ءيا، سەمەي – قازاقتىڭ سانكت-پەتەربۋرگى، ۇلىلار مەكەنىنىڭ، ۇلى باستامالاردىڭ كۇرە تامىرى. كازىرگى تاڭدا شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى ەكىنشى ورىندى الىپ جاتقان ەرتىستىڭ ەكى جاعاسىندا ورنالاسقان ءىرى قالا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۋريستىك ساياحات نۇكتەسىنە اينالار رۋحاني ورتالىعى بولۋعا ابدەن لايىق. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ باعىتى بويىنشا: «قازىرگى مەديامادەنيەتتى سۋىرىلا سويلەيتىن «شەشەندەر» ەمەس، ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان شى¬نايى وقيعالار قالىپتاستىرادى» - دەگەنىنە سۇيەنسەك، ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ قاينار كوزى دە، نۇكتەسى دە سەمەي ەمەس پە؟! ۇلىلاردىڭ ءۇنى، باتىرلاردىڭ تۇياعىنىڭ ءىزى قالعان قاسيەتتى سەمەي قامقورلىققا بولەنىپ، رۋحاني- مەموريالدىق قورىق مۇراجايى ىسپەتتەس دەربەس تۋريستىك قالاعا اينالسا، ءار تاسى مەن ءتۇيىر توپىراعى سوناۋ تاريحتان سىر شەرتىپ سويلەپ قويا بەرەر ەدى. وعان دالەل – سەمەي قالاسىندا تۇڭعىش ىرگە كوتەرگەن مادەني-رۋحاني وشاقتار.

نەگىزى 1718 جىلى ءبىرىنشى پەتردىڭ شىعىس جەرىنە جانە ەرتىس وڭىرىندەگى بەكىنىستەرىنە قورعان سالۋ تۋرالى جارلىعى بويىنشا سەميپالات بەكىنىسى بەكىتىلدى». «سەمەي» ءسوزى – كونە تۇركى تىلىندە «كيەلى مەكەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «الاش» ءسوزى – تۇركى تىلىندە باۋىرلاس، قانداس، تۋىس دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، سەمەي، الاش اتاۋى – تۇتاس تۇركى داۋىرىندە قالىپتاسقان ەڭ ەجەلگى اتاۋلاردىڭ ءبىرى. سانالى عۇمىرىم سەمەيدە قالىپتاسقان سوڭ با، وزىمە سونداي ىستىق قالانىڭ كازىرگى قاۋقارسىز قاريا كەيپىن كورگەن سايىن شارام قالماي، جانىم جاي تاپپاي قايتامىن. «قاسيەت قاراپايىم بولادى» دەگەندى ءجيى ايتاتىن قاريالار ءسوزىن جانىما مەدەت تۇتامىن دا، «قاسيەتتى باعالاۋىمىز كەرەك قوي» دەپ ويلايمىن. ويلاپ قاراسام، كيەلى مەكەندە تاريح بيىگىندە تۇرعان قۇنى جوعارى وقيعالار جەتىپ ارتىلادى ەكەن. ءتىزىپ شىعايىن:

تۇڭعىش رەت - 1863 جىلى سەمەيدە ەكى وقۋ ورنى جۇمىس ىستەدى. سونىمەن بىرگە ءبىر ۋەزدىك ۋچيليششە، ەكى شىركەۋلىك-پريحود ۋچيليششەسى، 14 قازاقتاردىڭ جانە 9 جەكە تاتار مەكتەپتەرى بولدى. 1864 جىلى ايەلدەر مەكتەبى ەكىنشى رازريادتى ۋچيليششە بولىپ قايتا قۇرىلدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا قالادا ەرلەر مەن ايەلدەر گيمنازيالارى، مۇعالىمدەر سەمينارياسى جۇمىس ىستەدى.

تۇڭعىش رەت - قازاقستان بويىنشا سەمەيدە 1873 جىلى تەلەگراف تارتىلدى. كازىرگى تاڭدا العاشقى جىلدارى پايدالانعان بايلانىس قۇرالدارىنىڭ كوللەكتسياسىنان تۇراتىن مۇراجايى بار، سەمەي بايلانىس كوللەدجى قالاداعى تاريحي وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى.

تۇڭعىش رەت - قازاقستان بويىنشا  1878 جىلى سەمەي قالاسىندا وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەت قۇرىلدى. سەمەي ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ساياسي جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ە.پ.ميحاەليس بولدى.

تۇڭعىش ش رەت - سەمەي قالاسىندا ە.پ.ميحاەليستىڭ ىقپالىمەن 1883 جىلى قوعامدىق كىتاپحانا مەن ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلدى. ياعني، كىتاپحانا دا، مۇراجاي دا العاش سەمەيدە اشىلدى.

تۇڭعىش رەت – سەمەيدە قازاق دالاسىندا فوتو-سۋرەتكە ءتۇسىرۋ قالىپتاسىپ، سۋرەتشى-ەتنوگرافتار كوپتەگەن تاريحي سۋرەتتەر مەن فوتوقۇجاتتار ءتۇسىردى. كىتاپحانا مەن ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى اعايىندى ۆ.ن.بەلوسليۋدوۆ جانە ا.ن.بەلوسليۋدوۆتار قازاق فولكلورىنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، قازاق ەرتەگىلەرى باسقا فولكلورلىق دەرەكتەر گەوگرافيالىق قوعامنىڭ «جازباحاتىندا» جاريالادى. ولار قازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا قولجازبا تورىندە ساقتالعان.

تۇڭعىش رەت - 1906 جىلى جوعارعى ەرتىستە سۋ ارقىلى قاتىناستىڭ رەسمي اشىلۋى بولىپ ءىرى ونەركاسىپتەر ىسكە قوسىلا باستادى.

تۇڭعىش رەت - 1910 جىلدان تەلەفون جانە قازاقستانداعى تۇڭعىش سۋ وتكىزۋ جۇيەسى قۇرىلدى.

تۇڭعىش رەت - 1903 جىلدىڭ 23 قىركۇيەكىندە سەمەيدە مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ اشىلۋى بولدى. مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتپاەۆ، الكەي مارعۇلان وقىدى.

تۇڭعىش رەت – ادەبي كەش وتكىزۋ سەمەي قالاسىنان باستاۋ الدى. قازاق قىزدارىنان شىققان ۇستاز، ەتنوگراف، اۋدارماشى، جۋرناليست ءنازيپا قۇلجانوۆا 1914 جىلى 26 قاڭتاردا ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي ادەبي كەش ۇيىمداستىردى.

تۇڭعىش رەت - 1917 جىلى الاش پارتياسى سەمەيدە قۇرىلىپ، ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، سىندى قازاق زيالىلارىنىڭ شوعىرى باس قوستى. الاشتىڭ بەلسەندى مۇشەسى ءالىمحان ەرمەكوۆ سەمەي ەرلەر گيمنازياسىن التىن مەدالعا اياقتاپ، كەيىن تومسكىنىڭ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن ءبىتىردى.

تۇڭعىش رەت - 1927 ج. تۇركىستان-ءسىبىر تەمىرجولىنىڭ قۇرىلىسى ارناۋلى باسقارماعا جۇكتەلىپ، سولتۇستىكتە سەمەي جاعىنان، ال وڭتۇستىكتە لۋگوۆوي ستانساسى جاعىنان باستاپ سالۋعا شەشىم قابىلداندى. سەمەي قالاسىنان باستالاتىن تۇركسيب تەمىر جولى ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى قۇرىلىسىنىڭ ءبىرى بولدى.
تۇڭعىش رەت – م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پەسساسىنان باستاۋ العان تەاترلىق ترۋپپا 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا قۇرامىندا 15 ادامى بار «ەس-ايماق» تەاترلىق ترۋپپا بولىپ قۇرىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق ساحناسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى – يسا بايزاقوۆ، امىرە قاشاۋباەۆ، جۇمات شانين، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر بولدى. 1934 جىلى سەمەيدە قازاق سازدى-درامالىق تەاتر ۇيىمداستىرىلدى.

تۇڭعىش رەت - 1925 جىلى پاريجدە وتكەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ءسان ونەرى كورمەسىندە سەمەيلىك امىرە قاشاۋباەۆ «اعاش اياق»، «قاناپيا»، «ءۇش دوس»، «جالعىز ارشا»، «قوسبالاپان»، ت.ب. اندەردى ورىنداپ، ەكىنشى بايگەمەن قوسا كۇمىس مەدال الدى.

تۇڭعىش رەت - 1949 جىلى تامىز ايىندا الەمگە ايگىلى اتومدىق جارىلىس سەمەيدە بولدى.

تۇڭعىش رەت - سەمەيلىك عۇسمان قوسانوۆ 1960 جىلى كەڭەستىك وليمپياداعا قاتىسقان تۇڭعىش قازاق جەلاياعى اتانىپ، كۇمىس مەدالعا يە بولدى.

العاشقى قۇرىلعانىنان باستاپ، ازيالىق كوپەستەر ساۋدا وپەراتسيالارىن باقىلاۋ ماقساتىندا سەمەي قالاسى بىردەن وبلىستىق ورتالىققا اينالدى. سەمەيدە بەس جىلدان ارتىق (1854-1859) ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فەدور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكي تۇرىپ، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك شىعارمالارىن جازدى. بۇل قالادا ف.م.دوستوەۆسكي، پ.پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، شوقان ءۋاليحانوۆ، گ.پوتانيندەردىڭ تاريحي ءىزى قالىپتاستى. سەمەيگە پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ە.پ.ميحاەليس ساياسي جەر اۋدارىلىپ كەلىپ، ن.دولگوپولوۆ، س.گروسس، پ.لوبانوۆسكي، ا.لەونتەۆ، ن.كونشين جانە باسقالارى ۇلكەن عىلىمي جانە مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي (يبراћيم) قۇنانباەۆپەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن وقىپ ۇيرەنۋگە، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن وتە جەتىك ءبىلىپ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى، كونە زاڭدارى، گەنەالوگياسى، اڭىزدارى جانە ەتنوگرافياسىمەن تانىستى. گ.ن.پوتانين، ۆ.ا.وبرۋچەۆ، گ.د.گرەبەنشيكوۆتار باسقا دا كورنەكتى عالىمدار سەمەيدە جۇمىس ىستەدى.

1917 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ سەمەي قالاسىندا ر.مارسەكوۆ، ق. عابباسوۆتار باستاعان «سارىارقا» ۇنقاعازى شىعارىلا باستادى. وندا ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ش. قۇدايبەرديەۆ، م.اۋەزوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ا.ەرمەكوۆ، م.مولدىباەۆ، ج.اقپاەۆتىڭ ماقالالارى جانە باسقا دا الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ماقالالارى جاريالاندى.

سەمەي - مول ونىمدىك بازاسى بار ءىرى مال شارۋاشىلىق ايماعىنىڭ ورتالىعى بولدى. سوعىس الدىنداعى جىلدارى قالادا ءىرى ءوندىرىس ورىندارى سالىنىپ، بەس جىلدىقتىڭ ءىرى قۇرىلىسى ەت كونسەرۆى كومبيناتى اشىلدى، ول ەلىمىزدەگى تاماق ونەركاسىبى جونىندەگى قۋاتتى ونەركاسىپتەردىڭ ءبىرى بولدى. سەمەي ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا دا وبلىس اۋماعىندا 238 جانە 8 اتقىشتار ديۆيزياسى، ەرلىك ىستەرى ءۇشىن 238-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 13 مىڭنان استام جاۋىنگەرلەرى ەرلىك كورسەتتى.

جاراتۋشىنىڭ ءوزى بەرگەن كيەلى قۇدىرەت دەگەن وسى. ادەتتە جاقسى ادامداردى كورگەندە «كيەلى توپىراقتان » دەپ جاتادى. راس شىعار، كيە توپىراققا قونادى، توپىراق ارقىلى پەرزەنتىنە اۋىسادى دەيدى. سوندىقتان دا سەمەيدىڭ كيەلى توپىراعى اسەتتىڭ، اقتامبەردى مەن دۋلات باباتايۇلىنىڭ، ابايدىڭ الدىن كورگەن دارىندى اقىن شاكىرتتەرىنىڭ مەكەنى بۇل. ماحابباتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان قوزى مەن باياننىڭ، ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ، اباي، مۇحتار، شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تاريحي وتانى. ايگىلى كەمپىرباي ءانشى، ءسابيت دونەنتاەۆ، ءتىپتى كەشەگى ۇلت قايراتكەرى قايرات رىسقۇلبەكوۆقا توپىراق بۇيىرعان جەر.
سول كيەلى توپىراقتىڭ ءتول پەرزەنتتەرى بۇگىنگى تاڭدا دا قازاقستاننىڭ ءار سالاسى بويىنشا ەلىن ءسۇيىندىرىپ، تۇكپىر-تۇكپىردە ءجۇر.

ادەبيەت سالاسىندا ەل تانيتىن تۇلعالار مەن قايراتكەرلەر – شاكىر ابەنوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، قاليحان التىنباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، دامەش ومارباەۆا، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، مەدەۋ سارسەككەۆ، توكەن يبراگيموۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتاردىڭ ءىزىن جالعاپ جۇرگەن جاستار ءوسىپ كەلەدى. ازۋلى ايتىس اقىندارىن دايىنداپ، ۇكىلەپ، تۇلەتىپ وتىرعان اقىندار ورتالىعى دا وسى سەمەيدە. ورتامىزدا جۇرگەن داۋلەتكەرەي، سەرىكزات، اينۇر، رينات، سارا، قارلىعاش، نۇرجان، جالعاس، مەرەيدەن باستاپ ءجۇرسىن ەرمانوۆتىڭ الدىندا جۇرگەندەردىڭ جارتىسىنان كوبى وسى اقىندار ورتالىعىنىڭ تۇلەگى.

«احاۋ، سەمەي، ءتىل مەن كومەي» دەپ ەكى-اق ءسوز انگە ارقاۋ بولعان سەمەيدىڭ ءتىلى – اقىندار، كومەيى – انشىلەر. بيبىگۋل تولەگەنوۆا، مادەنيەت ەشەكەەۆ، بولات سىبانوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆ، ساناق ابەۋوۆ، روزا رىمباەۆا، تولقىن زابيروۆا، باقىت ۇدەرباەۆا، بايان ساعىمباەۆا، مايرا يلياسوۆا، كلارا تولەنباەۆا، ەرلان رىسقالي، ەرلان قۇجىمانوۆ، گۇلميرا سارينا، ت.ب. تىزە بەرۋگە بولادى. كۇيشىلەردى - سەكەن تۇرىسبەكوۆتان باستاپ تىزبەلەپ، بيشىلەردى - بولات ايۋحانوۆتان (بالەت), باستاپ تاراتساق مەيىر قانار ەدى.
ءسوز تۇيىنىندە ايتايىن دەگەنىم، قاي زاماندا دا باتىسقا قاراپ ءىلىپ الا جونەلگىش بولدىق. ماسەۋدە اربات بار دەپ قازاقستاننىڭ ۇلكەن قالالارىنىڭ بارلىعىنىڭ دەمالىس ورىندارىن اربات اتايتىن بولدىق. ال، نەگە قازاقستاننىڭ سەمەيىن سانكت-پەتەربۋرگپەن تەڭەستىرە الماي ءجۇرمىز؟! قالاي دەگەنمەن دە رۋحانياتقا تولىپ، تۇنىپ تۇرعان سەمەي قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولۋعا بەك لايىق قوي.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا