ومىرزاق اقجىگىت. باياننىڭ "بايان سۇلۋعا" پارودياسى
قازاقتىڭ پروديۋسەرلەرى مەن رەجيسسەرلەرى!
قازاقتىڭ ەپوستارى مەن ەرتەگىلەرىنە جولاماڭىزدارشى،
قۇداي ءۇشىن!
ەپوسقا پاروديا
الدىمەن نەگە «قۇداي ءۇشىن!» دەپ وتىرعانىمىزدى تۇسىندىرە كەتەيىك.
…مۇحاممەد پايعامبار (س.ءا.س.) كوشەدە كەلە جاتسا تاياعىن ءۇيىرىپ قۋىپ جەتىپ قالعان قوجايىنىنان قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەن ءبىر بايقۇس قۇل: «اعاتاي، قۇداي ءۇشىن، مىنا بالەدەن قۇتقارشى!» دەپ ونىڭ ارتىنا تىعىلىپتى. پايعامبار (س.ءا.س.): «مەن نە ىستەسەم مىنا بەيشارانى ازات ەتەسىڭ؟» دەپ سۇراپتى. شىرەنگەن باي: «ءيا اقشاسىن تولە، ءيا ءوزىڭ قۇلىم بول!» دەيدى. سۋىرىپ بەرەتىن اقشاسى بولماعان پايعامبار (س.ءا.س.) قۇل بولۋعا كەلىسىپ، بايمەن ىلەسىپ كەتە بارىپتى.
بولسا دا ءبىر كۇن وتپەي-اق دوستارى، ۇممەتتەرى ونى ىزدەي باستايدى. ول زاماننىڭ پايعامبارى بۇگىنگىنىڭ ءارتىس-ءانشىسى ەمەس قوي، جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي تانيدى دەيمىسىز، بىراق، ىزدەگەن سوڭ تاۋىپ الادى. قۇلدىڭ اقشاسى تولەنەدى. دوستارى: «راسۋلوللا، نەگە ءسىز قۇل بولۋعا كەلىسىم بەردىڭىز؟» دەپ سۇرايدى عوي. سوندا اللانىڭ ەلشىسى: «ول ماعان «قۇداي ءۇشىن!» دەپ جالىندى عوي، اللانىڭ اتىن اتاپ تۇرعان سوڭ قالايدا ازات ەتۋىم كەرەك بولدى» دەگەن ەكەن…
ءبىز ادەتتە سالماعى قارا جەردەي اۋىر بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن بىلمەگەن سوڭ ءجيى قولدانامىز. ال، مەن امالىم قۇرىعاننان جازىپ وتىرمىن. مەنىڭ امالىمدى قۇرتقان – بايانى بار بولعىردىڭ اتىشۋلى «قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋ» سەريالى. بۇل سەريالدا قازاقتىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىنا اينالعان قۇندىلىقتىڭ ءيىسى دە جوق ەكەنىن ايتپاعان قازاق قالماعان شىعار. مەن ءوزىم دە جورامال جاساپ جانە ونىڭ وكىنىشكە قاراي شىندىققا اينالعانى جونىندە ەكى كىشكەنتاي پوست جازىپ، «كينونى كورمەي اۋىرايىن» دەپ تىنىش جاتىر ەدىم، باياننىڭ اكەسىنىڭ ماقالاسى ەرىكسىز قولعا قالام العىزدى…
مەن 1965 جىلى 5-كلاسقا كەلگەندە 1959 جىلى شىققان، «قوبىلاندى»، «الپامىس»، «ەر تارعىن»، «قامبار باتىر»، «قوزى-كورپەش-بايان-سۇلۋ»، «قىز-جىبەك» پەن «ايمان-شولپان» بار قالىڭ كىتاپتى اۋىلداعى اتالارىم مەن اجەلەرىمە وقي-وقي العاشقى تورتەۋىن مەن جاتقا ايتاتىن بولدىم. جەلىسى قىزىق بولسا دا، «قوزى مەن باياندى» ازىراق وقيتىنمىن، ويتكەنى ول 11-12 بۋىندى، جاتتاۋعا قيىنداۋ ەدى. ال، مىنا فيلمدە ليريكالىق ەپوستىڭ اتى عانا قالعان… ەپوستىڭ جەلىسى تۇرماق، قازاقى سالت، ادەت، عۇرىپتان جۇرداي. ءتىپتى ادامي قيسىندى تاپپايسىز. ماقسات اعامىز قىزىن اراشالاۋ جولىندا، «ۇيالعان تەك تۇرماسقا» سالىپ «ء…بىر وتار قويدى ءۇش ادامنىڭ باعۋى فانتاستيكا جانرىنان ەمەس، كۇنى كەشە ءبىر وتار قويدى ءبىر جانۇيا بولىپ باققان جوق پا!» دەيدى. قويدى ادەتتە ءبىر ءۇيلى جاننىڭ بىرەۋى عانا باققان، ال، مۇندا كينو باستالا سالا 3 بىردەي قويشى «بەس قارۋى ساي 4 قاراقشى 6 قويدى الىپ كەتتى» دەپ، كۇزگى جاپىراقتاي قالتىراپ تۇر. و، توبا، قازاقتىڭ قوي بارىمتالاعانىن ەستىگەن كىم بار؟ الدارىنان سالىپ قۋىپ كەتكەنى، يا 1,5 قويدان وڭگەرىپ اكەتكەنى بەلگىسىز… بايان سۇلۋ بولسا دۇنيەقوڭىزدىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان اكەسىنەن وزىپ تۇر: «بۇگىن مالىڭدى السا، ەرتەڭ ۇيىڭە تيەدى!» دەپ، «قاراقشىلاردى» قۋعا ءوزى اتتانادى. «بارماشى!» دەپ شىلبىرىنا ورالعان ەكى قويشىنى اتپەن قاعىپ ۇشىرىپ جىبەرسە، ءۇشىنشى بايعۇستىڭ تاماعىنا قانجارىن تاقايدى! بەس قوي ءۇشىن! مىنە، بايان تۇسىرگەن «باياننىڭ» سىيقى…
قازاقتىڭ ىزدەگەنى، كورگىسى كەلگەنى وسىنداي بايان با ەدى؟ بۇل ەپيزودتان كەيىن تەلەارنانى اۋىستىرعان ادامعا ءمىن تاعۋعا بولا ما؟ مەن ءوزىمدى زورلاپ ەكى سەرياسىن عانا كوردىم. بۇنداي سوراقىلىقتاردى (كەيىنگى 4 سەريادا قانشاسى بارىن كىم ءبىلسىن) اقتاپ الماق بولعان ماقسات مۇحيتدەنوۆ (سىلتەمەدەن وقىڭىز) اعامىز “كينوداعى – اكەسىن تىڭدامايتىن، وڭمەندەگىش، ۇلكەن-كىشىنى ايىرمايتىن، ەسەرلەۋ، بەيادەپ بايان مەن جىرداعى بايان اراسىن سالىستىرا ويلاۋدىڭ ءوزى – كۇناداي” – دەپسىز. ”كۇناداي” بولماسىن سالىستىرىپ كورەيىك» دەپ باستاپ، «بىرىنشىدەن، بايان بايدىڭ جالعىز، دەمەك، ەركە قىزى ەتىپ كورسەتكەن جىردىڭ «بابالار ءسوزىنىڭ» 55-تومىنداعى بەكمۇرات ماقانوۆ نۇسقاسىنان; ەكىنشىدەن، بەيادەپ ەتىپ كورسەتكەن ءداندىباي ايتباەۆ نۇسقاسىنان (بۇل دا سول تومدا);ۇشىنشىدەن، بايان قانىشەر» دەپ كورسەتكەن: “قارا كۇڭنىڭ كورگەنىن بايان ءبىلدى، ۇيقىلى – وياۋ سەسكەنىپ تۇرا كەلدى. «بارىپ اكە-شەشەمە ايتا ما» دەپ، سەزىكتەنىپ بۇل كۇڭدى ولتىرەدى» دەگەن، جىردىڭ قوڭقاباي مەيىرمانۇلى نۇسقاسىنان ءۇش ءۇزىندى كەلتىرەدى. ءسويتىپ، «قۇرمەتتى انار تولەۋحانقىزى، مىنا دالەلدەردەن كەيىن جىرداعى بايان مەن كينوداعى باياندى شاتاستىرىپ العانىڭىز ءۇشىن «قوزى-كورپەش» تەلەسەريالىن تۇسىرگەندەردەن كەشىرىم سۇرايسىز-اۋ دەگەن جامان ويىم بولىپ تۇر. جانىڭىزعا يسا ع.س. مەن بارمانبەكوۆانى ەرتىپ العانىڭىز دۇرىس بولار ەدى» دەپ تۇيىندەيدى.
ويپىرماي، ادام بالاسى تىرناق استىنان كىر ىزدەيمىن دەسە، قالايدا تابادى ەكەن عوي! ايتپەسە، قازاق تاريحشىلارىنىڭ اتاسى ايگىلى الكەي مارعۇلان 1985 جىلى شىققان «ەجەلگى جىر-اڭىزدار» اتتى اتاقتى شىعارماسىندا «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنا 18 تاراۋدىڭ 3 تاراۋىن، 361 بەتتىڭ 66 بەتىن ارنايدى. جانە وندا «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ كولەمدى، ءارى كوركەم، ءارى ەڭ ەسكى ءتۇرىنىڭ ءبىرى – اتاقتى جاناق اقىن ۆاريانتى» (320-بەت) دەپ اتاپ كورستەدى. قازاق اراسىنا ەڭ كوپ تاراعانى دا سول. سەبەبى، وندا توقسان مىڭ جىلقىنىڭ سوڭىنان ەرىپ قارابايدىڭ بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى بارماعان، قالماعان ايماعىنىڭ ءبارىنىڭ اتاۋى تۇر. ونى ازسىنساڭىز جىردا اي، تاڭسىق، ەكى قىزدىڭ «باعانالى، بالتالى، ەل امان بول» دەگەن قوشتاسۋىنان باستاپ، ايباس باتىردىڭ بايان سۇلۋدىڭ سالەمدەمەسىن الىپ (كينودا 16 جاسار بايان قوزىنىڭ اتىن دا ەستىمەگەن) اياكوزگە كەلە جاتقاندا جولاي جوعالتقان بۇيىمدارىنىڭ اتىنان:
كوكتايمەن باتىر ايباس تومەن شاپتى،
ءمانىسىن تامام جولدىڭ ويمەن تاپتى.
قىزدىڭ بەرگەن بەلبەۋى ءتۇسىپ قالىپ،
«قىزىل بەلبەۋ»، «قۇبا جون» قويا ساپتى.
...ءبىر سۋىتقان ايعىرى شىعىپ كەتىپ،
«شۇبار ايعىر جورعا» دەپ قويا ساپتى.
…قىزدىڭ بەرگەن مەيىزى ءتۇسىپ قالىپ،
«مەيىزەك» دەپ تاۋ اتىن قويا ساپتى.
…قىزدىڭ بەرگەن قارقاراسى ءتۇسىپ قالىپ،
«قارقارالى» دەپ تاۋ اتىن قويا ساپتى.
…جانىنداعى شىدەرى ءتۇسىپ قالىپ،
«شىدەرلى» دەگەن ءسوزى سودان قاپتى» دەپ، جارتى ارقانىڭ اتاۋى تۇنىپ تۇر. ال، ءاربىر قازاق تاريحىنان حابارى بار ادام قازاقتىڭ جەر اتىن وتە ءدال تاۋىپ قوياتىنىن، ءار اتاۋدىڭ ارتىندا ۇلكەن وقيعا جاتقانىن جاقسى بىلەدى.
مىنە، ءبىزدىڭ الدىمىزدا شوقان ۆاريانتى باستاعان، جاناق ۆاريانتى قوستاعان، عىلىمعا دا ەڭ كوپ بەلگىلى – رادلوۆ، م.ج.كوپەەۆ، پوتانين، شوجە، يلمينسكي جانە ءداۋىت نۇسقاسى بەرىلگەن، 2002 جىلى «قازاق ەپوسىنىڭ شوقتىعى» دەگەن اتپەن شىققان 692 بەتتىك «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جيناعى جاتىر. وندا م.مۇحيتدەنوۆ كورسەتكەن نۇسقالاردىڭ بىرەۋى دە جوق! نەگە؟ جاۋابى بەلگىلى – كوركەمدىك دەڭگەيى، تاريحي شىنايىلىعى، ت.ب. تولىپ جاتقان كريتەري جونىنەن ناشار بولعاندىعى سەبەپتى كىرگىزىلمەگەن.
مىناۋ جىرعا قيانات بولماعاندا نە قيانات بولادى؟
ال، ماقاڭ بولسا: «…انار تءولەۋحان قىزى، ءجۋرناليستسىز عوي، ەندەشە، ءبىلىپ قويىڭىز، ەشكىم “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” ەپوسىنا قيانات جاساعان جوق. بۇل ەپوستىڭ 12-15 شاقتى نۇسقالارى بولسا كەرەك. مەنىڭ وزىمدە 8 ۆاريانتى بار. سول ۆاريانتتاردىڭ نەگىزىندە “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ“ دەگەن 6 سەريالىق تەلەسەريال ءتۇسىرىلدى. ال ەپوستارعا قيانات جاساۋ ءۇشىن ولاردى بىلمەۋ كەرەك. ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان ادام جىردىڭ ۆاريانتتارىن بىلمەدى دەپ ايتا المايمىن».
اۋ، اعايىن، مىناۋ قيانات بولماعاندا نە قيانات بولادى؟ سوندا بايان ماقساتقىزىنىڭ ماقساتى 15 نۇسقانىڭ ىشىنەن ەڭ سوراقىسىن قالدىرىپ، جاماندارىن جارىققا شىعارۋ بولعانى عوي، سولاي ما؟ ولاي ەمەس دەسە نەگە جوعارىداعى ەڭ كوپ تاراعان 8 نۇسقانىڭ ەشقايسىسىن تاڭداماعان؟ نەگە مۇحيتدەنوۆتىڭ قولىنداعى سول 8 ۆاريانتتاردىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلەدى؟ (مەنىڭ، ءتىپتى، سول «مۇحيتدەنوۆ نۇسقالارىن» نەگىزگە العانىنا دا ۇلكەن كۇمانىم بار، ەكسپرومتقا ۇرىنعان با دەپ قورقامىن…). ەپوستاردىڭ ىشىندەگى پەندەشىلىكتى ەمەس (باتىرلار مەن سۇلۋلار دا قام ءسۇت ەمگەن پەندە ەكەنى بەلگىلى، كەز-كەلگەن پەندەنىڭ مۇقاعالي ايتقانداي: «ارىلايىن دەسەم دە پەندەلىكتەن. ارىلاتىن بولمادىم. ول نەلىكتەن؟» دەپ وكىنەتىنى دە، وپىناتىنى دا راس), باتىرلىقتى، ادالدىقتى، ماحابباتتى، شىنايىلىقتى، سىپايىلىقتى، ءتالىم-تاربيەنى، ەل مەن جەردى ءسۇيۋدى، ۋادەدە تۇرۋدى، ت.س.س. ناعىز ادامي قاسيەتتەردى جوعارى كوركەمدىك دەڭگەيدە جىرلايتىندارى عانا عاسىرلار سىرناعىنا توتەپ بەرىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا ءوتىپ، جىر-داستانداردىڭ كلاسسيكاسىنا (لاتىنشادان اۋدارعاندا – ۇلگى ) اينالىپ، ۇلگىلى-ونەگەلى شىعارما ساناتىنا قوسىلمايتىن با ەدى؟!.
«بارمانبەكوۆادان: «سەن باقىتتى بولۋعا ءتيىستىسىڭ» دەيدى، باياندى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ اناسى. و زامان دا بۇ زامان، قازاق اناسى كەتىپ بارا جاتقان قىزىنا بۇلاي سويلەمەگەن، «ءبىر اللاعا تاپسىردىم»، «جاراتقان يەم جار بولسىن»، «بارعان جەرىڭدە باعىڭ اشىلسىن» دەگەن». …سوندا نە مىنا كينوداعى «تاربيەسى كەمىس انا» كەتىپ بارا جاتقان قىزىنا «سەن بارعان جەرىڭدە باقىتتى بولۋعا ءتيىستى ەمەسسىڭ» دەپ ايتۋى كەرەك پە؟! لوگيكامەن دوس بولۋ كەرەك ارداگەر، جۋرناليست.»
مىناداي ءسوز ساپتاستان، مىناداي سويلەم قۇرۋدان كەيىن مەن «مادەنيەتتانۋشى مۇحيتدەنوۆ» بار دەپ ەسەپتەمەيمىن…
«انار حانىم دەيىن دەسەم، “حانىم” تەك قانا حاندا بولار-دى. انار بيكە، انار بيكەش دەيىن دەسەم، اۋىرىپ قالىپسىز، جاستار اۋىرمايدى (؟) عوي، انار بيشە دەيىن دەسەم، جۇبايىڭىز – كءۇمءان، بايدا عانا بيشە بولادى (بءايبىشە/بايبيشە)».
بۇل ءسوز بە، جوق، ءسوزدىڭ ب… ما؟ ايەلىن «بايبىشە» دەپ كۇمانسىز اتايتىنداردىڭ ماڭدايىندا اللانىڭ باسقان «بۇل – باي!» دەگەن ءمورى، نەمەسە قولىندا ادامدار بەرگەن «پالەنشە تۇگەنشەۇلى «باي» اتالاتىن ادامدار ساناتىنا قوسىلدى» دەگەن سەرتيفيكاتى بولا ما ەكەن؟ «باي» سانالماسا دا 2 ايەلى بار جاندار جەتكىلىكتى، ولار سوندا ءبىرىنشى ايەلىن قالاي اتاۋى كەرەك؟..
«نەمەسە مىنا ءبىر تۇسقا نازار اۋدارىڭىز: «قۇشاعىنا ءوءزى كەلىپ قۇلاعان قىزدان باس تارتاتىن قانداي جىگىتسىڭ?». سەريالداعى جىگىتكە ءوءزى اسىلعان قىزدىڭ سءوءزى…» ارداگەر بارمانبەكوۆا ەپوستىڭ بۇل بەتى دە ءسىز ءۇءشىن قۇپيا ەكەن، تاڭقالىپ تۇرسىز عوي. ۇيىقتاپ جاتقان قوزىنىڭ جانىنا كەلىپ باياننىڭ ايتقان سءوءزى: ”جالعىزىم، مەن قاسىڭا كەلىپ تۇرمىن، كءوڭىءلىمدى شىنىمەنەن بەرىپ تۇرمىن. جاپانعا جالعىز بىتكەن سەن ءبىر شىنار، قۇلىن-تايداي ايقاسپاي بولدىم قۇمار”. بابالار سءوءزى. “قوزى كءورپەش – بايان سۇلۋ” دءاءندىباي ايتباەۆ نۇسقاسى. 58 بەت».
فيلمدە جىگىتتى بار-جوعى ەكىنشى رەت كورىپ، ەندى تانىسىپ تۇرعان قىز وسىلاي دەيدى. ەپوستا بايان ۇيىقتاپ جاتقان قوزىعا ەكەۋىنىڭ ءومىرى اياقتالاردىڭ الدىندا عانا كەلەدى. ايتباەۆ نۇسقاسىن وقىماساق تا، بويىن عاشىقتىقتىڭ عالامات وت-جالىنى شارپىعان باياننىڭ جان-دۇنيەسىندەگى ارپالىستى، سول ساتتەگى، درامانىڭ شىرقاۋ شىڭىنداعى كوڭىل-كۇيىن ءاربىر ەرەسەك ادام پايىمداي الادى دەپ ويلايمىن. ەندى وسى ەكى جاعدايدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەكەنى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ بۇل جەردە دانا ابايدىڭ ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
«اباي جولىندا» شاكىرتتەرىمەن وتىرعان ابايعا: «وسى جۇرت مەنى «قىرت» دەپ قويمايدى. كوپ سويلەيتىن ادام قىرت اتانار بولسا، وندا كەشە قۇنەكەم، بۇگىن اباي اتانۋى ءتيىس ەدى، نەگە مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالمايتىنىن…» دەپ جۇمان قىرتتىڭ شاعىمداناتىنى، وعان ابايدىڭ: «اقساقال، قىرت اتانۋ ءۇشىن كوپ سويلەپ اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق. «قاتىن، بوران باستالماي تۇرىپ ت…پ العانىم اقىل بولعان ەكەن» دەگەن ءسوز جەتەدى» دەپ جاۋاپ بەرەتىنى بار ەمەس پە؟ بىزدە دە سونىڭ كەرى كەلىپ وتىر عوي دەيمىز.
ولاي دەۋىمىزگە تاعى ءبىر سەبەپ، تاريحشى، تۇركولوگ، مادەنيەتتانۋشى اعامىز ماقالاسىنىڭ «ءبىسمىللاسىن» بىلاي باستايدى: «بايلىعىم 5 مىڭعا تامان كىتاپ، فونوتەكامدا ءبىر مىڭنان اسا كۇي، ءبىر مىڭنان اسا ءان، تەرمەلەر، بۇكىل دەرلىك ەۋروپا كلاسسيكاسى بار. بايان وسى اتموسفەرادا ءوستى، سوندىقتان كەيدە ەشكى اپا بولا الادى، ال جەزدەڭ تەكە دەگەن تۇسىنىك جوق. ”اكە – بالاعا سىنشى”، سوندىقتان دا “الاش” سىيلىعىنىڭ يەگەرىنەن (قازىبەك يسانى مەڭزەگەنى) ورەسى الدەقايدا جوعارى». بوكستان 1964 جىلعى توكيو وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى، ۆال باركەر كۋبوگىن يەلەنگەن جالعىز كەڭەس سپورتشىسى، مۆتۋ تۇلەگى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى ۆالەري پوپەنچەنكونىڭ «…ي ۆەچنىي بوي» دەگەن تاماشا كىتابى بار. اۆتور ءوزىن وسىنداي بيىككە جەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبىن جاس بوزبالا كەزىندە وزىنەن ءبىر-ەكى جاس ۇلكەن، «ستيلياگا» جىگىتتىڭ جازدىكۇنى بولسا دا، تەرى كوستيۋم-شالبار كيىپ جۇرگەنىن، سونشالىقتى ەرسى ەكەنىن بايقاماعانى ۇلكەن وي سالعانىن، سول كۇننەن باستاپ وزىنە سىرتقى سىنشى كوزبەن قاراۋدى، ءوزىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋدى ۇيرەنگەنىن جازادى. ماقسات اعامىز دا وزىنە سىن كوزبەن قاراپ ۇيرەنبەگەندىكتەن، سونشاما كىتاپتىڭ بايانعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە سەپتىگىن تيگىزە الماعانىن، ال، ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەگەن، ونىڭ، اسىرەسە، قازاقتىڭ تەڭدەسسىز جىرلارىن، ولەڭدەرىن، ەرتەگى-اڭىزارىن وقىپ-تۇسىنە المايتىن ادام ەشۋاقىتتا قازاقتىڭ جانىن ۇعىنا المايتىنىن (بۇل ءسوز تەك بايانعا عانا ەمەس، بارلىق ءورىستىلدى قازاق ۇل-قىزعا قاتىستى), ۇعىنا الماعاندىقتان ول ءجۇز جەردەن تايبۋرىلداي دارا تۇلپار بولىپ تۋسىن، كوبىكتىنىڭ كوكالاسىنا قانشا تىرىسسا دا «12 كۇننىڭ كەمدىگىنىڭ» كەسىرىنەن جەتە المايتىنىن، سول سەبەپتى ۇلتىما قىزمەت ەتتىم دەگەندەردىڭ كەيبىر يگى ويلى ءىسىنىڭ ءوزى «حوتەل كاك لۋچشە، پولۋچيلوس كاك ۆسەگدا» بولىپ شىعاتىنىن تۇسىنە الماي وتىر. سوندىقتان دا، قىزىن “الاش” سىيلىعىنىڭ يەگەرىنەن ورەسى الدەقايدا جوعارى» دەپ، بوس ارمانداپ تا قويادى. قازاقتىڭ دارىندى اقىنى، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشى كۇرەسكەر، قوعام قايراتكەرى قازىبەك يسا مەن بايان الاگوزوۆانىڭ ورەلەرىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ەلدىڭ ءبارى ءبىلىپ، اكە قيالىنا ىشتەي كۇلىپ تە وتىر. بەلگىلى جۋرناليست گۇلماريا بارمانبەكوۆانى سوتپەن قورقىتىپ قويادى دا، ءوزىنىڭ جاس بالاشا «يسا ع.س» دەپ، قازاق اقىنىنىڭ باباسىنىڭ اتىن كەلەكەگە اينالدىرىپ وتىرعانى ناعىز زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىن ارەكەت ەكەنىن جەتپىستەن اسقانشا جەتەسىنە جەتپەگەنىنە تاڭىم بار. وكىنىشتى-اق. كينوداعى بايان ءوزىن-ءوزى قورعاي المايدى، ومىردەگى بايان بولسا ءوزىن، قازاقشا تۇسىرگەن «بايان سۇلۋىن» ورىسشا قورعاپ الەك. ونىڭ ۇستىنە جەلىلەردە سەريالدى قارجىلاندىرۋدان كوررۋپتسيا ءيىسى مۇڭكي باستاعانى دا جازىلۋدا. كينو، دا ي تولكو…
«قازاقتىڭ سالت-ءتاستۇرىنىڭ ءبارى تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم»*
ءسوزىمىز سوڭىندا نەگە «قازاقتىڭ پروديۋسەرلەرى مەن رەجيسسەرلەرى، قازاقتىڭ ەرتەگىسى مەن ەپوستارىنا جولاماڭىزدارشى!» دەگەنىمىز جايلى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز. ءبىز كەڭەس كەزەڭىنەن قالعان ەرتەگىنى كينوعا (قانداي ءتۇرى بولسىن) تۇسىرسەك تونىن تەرىس اينالدىرىپ جىبەرەتىن جامان ادەت بار. مىسالى، ءبىر عانا «ەر توستىكتى» الايىق. الكەي مارعۇلان اتامىز «ەڭ ەسكى داۋىردە شىققان، ەڭ ماعىنالى، ەڭ سۇلۋ جىر» دەپ باعالاعان ول ءوزىنىڭ ساققۇلاق، تاۋسوعار، كولجۇتار، جەلاياق سياقتى كەيىپكەرلەرى ارقىلى الەمدىك ميفولوگيادا دارا تۇرعان دۇنيە. سونى ءبىز وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «بويسيا، ۆراگ، دەۆياتوگو سىنا» دەپ كينوعا تۇسىردىك. ۇمتىپاسام، باستى رولدە نۇرماحان ءجانتورين وينايدى-اۋ دەيمىن. بىراق، فيلمدە دوستاردىڭ ورنىنا «تاس بول! تاس بول!» دەپ جۇرگەن سيقىرشىنى كورەسىڭ.
سەريالدىڭ ەكى سەرياسىنىڭ وزىندە اتتىڭ جۇگەنىن الماي وتقا جىبەرە سالادى; قىمىزدى كەسەگە جارتىسىنا جەتكىزبەي قۇيادى; ءبىر توپ ەر ادامنىڭ ءدال الدىنان ايەل بالا كەسىپ وتەدى; شايقاسىپ جاتقان قاراقشىلارعا كومەك كەلىپ قالعاندا قوزى اتىنا قاراي ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا قاشىپ تالدىڭ اراسىنا تىعىلادى; قودار قارابايعا «مەنىڭ ۇرىن كەلگەنىمدى ەلگە تەگىس حابارلا(؟)!» دەيدى، ت.ت.، قيسىنسىزدىقتى ايتىپ تاۋىسۋ قيىن،
يگى جاقسىلار! قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن بۇزىپ، ەرتەگى-اڭىز بەن ەپوس-جىرلاردىڭ جەلىسىن وزگەرتىپ كورسەتۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق! ويتكەنى، ونىڭ ءبارى – وي، ءبىلىم! سۇرىپتالعان ساف التىن! ءبىز ەڭ بولماسا ورىستار سەكىلدى دايىن جەلىمەن تۇسىرە المايدى ەكەنبىز، وندا وزىمىزشە وزگەرىس ەنگىزىپ، وتكەندەردەن دانا بولۋعا تىرىسپايىق، ودان-داعى ءوز قولىمىزدان كەلەتىن بۇگىنگى كۇن جايىن قاۋزاي بەرەيىك. (بايان ءانشى قىزدار توبىن قالاي قۇرعانى جايلى ءبىر ەمەس ون سەريا ءتۇسىرسىن…).
ءبىلىمدى، ەسكى يدەولوگيامەن ۋلانباعان جاڭا، جاس ۇرپاقتىڭ ءوسىپ جەتىلگەنىن كۇتەيىك. ءوتىنىش – تيىسپەڭىزدەرشى. قۇداي ءۇشىن!
*سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ ءسوزى
ومىرزاق اقجىگىت
