قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتى  ن.نازارباەۆ

                                                      قر پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى ق.توقاەۆ

                                                      قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ن.نىعماتۋلين

                                                      نازارىنا

                                                        اشىق حات

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2003 جىلى قابىلدانعان «قر جەر كودەسىندە» شەتەلدىكتەرگە مەن ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەردى جالعا بەرۋ قاراستىرىلعان. قولدانىستاعى «جەر كودەكسىنىڭ» 24-بابىندا: «اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرگە مەنشiك قۇقىعى شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى ەلۋ پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن جيىرما بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جالداۋ شارتتارىمەن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن عانا يەلەنە الادى» دەپ انىق جازىلعان. بىراق، وسى جانە وزگە دە داۋ تۋعىزعان باپتارعا (6, 23, 24, 37, 48, 50, 97) قر پرەزيدەنتى ۋاقىتشا 5 جىلعا موراتوري جاريالانعان بولاتىن. ياعني، بۇل باپتىڭ زاڭدىق كۇشى مۇلدە جويىلمادى، تەك  2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن ۋاقىتشا عانا توقتاتىلدى.  الايدا،  ءموراتوريدىڭ مەرزىمى اياقتالعان سوڭ جاعداي كۇرت وزگەرىپ،  ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدارعا اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى  جەر تەلىمدەرىن  جالعا بەرۋ ماسەلەسىن تاعى  كوتەرۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇل جەردە ازاماتتىعى جوق ادامدار كىمدەر ەكەنىن قوسىمشا تۇسىنىك بەرۋدى ءجون سانادىم. ازاماتتىعى جوق ادامدارعا ءوز قانداس - باۋىرلاستارىمىز – ءالى دە ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەگەن ورالمانداردان باسقا، اپاتريدتەر - (لات. apatris ي كونە گرەكشە: ἄπολις; - وتانسىز)  ولارعا: ءۇي-كۇيى، وتانى جوق  قاڭعىباس سىعاندار، وزگە ەلدەن قاشىپ  كەلگەندەر (مۇمكىن ول وزگە اتپەن جۇرگەن باۋكەسپە قاراقشى نەمەسە ەكسترەميست-تەرروريست شىعار), ت.ب. جاتادى جانە  بيپاتريدتەر - (لات. bi– دۆاجدى ي گرەچ.، وت patridos – رودينا، وتەچەستۆو) ەكى ازاماتتىعى بار ادامدار جاتادى), ال ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىن كوبىنە اقشاسى بارلار جانە قىلمىس الەمىنە قاتىستى ادامدار الاتىنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. بولاشاقتا دا جەردى شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدارعا 25 جىلعا جالعا بەرۋ تۋرالى بابتار ءوز كۇشىندە قالسا، سوندا حالقىمىزدىڭ تاعدىرى مەن ۇلتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن شەتەلدىكتەر مەن باۋكەسپە قاراقشىلار مەن قاڭعىباس سىعاندارعا 25 جىلعا تاپسىرامىز با؟!.

2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى «جەر كودەكسىنە» تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، ول زاڭدى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى. جۋىق ارادا ەكىنشى وقىلىمدا تاعى دا جەر ماسەلەسى قارالماق. ۇكىمەت جانىنداعى جەر كوميسسياسىنىڭ ۇسىنعان كەيبىر شەشىمدەرى جانە پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلداعان جەر ماسەلەسىنە قاتىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر حالىقتىڭ كوڭىلىنەن ەش شىقپايدى.  جەر كوميسسياسىنداعى بەلگىلى قوعامدىق بەلسەندىلەرى مەن زيالىلار جانە  اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتىڭ وكىلدەرى، حالىقتىڭ ەش الاڭداۋىنا  نەگىز جوق، «جەر شەتەلگە ساتىلمايدى جانە جالعا بەرىلمەيدى» دەپ قالىڭ بۇقارانى تىنىشتاندىرعانداي  بولادى. دەسە دە، جۇرت ولاردىڭ سوزدەرىنە جانە ارەكەتتەرىنە سەنبەيدى. سول سەبەپتى، جەر تاعدىرىنا، ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىنا  قاتتى الاڭداعان  حالىق، جەر ماسەلەسى تۋرالى نارازىلىقتارىن كۇشەيتىپ، تالاپتارىن قويىپ وتىر.  ەل-جۇرتتىڭ الاڭداۋلارىنا نەگىز بار. ويتكەنى، قولدانىستاعى «جەر كودەكسى» جانە ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلدانعان جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردا ەل مۇددەسى انىق كورسەتىلمەگەن. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرگە قاتىستى  بابتاردا سوزدەر شۇبالاڭقى جانە كوبىنە «مۇمكىن» دەگەن ءسوز ءجيى قايتالانىپ كەلەدى. «شەتەلدىكتەرگە جەردى ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە  تىيىم سالۋ» تۋرالى بابتار ناقتى جازىلماعان. بۇنى كاسىبي بىلىكسىز جانە قازاقشا تازا بىلمەيتىن زاڭگەرلەردىڭ، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى مامانداردىڭ قاراپايىم حالىقتىڭ باسىن قاتىرۋ ءادىس-تاسىلدەرى دەۋگە  بولادى. سولاردىڭ كەسىرەنەن حالىق زارداپ شەگىپ وتىر. وسىنداي قاۋقارسىز زاڭنىڭ ءالسىز تۇسىن پايدالانعان،  قولىندا بيلىگى بار لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەردى جالعا بەرۋ مۇمكىنشىلىگىن قاراستىرۋلارى  تۋىنداپ، جەرىمىزدى تالان-تاراجعا سالاما دەگەن  قورقىنىشتارىن بىلدىرۋدە.

قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 3- بابىندا: « مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەلىنگەن. ەندەشە، زاڭ زاڭگەرلەرگە ەمەس، باستىسى  حالىق يگىلىگى ءۇشىن جازىلىپ، تۇسىنىكتى بولۋى ءتيىس.  سەبەبى، «جەر كودەكسى» عىلىمي جوبا ەمەس، عىلىمي تۇردە قورعاپ جازاتىن. «جەر كودەكسىن» جاساعان اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى مەن زاڭگەرلەرى، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى ەنگىزگەن ۇكىمەت جانىنداعى كوميسسيا مۇشەلەرى جانە ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلداعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى كەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ىرگەسى بەرىك قالىپتاسۋى ءۇشىن الاش زيالىلارى زاڭدىق-قۇقىقتىق بىلىمگە دە اسا ماڭىزدى ءمان بەرگەنىن ۇمىتپاۋلارى جانە ولاردىڭ تاجىربيەسىن كەڭىنەن قولدانۋلارى كەرەك. الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ «زاكوننىڭ اسىل ءتۇبى، اۋەلى، ۇكىمەت پەن حالىق اراسىنا سالاتىن جول; ەكىنشى، ۇكىمەتكە قاراعان ادامداردىڭ ارالارىنا سالاتىن جول. ءار حالىقتىڭ بۇرىننان ءجۇرىپ كەلە جاتقان داعدىلى جولى بار، ول جولدى تۇزەتكەندە جارامدى جەرىن تيمەي، جارامسىز جەرىن عانا وزگەرتۋى ءتيىس. ولاي ەتپەسە، كەيىن، ويىپ سالعان جولمەن جۇرتتىڭ كوبى جۇرمەي، بۇرىنعى داعدىلى جولىمەن كەتە بەرەدى... سوندىقتان زاكوننىڭ ءتۇپ ۇلگىسى ءبىر بولعانىمەن، اركىمنىڭ بويىنا قاراي كيىم پىشكەن سياقتى، ءار حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، مىنەزىنە قاراي زاكون شىعارىلادى. سولاي بولعان سوڭ دا، زاكون شىعارۋشىلار حالىقتىڭ قاعيدالى قالپىن، سالتىن، مىنەزىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس. ونى بىلمەي شىعارىلعان زاكون حالىقتىڭ تۇزەلۋىنە ەمەس، بۇزىلۋىنا سەبەپشى بولماقشى»، - دەپ بولاشاعىمىزدى بولجاپ، ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ەلىنىڭ دامۋىنا سارا جول سالىپ بەرىپتى.

حالىق «جەر كودەكسىنە» تومەندەگىدەي بابتاردى ەنگىزۋدى باتىل تالاپ ەتەدى.

1. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدار جانە شەتەلدىكتەر جانە جارعىلىق قورىندا شەتەلدىكتەر ۇلەسى  1 پايىز ۇلەسى بولسا دا  جەردى ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

2. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن شەتەلدىكتەرمەن جانە  ازاماتتىعى جوق ادامدارمەن  ارالاس نەكەدە (ەرلى-زايىپتىلىقتا) تۇرعان قازاقستان ازاماتتارىنا (ازاماتشالارىنا)  جەردى ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

3. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردى قازاقستان ازاماتتارىنا جەكەمەنشىككە بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

4. شەكارالىق بەلدەۋدە ورنالاسقان اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

5. قازاقستان ازاماتتارىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن ءبىر ادامعا 500 گەكتاردان ارتىق بەرۋگە جانە ول ادامعا وزگە وڭىردە جەر بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

6. مازارلار مەن مولالارعا جاقىن (راديۋسى 5 كم جەرگە دەيىن) جەرلەردى  جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

7. ەلدى مەكەندەردىڭ اينالاسىنداعى جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەردى (راديۋسى15 كم دەيىن)  جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

اشىق حات الەۋمەتتىك جەلىلەر جانە تىكەلەي كەزدەسۋ، سويلەسۋ ارقىلى 6 ايعا جۋىق  جەر ماسەلەسى تۋرالى جۇرگىزىلگەن ساۋالناما قورتىندىسىنداعى حالىقتىڭ جازعان وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىس-تالاپتارىنا سۇيەنىپ جازىلدى.

ساۋالنامادا:

-  «شەتەلدىكتەرگە جانە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەردى جالعا بەرۋگە تولىقتاي كەلىسەسىز بە؟»

- «جەر كودەكسىنە» جانە جەر ماسەلەسى تۋرالى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەرگە كوڭىلىڭ تولا ما؟» دەگەن سۇراق بولعان-دى.

ساۋالناماعا قاتىسقان ادامدار (رەسپوندەنت) سانى – 450 مىڭداي.

قۋانىپ، ماقتاناتىن ءبىر جاعداي، بىردە – ءبىر ادام «شەتەلدىكتەرگە جانە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەردى جالعا بەرۋگە تولىقتاي كەلىسپەدى». ساۋالناما قورىتىندىسى - ءار قازاقتىڭ بويىندا، ەل مەن وتانعا جانە «جەر-اناعا» دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىنىڭ  وتە جوعارى ەكەنىن، ۇلتتىق رۋحتارىنىڭ اسقاق ەكەنىن  ناقتى دالەلدەدى.

اشىق حاتقا قوسىمشا قول قويۋ جالعاسادى.

تالعات قاتاۋوۆ، قوعام بەلسەندىسى

Abai.kz