سوناۋ 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا رەسەيدەن ۇشاقپەن الدىرعان قاراقۇرىم جەندەتتەر قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىن قورلاپ، زورلاپ، ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ءتىرىسىن يتكە تالاتىپ جاتقاندا قازىر اقساقال اتانىپ، ەلدىڭ بەتكەۇستارى بولىپ جۇرگەندەردىڭ تالايى قازاققا قارسى قانىن ىشىنە تارتقان قارانيەت حاتتى ماقۇلداپ، قول قويعانىن  كوزىمىز كوردى. سولار كەشەگى جاڭاوزەندە قولىندا قارۋ تۇگىل قۋ تاياعى جوق بەيبىت حالىققا وق اتىلعاندا تاعى دا جىعىلعانعا جۇدىرىق دەرلىك سوزدەر ايتقانى ءھام كوز الدىمىزدا. ءوزى اكادەميك، بالاسى قازاقتى ءۇش ءتىلدى ۇلتقا اينالدىرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋشى كەنجەعالي ساعاديەۆتى قويىڭىزشى، ال ەڭ ءبىر «گۋماننايا پروفەسسيانىڭ» وكىلى اكتەر ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ سول جاڭاوزەندەگى تاريحي قاسىرەتتى شاقتا اقساقالدىق ۇستانىمى قانداي بولعانىن «جاس الاشتان» وقىعاندا ءوز باسىم ءويتىپ «اقساقالدىق» جاسقا جەتپەي-اق جەلكەم قيىلسا قيىلسىن دەۋگە شاق قالدىم.

سول جاسى 80-نەن اسقان اسەكەم، 70-تەن اسقان نۇرلان ورازالين مەن سماعۇل ەلۋباي، ءسۇلتانالى بالعاباەۆتار جاقىندا الدە ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى ما، الدە ءبىر توپ ادۆوكاتتىڭ كەڭەسى سياقتى ما، بىرنارسەنى وتكىزىپ، ونىسىن تەلەديداردان كورسەتتى. بار ۇققانىمىز – بۇل جيىن سودان ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن عانا م.اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاترىنىڭ باسشىسى ەرلان ءبىلالدىڭ پاراقورلىق، جەمقورلىق دەگەن كەساپاتتى ءىس كەزىندە ۇستالعانىنا وراي وتكىزىلۋدە ەكەن.

ءوز باسىم ەرلان ءبىلالدى سوناۋ ءبىر جىلدارى تەلەديداردا جۇرگىزۋشى بولىپ جۇرگەن كەزىنەن سىرتتاي عانا بىلەمىن. ونىڭ اكتەر ەكەنىن ەستىگەنىم بولماسا، ءبىر ءرولدى كەرەمەت سومداپتى دەگەن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. ونىڭ 1,5 ميلليون العان، الماعانىندا دا شارۋام جوق. جانە ونى پارا العانى ءۇشىن سوتتاپ تۇرمەگە قاماۋدى دا قولداۋشىنىڭ ءبىرى ەمەسپىن. ويتكەنى، ارعى جاعى اقوردا، بەرگى جاعى تولىپ جاتقان مينيسترلىكتەردە ميللياردتاپ جەپ، جەمەگەنىن شەتەلگە تىعىپ جاتقان ميللياردتاردىڭ قاسىندا ەرلان العان 1,5 ميلليون تەڭگە قايىرشىنىڭ قاراجاتىنداي عانا عوي! اڭگىمە باسقادا.

وسى جيىندا ءاسانالى ءاشىموۆ، نۇرلان ورازاليندەردىڭ، سماعۇل ەلۋبايلاردىڭ ەرلان ءبىلالدى سونشا جاقتاپ، سونشا پەرىشتەدەي پاك قىپ شىر-پىر بولىپ ايتقان سوزدەرىن، انەبىر ايەلدىڭ ەڭ ءبىر جاقىن ادامى اپاتتان وپات بولعانداي  ەڭىرەگەنىن تىڭداپ وتىرىپ، مەن «بۇل قالاي» دەگەن ويعا كەتتىم. اپىر-اۋ، دەيمىن ىشتەي، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن عانا قازاقتىڭ جەرى ساتىلماسىن دا، جالعا دا بەرىلمەسىن دەپ اتىراۋلىق قوس بوزداق تالعات ايان مەن ماقسات بوقاەۆ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، كۇرەسكە شىققاندا نە ءاسانالى اقساقالدىڭ اكتەر بولىپ، نە نۇرلان ءورازاليننىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ ولاردى جاقتاپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاق تۇگىل، ۇندەرى شىقپاي قالىپ ەدى عوي. بۇل «قامقورشىلار» سول كەزدە قايدا بولدى؟ اۋ، دەيمىن تاعى دا، قازاق جەرىن ساۋداعا سالۋعا قارسى ەل ىشىندە تالاي-تالاي جيىن، كەڭەستەر وتكىزىلدى، بىرنەشە ءۋالاياتتا جۇرت كوشەگە ميتينگىگە شىقتى. بۇلار سوندا نەگە جاق اشپادى، بۇلار سوندا قايدا ءجۇردى؟

قازاق ءتىلىنىڭ – ءوز ەلىندە ءالى دە تولىق  قۇقىنا يە بولا الماي كەلە جاتقانى، ۇكىمەتتەگى جيىندار ورىس تىلىندە وتەتىنى، قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلى شۇبارلاپ، ەندى ول از بولعانداي سابيلەرىمىزدىڭ ميىن ۇشتىلدىلىكپەن اتالاعا اينالدىرىپ جاتقانىمىزعا قارسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ قانشاما جيىندار وتكىزىپ، سودان ەش ناتيجە شىقپاي جاتقانىنا 26 جىل  بولدى دەپ، قالىڭ قازاق نارازىلىعىن ايتىپ جاتقاندا دا بۇلاردىڭ ءۇنى شىققان ەمەس ەدى عوي. الدە ولار ول كەزدە باسقا جاقتا ءجۇردى مە؟

قازاق دالاسىندا رەسەيدىڭ بىرنەشە پوليگونى ءالى دە جۇمىس ىستەپ، «بايقوڭىردىڭ زالالى مەن زاردابى از بولعانداي جاقىندا قوستانايدىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى 76 مىڭ گەكتار جەردى حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز رەسەيدىڭ اسكەري زىمىراندارىن قۇلاتۋعا الدەكىمدەر بەرىپ جىبەرگەنى تۋرالى جۇرت شۋىلداپ رەنىشىن ايتىپ جاتقاندا بۇلاردان تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنگەن جوق ەدى عوي دەيمىن (تاعى دا ىشتەي). قازاقتىڭ بۇدان باسقا دا ۇلتتىق ماسەلەلەرى قوزعالىپ جاتقاندا دا بۇلاردىڭ «قىزۋ اتسالىسقانىن» كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز. سوندا بۇگىن ەرلان ءبىلال دەگەن ءبىر جىگىت الدە اڭداماي، الدە باسقا ءبىر سەبەپپەن قىلمىس جاساپ، ونى ءوزى راس دەپ مويىنداپ وتىرعاندا، باياعى 86-نىڭ جەلتوقسانىندا ويانباق تۇگىل جاستاردى قارالاعان حاتقا قول قويعان ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ بۇگىن قانداي پاتريوتتىق سەزىمى ويانىپ كەتتى دەيمىن (تاعى دا ىشتەي). وعان قوسىلىپ نۇرلان ءورازاليندى ۇيرەنشىكتى ەكپىنمەن جاتتاندى بولسا دا «جان تەبىرەنتەرلىك» سوزدەر ايتقىزىپ وتىرعان نە سەبەپ؟ سماعۇل ەلۋباي مەن ءسۇلتانالى بالعابايدى پارا العانىن ءوزى مويىنداپ وتىرعان ادامدى سونشا قورعاشتاپ سويلەتىپ وتىرعان قانداي كۇش؟ اۋ، وسىنىڭ ءبارىن تەكسەرەتىن، تەرگەيتىن، سودان قورىتىندى شىعارىپ ءادىل ۇكىم ايتاتىن زاڭ ورىندارى بار ەمەس پە، بۇل نە  شىر-پىر بولۋ دەيمىن (تاعى دا ىشتەي)?.. ول از بولسا، «اپىر-اۋ، وسى تەاتر ۇجىمىنداعى ارتىستەر مەن اكتەرلەر اراسىندا تۇتانىپ كەتكەن بۇل داۋعا ارالاساتىنداي نۇرلان ورازالينگە، سماعۇل ەلۋباي مەن ءسۇلتانالى بالعابايعا نە قاجەت بولدى دەپ قويامىن تاعى دا. وسىندايدا اشەيىندە ءوزىمدى  ازىلگە اينالدىرۋدى ادەت قىپ العان كەيبىرەۋلەر: «ءاي مىرزان قايعى! سوعان  قايعىراتىنداي سەنىڭ باسىڭا نە كۇن تۋدى؟ ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ەسەبى بار شىعار، شارۋاڭ نە دەسە،» نە بەتىمدى ايتامىن؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz