپ، وزىنشە مارە-سارە. «مەن ءوزى قايدا كەلدىم؟ – دەپ كۇبىرلەدى سوۆەت سولداتى. – مىناۋ مەنىڭ تۋعان اۋىلىمنان اۋمايدى عوي؟».

– كاپىرلەردىڭ وعى توبەمىزدە نايزاعايداي ويناپ تۇرسا دا، ءسان-سالتاناتىمىزدى بۇزا المايمىز، – دەدى تۇتقىندى شەتكەرى ۇيگە اكەلىپ كىرگىزگەن قارت جۇزىنە زورلانا شىراي شاقىرىپ. – از-كەم شاققا اللا تىنىشتىعىن بەرسە بولدى، وسىلاي اتا قونىسىمىزداعى ءباز-باياعى تىرلىگىمىزبەن قايتا تابىسامىز. كانە، باراق باتىر، تورلەت.

– قازاق بايلاپ-ماتاپ اۋىلىنا قوناق اكەلمەيتىن ەدى، – دەدى سودان سوڭ. –  سالتتان جاڭىلدىق، ايىپ ەتپە.

قارت يەك قاعىپ ەدى، كيىز ۇيدەن سۋىرىلىپ ءبىر جىگىت شىعا كەلدى دە، شيەلەپ بايلانعان قىل شىلبىردان باراتتىڭ قولىن بوساتتى.

– ال، تورلە، باتىر!

كۇن باتىپ، كوز بايلانا تۇتقىن تۇسكەن ءۇي قاپساعاي بويلى، بالۋان جوتالى، جانارلارىنان جاسىن اتقان جاس جىگىتتەر مەن ەگدە كىسىلەرگە تولىپ كەتتى. ءبارى بۇعان ءىشىپ-جەپ قارايدى. ءبارى – قازاق، ايدالاداعى اۋعان جەرىندەگى قازاقتار. بۇلار قانداي قازاقتار؟ قازاق دەگەن وسىلاي كوشىپ-قونىپ، قيىر جايلاپ، شەت قونىپ جۇرە بەرە مە؟ الدە عايىپتان تايىپ، قۇس قاناتىن تالدىرار دۇنيەنىڭ الىس تۇكپىرىنەن وسىندا سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلگەن بە؟ بالكىم، بۇل ەلەس شىعار؟ قيال-عاجايىپقا بەرگىسىز ءتۇس پە ەكەن كورىپ وتىرعانى؟.. جۇزدەرى قانداي تانىس... اناۋ شوقشا ساقالدار مەن قىلىش مۇرتتاردى شيماي-شاتپاق شەكارالاردىڭ ار جاعىندا قالعان اۋىلىنان كورىپ وسكەن ەدى عوي. سولداتتىڭ جان جۇيەسى بوساپ، ءۇنسىز ەگىلدى. جاقىنىنا سۇيەنگەن، جاقىنىن جان تارتقان، جاقىنىنان مەيىرىم كۇتكەن پەندەنىڭ باسىنداعى حال باراتتى دا باۋىرىنا باسىپ قانداعاردان قاراعاشقا الىپ ۇشقان. قاراعاش – سولداتتىڭ كىندىك كەسكەن جەرى. ەندى قايتىپ ول جەردى كورە مە، جوق پا؟ بالكىم، بارات باتىردىڭ قالعان ءومىرى مىناۋ ءتۇر-ءتۇسى تانىس بولعانىمەن، تىرلىگى بوتەن ورتادا وتەر مە ەكەن؟ كىم ءبىلسىن، جان القىمعا تىرەلگەندە بۇل دا اللاعا سالاۋات ايتىپ، ساجدەگە باس قويىپ، بۇرىنعىسىنىڭ بارىنە قول بۇلعاپ كەتە بارار؟.. ءيا، ەستىگەن، دۋشماندار تۇتقىندارىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ، دىنسىزدەن اقكوز ءدىندار جاساپ الادى دەپ. باراتتىڭ دا بارار جەرى سول بولماسىن...

– كامونەسسىڭ بە؟

– ءيا، كوممۋنيستپىن!

– پارۋارديگەر، قايدا قاشساق تا الدىمىزدان كوكتەپ كامونەستەر شىعا بەردى-اۋ؟..

باعانادان ءۇنسىز جيىننىڭ كوبەسى سوگىلىپ، ءار-ءار تۇستان مىرس-مىرس كۇلكى ەستىلدى.

– ءبىز، – دەدى سوۆەت سولداتىنىڭ جانىنا ساۋعا سۇراپ العان قارت كومەيىنەن كۇمبىر-كۇمبىر ءۇن توگىپ، – كامونەستەردەن قاشىپ، جۇمىر جەردىڭ بەتىندە تەنتىرەپ جۇرگەن جۇرتپىز. قۇلاق ساپ تىڭداعىن، جايىمىزدى ايتايىق. جەر ءجانناتى جەتىسۋدىڭ ءتورى شۇباراعاش، ويجايلاۋ، تومەنى قاراعاش پەن قارعالى دەيتىن ولكەنى ەن جايلاعان ەل ەدىك. جايىمىزعا، تىنىش جاتقان مومىن عانا قاۋىم ەك. زامانانىڭ قارا داۋىلى تۇردى دا، مۇكاممال-مۇلكىمىزدى قىزىل شۇناق كەدەيلەردى قۇتىرتقان قىزىلدار تارتىپ الدى. تارتىپ الىپ، تابانىنا سالىپ قۇل قىلسا دا قۇلدىق دەر ەدىك، يتجەككەنگە ايدايمىز دەپ ەسىردى. وتكەندە – سونىسى ءوتتى. اۋ، قۇدايعا قىلعانىمىز بولماسا، ادامعا قىلعان قياناتى كەم اۋلەت ەدىك قوي. سويتكەندە اۋزىن ارانداي اشقان اشتىقتىڭ ابىلەتتەي باسىپ، الەكەدەي جالانىپ جەتىپ كەلمەسى بار ما؟ التاي قىستان اق سوڭكە بولىپ شىقتىق. اعايىن-تۋمانىڭ جارتىسىن اشتىق جالمادى. كوك وزەك شاققا تۇياق ىلىنە جارىقتىق حاكىم، اكەمدى ايتامىن، «ارعى بەتكە اۋايىق» دەپ كەڭەس قىلدى. حاكىمنىڭ اۋزىنا قاراعان جاماعاتتا باسقا ءسوز بولسىن با، «اۋساق اۋالىق، كوشسەك كوشەلىك» دەستى. كوشتىك. سابەت كامونەستەرىمەن قاشا سوعىسىپ شەكارا بۇزدىق تا، ىلەنىڭ بويىندا ەمىنگەن ەلىمىزدى تاپتىق. از عانا ۋاقىت داۋرەن سۇردىك. اۋزىمىز اققا، تاقىمىمىز اتقا تولىپ، ەس جيا بەرگەنىمىزدە ءۇش ايماق ءبۇلىندى. قىتايدىڭ جانقايشى دەيتىن قوڭتايشىسىمەن سوعىستىق. ارتىنان جىلميىپ قىتاي كامونەستەرى جەتتى. كامونەستەردىڭ قاسىندا جانقايشى جات ىشىندەگى جاقىنىمداي ەكەن، كورەسىنى كامونەستەردەن كوردىك. ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە ايداپ سالدى، استى، اتتى، شاپتى. كوزىمىزدەن ءتىزىپ، كوگەندەگەن قويداي قىلىپ تەمىر تورعا توعىتتى. نەبىر اردا تۋعان اسىل ازامات اباقتىدا ءشىرىدى. «سابەتتە دە كامونەس، قىتايدا دا كامونەس، كامونەسسىز جەر بار شىعار مىناۋ جۇمىر جەردىڭ بەتىندە؟ كەتەلىك، بۇل قارعىس اتقىر كامونەستەردىڭ كوزىنەن تاسا مەكەن تاۋىپ، قارامىزدى باتىرايىق» دەپ ءبىر كۇنى حاكىم تاعى دا كەڭەس قىلدى. حاكىمنىڭ سوزىنە قارسىلىق تانىتقاندار قالدى، قوشتاعاندار ءبىزدىڭ كوشكە ىلەستى. تاعى دا ءتۇن جامىلىپ تۇلەي تۇزگە تارتا جونەلدىك. سوڭىمىزدان قىتاي شەرىكتەرى ءتۇسىپ بەرگەن. ولارمەن دە سابەت كامونەستەرىمەن قاشا سوعىسقانداي سوعىسىپ، تاكلاماكان ءشولىن كەسىپ، كاشىمىرگە ات باسىن تىرەدىك. كاشىمىر كامونەسسىز كورىنگەنىمەن وعان تۇياق ىلىندىرەر تۇستاعى گيمالاي اسۋلارى ءولىم سەبىلگەن ءوڭىر ەكەن، ىس ءتيىپ شيەتتەي بالا-شاعامىز، كارى-قۇرتاڭىمىز باۋداي ءتۇستى. «ىس» دەگەن – سەن ويلاعانداي ءتۇتىن، يا، شالا، كۇيىك ەمەس، بويى بۇلتتان بيىك تاۋلاردىڭ باسىنداعى قىسىمى كۇشتى اۋا. اجالدى اۋا. حاكىمنىڭ اجالى ىستان بولدى. كوشتىڭ بۇيداسى مەنىڭ قولىما تيگەن. ون ەكى اتا بايۇلى، التى اتا ءالىم مەن جەتى رۋدىڭ باعىلان ۇلدارى اۋعان، يران، عيراق جۇرتىن، كەڭ پۇشپاق كەرەي تۋىسىم پاكستان، تۇركيەنى يگەرىپ، قونىس تاۋىپتى دەگەندى قۇلاعىم شالاتىن. قۇلاعىم شالعان سوزگە قۇرىق تاستاي ءجۇرىپ ەل-ەلدەن حابار الدىم. اۋعاندا، وزبەك، تات باۋىرلاردىڭ كوپتىگىن جانە ءبىلىپ، ءارى تاعدىر ايداپ كەلگەن سوڭ وسىندا كوشتى توقتاتىپ ەدىم، مىنە، كورمەيسىڭ بە، توپ ەتىپ توزاقتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىن. اۋەلدە بۇل ەل بۇلعاقسىز ەل ەدى. حان اۋلەتى ءبىزدى جامان قارسى العان جوق. قىزىمىزدى الىپ، قىز بەرىپ قۇداندالاسىپ، قۇت قويناۋىنا ەنگەندەي بولعانبىز. سونىڭ ءوزىن كوپ كورىپ، كامونەسىم، سەن كەلدىڭ دە لاڭ سالدىڭ. بارار جەر، باسار تاۋ قالدىرمادىڭدار عوي، قۇداي قارعاعىرلار! ىزىمىزگە وكشەلەي ءتۇسىپ، ىندەتە ىزدەپ، ىندەت بوپ تيەردەي نە قىلدىق ءبىز سەندەرگە سو قۇرلى؟.. ال، سويلە؟ كىمسىڭ؟ كىمسىڭ سەن؟ نە قىلىپ ءجۇرسىڭ بۇندا؟ الدە سەن دە بىزدەي سورلى، بەيباقسىڭ با؟ كىم جۇمسادى سەنى؟ جۇمسالدىڭ عوي سەن؟!. باسىڭدا ەركىڭ جوق، ەرگە بەرەر سەرتىڭ جوق مىسكىننىڭ ءبىرى بولارسىڭ كىم بولساڭ دا؟ سويلە!

قارت قوڭىر ۇيدەگى قوڭىرقاي جۇرتتىڭ قيلى تاعدىرىن قيسىنى قيىن زامانانىڭ ىشىنەن اقتارىپ الىپ شىقتى دا، ءسوزىنىڭ سوڭىن سۇراقپەن ءبىتىرىپ، بۇنىڭ جۇزىنە تىكە قاراعان. كوزىنىڭ قاراشىعىندا قاسىرەتتىڭ كولەڭكەسى مەن قايراتتىڭ وتى كەزەك الماسقان قارتتى سول كەزدە تۇتقىن دا تاني كەتتى. «ءيا، بۇل سول. سولار!»، «قاراعاشتاعى العاشقى بولشەۆيك ەسەردى، باراتتىڭ اتاسى ەسەر كوممۋنيستى وققا بايلاپ، تايىپ تۇرعان جەندەتتەر وسىلار». «شالدىڭ «حاكىم» دەگەنى كادىمگى «حاكىم باندى» عوي»، «مىناۋ سونىڭ ۇلى ەكەن عوي!»، «كەزدەسكەن جەرىمىزدى قاراشى؟».

– سىر بويىنىڭ تۋماسىمىن، – دەي سالدى بارات، – سوۆەت سولداتىمىن. ال، سولدات تەك بۇيرىقتى ورىندايدى. مەن – بۇيرىقتىڭ تۇتقىنىمىن.

– تۋرا ايتاسىڭ. سەن – تۇتقىنسىڭ. بۇيداسىز تۇتقىنسىڭ، بۇيرىقتىڭ قۇلىسىڭ. ءبىز – بوسقىنبىز. ازاتتىق اڭساعان بوسقىنبىز. سىر بويىنىڭ تۋماسىمىن دەيسىڭ-اۋ. بىراق سەنىڭ ءتۇرىڭدى وسى وتىرعان ءبارىمىز الدەكىمگە ۇقساتقاندايمىز. كورگەندەيمىز ءبىر جەردەن. ءاي، ايتسە دە، قارعا تامىرلى قازاق قانىنا تارتىپ تۋا بەرەدى عوي. يەگىڭە ساقال جاپسىرىپ، تاناۋىڭنىڭ استىنان تاڭقيتىپ مۇرت قويساڭ بىرەر كۇندە سەن شىراق مىنا بىزدەن ايىرعىسىز جانعا اينالارسىڭ. – قارت ەزۋ تارتتى. – مەن سالقارا دەگەن اعاڭ بولامىن. ءبىر زاماندا سالقارا مىرزا ەدىم، ەندى سالىق ءجۇزباسى اتانىپ، كاپىرلەرگە قارسى ءجىحادتا ءجۇرمىن. قازاق قوناعىن تەرگەمەيدى، ءجون سۇرايدى. ءجون سۇراعان ءتۇرىمىز وسى بولدى، ايىپقا بۇيىرما. قازىر اس كەلەدى، قولىڭدى شاي، تىزەڭدى بۇگىپ شوشايماي، مالداسىڭدى قۇرىپ، كەڭ وتىر. – سالىق ءجۇزباسى الاقانىن جايىپ ەدى، ۇيگە بۋى بۇرقىراعان استاۋلار كىرە باستادى.

ەرتەڭىندە بارات داۋرىققان داۋىستاردان ويانىپ كەتتى. كەشەگى مامىراجاي اۋىل ءىشى الا توپاڭ شاڭعا بوگىپ، ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە كومىلىپتى. تۇتقىن تۇرىلگەن جابۋدان انىق كوردى: دۋشماندار! ويناقتاعان اقالتەكە اتتاردىڭ بەلىنەن تۇسپەي قامشى ءۇيىرىپ، مىلتىق كەزەپ، جالاڭ-جالاڭ ەتەدى. ۇيىرىلگەن توپتىڭ ورتاسىندا سالىق ءجۇزباسى الدەبىر ءتۇسى سۋىق دۋشمانمەن قولىن سەرمەي سويلەپ، داۋلاسىپ تۇر. اناۋ وڭمەڭدەي كەپ ءتونىپ، الدەنەنى ايتقاندا، ءجۇزباسى دا جاۋاپتان قايتپاي جانداسىپ باعۋدا. بارات ءوز باسىنا قارتتىڭ تاعى دا ساۋعا سۇراپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. سويتكەنشە بولعان جوق، بۇنى ۇيدەن ەكى دۋشمان جەندەتى سۇيرەپ شىقتى دا، موينىنا قىل شىلبىردى تاستاي سالىپ، تاقىمداپ تارتا جونەلدى. قۇلاعىنان ۇرىككەن اقالتەكەلەر ىتىرىلىپ بەرگەندە كوزى شالىپ قالدى: كەشە كەشقۇرىم قولىن بايلاۋدان بوساتقان جىگىت قىنىنان سۋىرعان قىلىشىن جالعىز سەرمەپ، قىل شىلبىردى قيىپ تۇسكەن. اقالتەكە ات مىنگەندەر قيقۋلاپ كەتە باردى. بۇل بۇكتەتىلىپ، جازىلىپ جەر قاۋىپ جاتقاندا شۋلاپ-شۇرقىراپ كەپ ايەلدەر باستى. اڭىراپ، زارلاپ، جىلاپ ءجۇر بەيشارالار. داۋىس سالا بوزداپ ءجۇر بەيباقتار. بۇنى اينالىپ، تولعانىپ، باۋىرىنا باسا سولىقتايدى سورلى جازعاندار. ءبىر كارى شەشە باسىن سۇيەپ: «بالام-اۋ، باۋىر ەتىم-اۋ، ۇلىم-وۋ، قۇلىنىم-وۋ»، – دەپ ۇزاق تولعاندى. «كورەتىن جارىعىم ءالى الدا ەكەن، – دەدى تۇتقىن مىڭگىرلەپ، – كورەتىن جارىعىم ءالى الدا ەكەن».

***

بارات بوسقىن اۋىلدىڭ بوزتايلاعى بولۋعا امالسىز كونگەن. كۇندىز بوس، ەركىنشە ءجۇرىپ تۇرادى. كەشكە دارەت سىندىرىپ، ءىشىن بوساتقان سوڭ اكەلەدى دە، قولىن ارتقا قايىرىپ بايلاپ  تاستايدى. بولدى. تۇتقىن وسى كۇندەرى تۇتقىندا ەمەس، مىرزاقاماقتا ەكەنىن ابدەن ءتۇسىنىپ قالدى. مىرزاقاماقتاعى پەندە اۋىلدان ۇزاپ شىقپاۋى كەرەك، قولىنا قارۋ ۇستاماۋى كەرەك. باسقاسىنىڭ ءبارى – ەركىندە. قاتار قۇربىلارىمەن تەڭ سويلەسىپ، كەي ورتادا ءازىل قاشىرىپ وتىراتىن جاعدايعا جەتكەن.

– ورىستىڭ مارجالارى قانداي بولادى؟ – دەپ سۇرايدى بوسقىن اۋىلدىڭ جىگىتتەرى قىلجاقتاپ.

– بالداي بولادى.

– نەسى بال؟

– سىلەكەيى.

– ءوي، قۇرداس-اۋ، سوندا سەن ورىس مارجاسىنىڭ سىلەكەيىن جۇتىپ كوردىڭ بە؟

– ە-ە، كورمەگەندە شە؟

– و، مىنە، جىگىت!

بىرەر كۇننىڭ ىشىندە بالالار دا بۇعان ۇيىرسەك بوپ العان. قارت انالار ءدام-تۇزىن الدىنا توسىپ، قايسىبىر وجەت جەڭگەلەر جەڭىل-جەلپى شارۋاعا جۇمسايتىن دا ادەت تاپتى. باراتتىڭ اۋىل جۇرتىمەن ەمەن-جارقىن ارالاسىپ، جاتسىنباي تابىسقانىنا سەنگەنى مە، الدە سىر تارتقانى ما، بىردە سالىق ءجۇزباسى شاقىرعان.

– سەنى وسى اۋىلدان قاشىرىپ جىبەرسەم قايتەسىڭ؟ – دەدى ول.

– مايدانداس، قارۋلاس دوستارىمدى تابامىن.

– تاباسىڭ دا، بىزگە قارسى تاپ بەرەسىڭ. سولاي ما؟

– مەن ءسىزدىڭ جاقسىلىعىڭىزدى ۇمىتپايمىن.

– ەندەشە، سەن بىزگە سابەت اسكەرلەرىنىڭ قۇپيا بەكىنىسىن كورسەتەسىڭ.

– مەيلىڭىز.

– بۇگىن تۇندە اتتانامىز.

–  ءسىز ەكەۋمىز بە؟

– جوق، قاسىمىزعا سايلاۋلى ءۇش جىگىت ەرتەمىز.

– كەلىستىك.

ەكەۋى وسىعان ۋاعدالاسىپ، قول الىسقان.

***

ءتۇن توڭىرەكتى قىمتاپ، اينالانى مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق باسقاندا، بەس ادام جولعا شىقتى. بارات، ءجۇزباسى سالىق جانە ءۇش جىگىت. ءۇش جىگىتتىڭ ءبىرى باراتتى سۇيرەتپەدەن قۇتقارىپ قالعان ءمۇساپىر باتىر.

– ال، جاقسى، بەكىنىستىڭ ۇستىنەن تۇسىرەيىن، سودان سوڭ مەنى قايتەسىڭدەر؟ شەكەمە جالعىز وقتى قاداپ، شەيىت قىلا سالاسىڭدار ما؟ – دەپ سۇرادى بارات جولعا اتتاناردىڭ الدىندا ءجۇزباسىدان.

– بەكىنىستى كورسەتسەڭ بولدى، – دەدى سالىق ۋادەسىنەن تايمايتىن ادامداردىڭ سابىرلى پىشىنىمەن. – اسكەرباسىعا حابار جەتكىزەمىز. وعان دەيىن سەن بىزگە تۇتقىن بولاسىڭ. ءدىن قارىنداس باۋىرلار بەكىنىستى تاس-تالقان ەتكەن سوڭ، ءوز ەركىڭ – وزىڭدە. قالاساڭ – قاسىڭدامىز، قالاماساڭ امالىن تاپ تا، سابەتىڭە قايتىپ بار. بىزدەن مۇرسات ساعان.

«ولاي بولا قويماس». باراتتىڭ ويى وسى «ولاي بولا قويماسقا» بەكىگەن. سول ويمەن ول ۇرىمتال ءساتتى كۇتىپ، ىلگەرى باسا بەرگەن.

ءجۇزباسى قارت كىسى سياقتى كورىنگەنىمەن، قارجاسقاندا قايراتى قابىنداپ شىعا كەلەتىن قايتپاس قايساردىڭ سويىنا ۇقسايدى. ءمۇساپىردىڭ قىلشا مويىندى تالشا قياتىن قىلىشى قىنىنان سۋىرىلماسىن دە. انا ەكەۋىنىڭ دۋشمانداردان العان جالعىز وعى زايا كەتپەيتىن زار ەڭىرەگەن مەرگەندەر ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. قايتپەك كەرەك؟ قايتكەندە سەنىمنەن شىقپاۋ كەرەك. ءسال كۇدىك سەزدىردى مە، ءبىتتى، باسى دومالاپ ءبىر سايدا قالادى. بىراق سوۆەت سولداتىن بۇل قاشقىنداردىڭ سونشالىقتى جان تارتقاندارى نەسى؟ مودجاحەدتەردىڭ اسكەرباسىنان جانىنا ساۋعا سۇراپ، جالىنعاندارى قايتكەنى؟ الدە بۇنى وسىنداي ءبىر ىسكە پايدالانۋدى دىتتەگەندەرى مە؟ ال، بەكىنىستىڭ باسىنا بۇلاردى بۇلاڭ قۇيرىققا سالىپ ەرتىپ بارسىن. بەكىنىستىڭ كۇلىن دۋشماندار كوككە ۇشىرسىن. سودان كەيىن نە بولادى؟ «جارايسىڭ، ازامات ەكەنسىڭ» دەپ ارقاعا قاعىپ شىعارىپ سالا ما؟ مەيلى، شىعارىپ-اق سالسىن. بۇل قايدا بارادى؟ بارعاندا «وسىلاي دا، وسىلاي، مودجاحەدتەردىڭ تۇتقىنىنان بوساپ، قاشىپ شىقتىم» دەي مە؟ وعان، ءسىرا، كىم سەنەدى؟ سەنبەيدى. سەنگەنىڭ نە، تەرگەلىپ، تەكسەرىلىپ، اسكەري جازاعا تارتىلادى. سوتتالادى. اۋەل دەسەڭ «ءاۋ» دەۋگە كەلتىرمەي، اسكەري تريبۋنا جاساپ، اتىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. جو-جوق، قايتكەندە مىنالاردان قۇتىلۋدىڭ ايلاسىن تاپقانى ابزال.

باراتتى الدىنا ساپ جۇزباسىعا ىلەسكەن سۋىق ءجۇرىستى توپ تاڭ قىلاڭ بەرە بەيتانىس بيىك تاۋدىڭ ۇشپا شىڭىنا اياق ىلىكتىرگەن. جان-جاعىنا ءجىتى كوز تاستاپ الىپ، ايالداعان سالىق قوينىنان جاينامازىن شىعاردى. وزگەلەرى دە نامازعا ىڭعايلانىپتى. بوسقىن اۋىلدىڭ كارى-جاسى نامازعا تۇرعاندا اجال وعىن اتىپ، الاسۇرعان دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتىپ، مۇلگىپ، ۇيىپ قالاتىنىن تالاي كورگەن تۇتقىن قاشۋعا ىڭعايلى ءسات قايتكەندە وسى ءسات بولار دەپ كوڭىلىنە كوپتەن ءتۇيىپ جۇرەتىن. سونىڭ ورايى قازىر كەلگەندەي. بىراق: «بولمايدى، – دەدى ءبىر داۋىس. – بارات باتىر، اسىقپا، بوسقىندار لاگەرىنەن الىستاي ءتۇس». قاشۋدىڭ قامىنا قۇلاعان ويىن جاڭاعى داۋىس تيىپ تاستاعان سوڭ تىنتە قاراعان: ءجۇزباسى ءبىر قادام ىلگەرى، ۇشەۋى سوڭىندا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە كىرىسىپتى. جۇلدىزدارى ءالى سيرەي قويماعان كوك جۇزىندە دوڭگەلەنە ءجۇزىپ اي بارادى. اي استىندا جەلبەگەيلەرىنىڭ ەتەك-جەڭىن ەسپە جەل تەربەگەن ءتورت ءمۇمىن ساجدەگە باس ۇرىپ، جاراتقان حاققا جالبارىنۋدا. مۇمىندەر مۇلگىگەن كۇيىندە مىناۋ وتقا ۇيىتىلگەن قارا قوجىر تاۋلار مەن ءتۇتىن جۇتىپ تۇنشىققان دالانى تارك ەتىپ، جۇلدىزدار شوعىرىنا ءسىڭىپ كەتەتىن سەكىلدى، تۇتقىننىڭ بار-جوعىن دا قاپەرسىز قالدىرعان. بويلارىنداعى بەس قارۋىن دا شەشىپ، سوناداي جەرگە تاستاپتى.

بارلاۋشىلار ءتۇس اۋا تاعى دا نامازعا ايال جاساعان. ناماز الدىندا ءمۇساپىر باراتتى بايلاپ تاستاماق بولىپ ەدى، ءجۇزباسى قاباعىمەن قاجەت ەمەس دەگەندى اڭعارتتى. ءجۇزباسىنىڭ قاباعىن تانىعان ءمۇساپىر تۇتقىن دا ءمۇلايىم حالگە ەنىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلعاندار قوزعالىپ ءجۇرىپ كەتكەنشە، باسىن جەردەن كوتەرمەي جابىسىپ جاتىپ العان. وسىلايشا ءبىر كۇننىڭ سۇرگىنى مەن بەس ۋاقىت وقىلاتىن نامازدىڭ ءبىرى دە قازا بولماي اياقتالدى. تۇندە سوۆەت سولداتى ادەتتەگىدەي بايلاۋلى جاتادى. كۇندىز بوس. بەيبىت زامان بولسا، بۇل بەسەۋدى كورگەندەر بوي جازىپ سەرۋەندەپ نەمەسە اڭ قاعىپ، سايات قۇرىپ جۇرگەن جايبىراقات جاندارعا ۇقساتار ەدى. ءسويتىپ، ارادا ءۇش كۇن وتكەن. ءتورتىنشى تاۋلىكتىڭ تاڭى سىبىرلەپ اتقاندا ءتورت تاقۋا جاينامازدارىن جازىپ، «قۇلقۋاللالاپ» قۇبىلاعا بەت تۇزەگەن. ال، تۇتقىن قىرى پىشاقتىڭ جۇزىندەي تاسقا ەگەپ جاتىپ بىلەگىندەگى قىل شىلبىردى تۇنىمەن تۇتەلەپ، ءۇزىپ تاستاعان-دى. مىنە، جىلان قۇرتتاي جىلجىپ ءجۇزباسى مەن ءجۇزباسىنىڭ جىگىتتەرى يتارقا سياقتى ەتىپ باستارىن ءتۇيىستىرىپ قويا سالعان اۆتوماتتىڭ ءبىرىن سىبدىرسىز قولىنا الدى ول. وعىن تەكسەردى، اسىقپاي قۇلاعىن قايىردى. سوسىن جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن توقتاتىپ، ءسال تەجەلدى دە، شىمىرىكپەستەن شۇرپپەنى كوزدەمەي-اق باسىپ-باسىپ سالدى. ەندى تورتەۋى ءتورت جاققا تىراپاي اسۋى كەرەك. جوق، و، عاجاپ، ولار الاقاندارىن كوككە جايا تەڭسەلىپ، جاينامازدىڭ ۇستىندە ءالى وتىر! سەبەلەپ وتكەن وق بىرەۋىنە دارىماعان سياقتى. شىنىندا دارىمادى ما ەكەن؟ بۇ پالەكەتتەردىڭ وقتىڭ بەتىن قايتارىپ، وق قاعاتىن سيقىرلارى بار شىعار؟ وندا ءبىتتىڭ، بارات! قۇرىدىڭ اۋعان سوعىسىنىڭ جاننان كەشكەن جاۋىنگەرى! ءمۇساپىردىڭ قىلىشى ءتانىڭدى قيدالاپ قانا قويماي، تەرىڭنەن تاسپا تىلەدى ەندى. دەگەنشە بولمادى، ءۇش جىگىت ساجدەگە باس ۇرعانداي بۇگىلىپ بارىپ بۇك تۇسكەن. تەك سالىق ءجۇزباسى عانا قۇلامادى. بۇل اسىقپاي ادىمداپ بارىپ، ءجۇزباسىنىڭ جاينامازىن تاپتاپ ءوتتى دە، تالتايىپ تۇرا قالدى. ءجۇزىن قان جۋعان قارت كۇبىرلەپ ءالى ءمىناجات ايتىپ وتىر ەكەن. ءمىناجاتىن ۇزبەدى. ەڭ سوڭعى دەمىن الاردا باراتقا قاراپ باياۋ ءتىل قاتقان: «مەن سەنى كورگەندە-اق تانىپ ەدىم، ەسەر!».

***

...ءتورت دۋشماننىڭ باسىن كەسىپ الىپ، بەكىنىسكە اكەلگەن اعا لەيتەنانتتىڭ ەرلىگى جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، كۇشەيىپ، كۇشەنىپ كوشە بەرگەن. مايدان دالاسى اڭىزداردى اقيقاتقا اينالدىراتىن اكادەميانىڭ ءوزى ەمەس پە: ەكى-ءۇش كۇندە مودجاحەدتەردىڭ قالىڭ قولىمەن الىسقان روتانىڭ ەرلىگى، روتاداعى ون ەكى جاۋىنگەردەن اعا لەيتەنانتتىڭ عانا ءتىرى قالعانى قاتتالىپ، راسىمدەلىپ تە ۇلگەردى. «اعا لەيتەنانت اۋىر جارالى، سوندا دا ول قايتپاس قايسارلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، ءوزى ولتىرگەن دۋشمانداردىڭ باسىن كەسىپ اكەلدى. اعا لەيتەنانت بارات ەسەروۆ اۋعان سوعىسىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلسىن».

اۋعان سوعىسىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعان بارات بۇل كەزدە اسكەري لازارەتتىڭ وقشاۋ بولىمىنە الىنىپ، اسا قۇپيا قىزمەت ورنىنىڭ وكىلدەرىنە جاۋاپ بەرىپ جاتقان ەدى. «كورگەنىڭنىڭ ءبارىن ايت» دەگەن قۇپيا ادامدار وعان تەسىرەيگەن كوزدەرىنىڭ سۇعىن قاداپ. بۇل ءبارىن ايتقان. «باستى اكەلىڭدەر!» دەدى قۇپيا ادامداردىڭ باستىعى.

– بۇل سول ما؟ سالىق پا؟

– تاپ سونىڭ ءوزى!

– شىن اتى كىم؟

– سالقارا.

– سەن كىمنىڭ قولىندا تۇتقىندا بولدىڭ؟

– اۋعاندا بوسىپ جۇرگەن قازاق جاساقتارىنىڭ ءجۇزباسى سالىقتىڭ قولىندا.

– قاتەلەسەسىڭ! اۋعاندا بوسىپ جۇرگەن قازاق جوق، دۋشماندار عانا بار! ەسىڭنەن شىعارما، اسكەري ادامعا قىراعىلىق قاجەت-اق، الايدا، ول كورگەنىن كورمەگەنگە بالاپ، كوزجۇمبايلىقتان تانباۋى كەرەك.

– ۇقتىم.

– ۇقساڭ، الگىندەي ءسوزدى باسىڭنىڭ اماندىعى مەن جارقىن بولاشاعىڭ ءۇشىن تىسىڭنەن شىعارما!

قۇپيا ادام باس سۇيەكتى سارتىلداتىپ سۋرەتكە تارتتى. ۇزاق-ۇزاق قارادى. سوڭىنان قاسىنداعىلارعا بىلاي دەدى:

– مىنا جىگىتتى ەلگە قايتارۋ كەرەك، بۇل – وتانىنا پايدالى قىزمەت ەتەتىن ازامات!

***

گازەتتىڭ ايقارا بەتىندە ايتىلماعان ءسوز، جازىلماعان سويلەم جادىندا قايتا جاڭعىرىپ، جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن ءتۇندى كوزىمەن اتىرعان كارى سولدات ەرتەڭىندە وۆچاركاسىن جەتەلەپ، «عاجايىپتار الاڭىنان» قالاعا بەت الدى. اپپاق ءزاۋلىم سارايدىڭ قاقپاسىنان شىعا بەرگەندە ۇلىمەن ۇشىراسىپ قالعان.

– پاپا، قايدا جينالدىڭ؟ – دەپ سۇرادى ۇلى.

– مايدانعا.

– قانداي مايدانعا؟ – ۇلىنىڭ سۇپ-سۋىق، سۇپ-سۇر جۇزىندە تاڭدانىس نىشانى بايقالدى.

– مايدانعا، كادىمگى مايدانعا. سوعىسقا!

– سوعىس بىتكەن، پاپ!

– مەنىڭ سوعىسىم بىتكەن جوق.

– كىممەن سوعىسپاقسىڭ؟ قايدا بارىپ سوعىسپاقسىڭ؟

– مەنىمەن سوعىساتىن بىرەۋ قالادا پايدا بولىپتى. سونىڭ كوزىن قۇرتىپ، تۇبىنە جەتۋىم كەرەك. بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى سوعىسىم، ەڭ سوڭعى جورىعىم، بوگەمە جولىمدى.

– سەن وسىدان ون جىل بۇرىن الجىپ ەدىڭ، ەندى جىندانعان ەكەنسىڭ! – دەدى ۇلى.

كارى سولدات تۇمىلدىرىقسىز وۆچاركاسىننىڭ ءتىلىن سالاقتاتىپ ا. قالاسىنداعى وقۋ ورىندارىن شەتىنەن اداقتاي باستادى. ازىرگە الگى سۇمىرايدىڭ تابىلار ءتۇرى جوق. بىراق، تابىلادى، تابىلماي قايدا بارادى؟ پولكوۆنيك سالتاناتتى شەرۋلەر مەن جيىندار وتەتىن باس الاڭدى شولعان: جاستار سول الاڭعا كوپ جينالۋشى ەدى. سول الاڭدا بۇل كەزەكتى رەت كەرەمەت ەرلىك  جاساعان بولاتىن. بۇرىن قارا توبىردىڭ قارسىلىعىنا كەزدەسپەگەن جاۋىنگەرلەرى الاڭدى تاپتاپ، سايران سالعان ماسكۇنەمدەر مەن ناشاقورلاردىڭ قاراسىن كورىپ، بوگەلىپ قالعاندا ۇران تاستاعانى ەسىندە: «اياماي ۇرىپ، سوعىڭدار! مۇزعا جالاڭاش وتىرعىزىپ، شاتتان تەبىڭدەر! ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىن قاشىرىپ، بەيبىت تۇرمىسى مەن بەرەكەسىن كوپسىنىپ جۇرگەندەر كوبەيىپ كەتپەسىن، ۇرپاق تاراماسىن ولاردان!».

پولكوۆنيك وقۋ ورىندارىن ارالاپ، كوپ سەندەلىپ ءجۇرىپ، ەڭ سوڭىندا ءومىر-عۇمىرىندا ەستىپ كورمەگەن ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الدىنا توقتاعان. بىراق، كۇماندى ەدى. جەتپەي جەلكەسى قيىلعىر بۇگىنگىنىڭ جاستارى بىرىنەن ءبىرى اۋمايدى. ايتسە دە، الگى نەمەنىڭ ءجۇزى ءبىرتۇرلى تانىس. ءبىر جەردەن كورگەن سەكىلدى. كارى سولدات عيمارات ىشىندەگى ۇزدىك ستۋدەنتتەر تاقتاسىنا كوز سۇزگەنى سول ەدى، تانىس بەينە جارق ەتە ءتۇستى: مىناۋ – سول، سونىڭ ءوزى! ميىعىنا كۇلكى ءۇيىرىپ، ءماز بولىپ تۇر. «ءماز بولعاندى كورسەتەيىن مەن ساعان!» پولكوۆنيك كەسەك ادىمداپ رەكتوردىڭ بولمەسىنە كىرىپ باردى. رەكتور ءمولت قارا شاشى يىعىن جاپقان، سۇڭعاق بويلى، كەلىستى جىگىت ەكەن، پولكوۆنيكتى قۇرمەت كورسەتە قارسى الدى.

– ءسىز سۋرەتىنەن تانىعان ستۋدەنتتى مەن جاقسى بىلەمىن، – دەدى ول ءسال قاباعىن شىتىپ. – ءباحادۇر سالقارا – ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ەڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى. ءسىز ايتقانداي وعاش مىنەزى جوق سياقتى ەدى، اقساقال. بالكىم، بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىرعان شىعارسىز؟

پولكوۆنيك ستۋدەنتتىڭ اتى-ءجونىن ەستىگەندە قالشىلداپ كەتتى:

– جوق، سول، تاپ سونىڭ ءوزى! ءبىز، اسكەري ادامدار، جاۋدىڭ ءتۇسىن جازباي تانيمىز.

رەكتور كۇلىپ جىبەرگەن:

– بۇندا جاۋ جوق، قاريا.

– «جولداس پولكوۆنيك» دەۋىڭىزدى سۇرايمىن.

– بىزدە جاۋ جوق، جولداس پولكوۆنيك!

– بار، سەندەر ونى بىلمەيسىڭدەر دە، سەزبەيسىڭدەر!

– سەزبەگەندە بىلاي... بۇل بالا – ورالمان. الىستان اتاجۇرتىنا ورالعان جەتكىنشەك.

– جەتكىنشەك دەپ جەلكىلدەتپەي-اق قوي ونى. ول – جاۋدىڭ بالاسى. اسكەري تريبۋنا قۇرىپ سوتتايمىن سۇمپايىنى.

– سەن اسكەري تريبۋنا قۇرىپ سوتتايتىنداي ول اسكەري ادام ەمەس، – دەدى باعانادان «ءسىز» دەپ سىپايى سىلىق وتىرعان رەكتور قاتۋلانىپ. – سەنسىز دە تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كورىپ وسكەن بالا. مازالاما، جايىنا قالدىر. اتاسى اۋعان جەرىندە ءولىپ، اكەسى توزاق كەشىپ تۇركيا، ودان ءارى المانيا بارعان ەكەن. مىنا بالا المان ەلىندە تۋعان. اكەسىنەن ەرتە ايرىلىپ، جەتىمدىك پەن كەمدىكتىڭ زار-زاپىرانىن جۇتىپ وسكەن بەيباق. ەندى اتاجۇرتىن، تۋعان ەلىن پانالاپ كەلگەندە، ءبىز ونى جەندەتتىڭ قولىنا بەرىپ قويىپ، قاراپ وتىرا المايمىز. مەنىڭ ءسوزىم وسىمەن ءتامام، قايدا بارساڭ – سوندا بار. جولىڭ اشىق.

كارى سولدات سۇلدەرىن سۇيرەتىپ سىرتقا شىعا بەرگەندە ميىنا مىڭ سان ينە تاسقىندار قۇيىلىپ قادالعانداي بولدى. اسىرەسە، وڭ كوزى تۇبىنەن سۋىرىپ، اكەتىپ بارادى. جارىق ساۋلەنىڭ جاندى وسىنشا ازاپقا سالار قاتىگەزدىگىن كىم بىلگەن. پولكوۆنيك وڭ كوزىن جۇما قويدى، سويتكەندە ءبارى قالپىنا كەلگەن. سول كوزى كورىپ تۇر، بىراق اينالاسى سۇرىقسىزدانىپ، كۇڭگىرت تارتا بەردى. سول كۇڭگىرت كورىنىس كارى سولداتتىڭ جانىن جاي تاپتىرعان. ەندى تەك وسىلاي، تەك وسىلاي جۇرگەنى ءجون سياقتى. جاپ-جارىق الەمنىڭ وتكىر ساۋلەلەرى ساۋلاپ كەپ سىڭەتىن وڭ كوزدى اعىزىپ جىبەرسە دە بولادى.

جالقى رەت اۋرۋحانادا جاتىپ، دارىگەر اتاۋلىنىڭ ساۋساق ۇشىن تانىنە تيگىزبەگەن پولكوۆنيك راسىندا سولاي ىستەدى. بالاسىنىڭ ءزاۋلىم سارايىندا ەشكىم جوق كەزدە كوگىلدىر وتقا ىستىك تەمىردى بالقىتىپ، ابدەن قىزدىرىپ الدى دا، اشسا ءبىتتى ساۋلە تاسقىندى ميىنا اكەپ قۇياتىن وڭ كوزىنىڭ ۇياشىعىنا سۇعىپ جىبەردى. بۇنى دا «عاجايىپتار الاڭىنداعى» قاتىندار اڭگىمە قىلاتىن. ەڭ قورقىنىشتى ءسوز ستۋدەنتتەر اراسىندا تارادى.

– «تىڭ» كينوتەاترىنىڭ ارتىنداعى ەسكەرتكىشتەر قورىعىندا جالعىز-جارىم جۇرگەن جاستى ۇستاپ الىپ جەپ قوياتىن ەلەس-ادام پايدا بولىپتى، – دەۋشى ەدى  ولار. ال، «عاجايىپتار الاڭىنداعى» حانىمدار: «پولكوۆنيك ءوزى جاتاتىن بولمەگە تابىت كىرىگىزىپ، تابىتتىڭ ىشىنە شينەلىن قالدىرىپتى دا، ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، ءسىرا، تاۋسىلىپ بىتپەيتىن ءبىر سوعىسقا اتتانعان شىعار»، – دەسەتىن.

داۋرەن قۋات

07.06. 2017 جىل. ساعات – 20:23.

الماتى، ايگەرىم-1 ىقشام اۋدانى، سترويتەلدەر كوشەسىندەگى (11 ا) ۇيدە جازىلىپ ءبىتتى.

Abai.kz