لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسى سوڭعى رەت 2012 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا كوتەرىلگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ قازاق كيريلل الىپپەسى كومپيۋتەرگە مۇلدەم بەيىمدەلمەگەن. قيىن بولسا دا ءوزىمىز يكەمگە كەلتىرىپ، قازاقشا جۇمىس ىستەتكەن بولىپ جاتىرمىز. ەلباسىنىڭ لاتىن الىپپەسىنە كوشۋدى 2025 جىلعا دەيىن ۇسىنعانى – قوعامنىڭ ويىن بىلگىسى كەلگەنى. قوعام بۇعان اسا ءمان بەرە قويماعان سوڭ، جارلىق بەرۋ تۇرىندە ىسكە اسىرۋدى ءجون كوردى. ەندى بۇل ءىس تەك ءساتتى بولسىن دەيمىز.

قازىر كەز-كەلگەن مەكەمە، كەز-كەلگەن كاسىپورىن جەلى ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. ەلەكتروندى تولەم جۇيەسى بولسىن، وزگەسى بولسىن – ءبارى دە جەلىدە. كوپتەگەن ۇلكەن كومپا­نيانىڭ بولىمشەلەرى ءار ءتۇرلى مەملەكەتتە ورنالاسقان. ولار دا ءبىر-بىرىمەن جەلى ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. وسىندايدا كىم ارنايى قازاق كيريلل ءالىپبيىن كومپيۋتەر باسپاسىنان ىزدەپ جاتادى؟ بۇل ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قولدانىسىن تارىلتادى. ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەپ جۇرگەندە جەلىلەردىڭ ءبارى ورىسشا جاسالىپ كەتتى. ەندى بىزگە ناعىز امبەباپ  قۇرال  كەرەك بولادى. ارينە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قولدا­مايتىن ادامدار دا بار،  ءتىپتى ءوز قازاعىمىزدا دا كوپ شىعار. الايدا، ولارعا نازار اۋداراتىن ۋاقىت جوق.

1993 جىلى ششۋچينسك قالاسىنىڭ «تۇران» بانكىسىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، «وپەراتسيوننىي دەن بانكا» باعدارلاماسىن قازاقشاعا  اۋدارعانىم بار.  اۋدارعاننىڭ ناتيجەسىندە باعدارلاما قازاقشا جۇمىس ىستەپ، ال ورىسشا تەك سينحروندىق اۋدارما رەتىندە قىزمەت اتقاردى. مەن ونى بۇكىل ەلىمىزگە ۇلگى رەتىندە تاراتقىم كەلدى. بىراق بۇل باعدارلامادا قۇجاتتاردى پرينتەرگە شىعارار كەزدە، پرينتەر اتشا شاپشىپ، تىڭدامادى. زەرتتەي كەلە، ءبىزدىڭ قازاق كيريلل الىپپەسىنىڭ درايۆەرى (پودپروگرامما) مۇلدەم جۇيەگە كەلمەيتىنىن انىقتادىم. ونى جونگە قويۋ ۋاقىتتى تالاپ ەتتى. نەگىزگى جۇمىسىمنان اۋىتقىعانىم باستىقتارعا ۇنامادى. باستىعىم: «پۋسكاي كازاحسكيم يازىكوم زانيماەتسيا نازارباەۆ» دەپ، جۇمىستان قۋدى.

سول سياقتى، اۆتورلىق كۋالىكتى الۋىم دا كۇش بولدى. پاتەنت بەرەتىن كومپيۋتەر زەرتتەۋشىلەرى قازاقشا بىلمەسە دە، اۆسnet  الىپپەسىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ، قۇجاتتارىمدى جوعالتىپ جىبەردى. ايتەۋىر ءبىر جىلدان كەيىن مەن ونى قايتادان كوتەرىپ، پاتەنت الۋعا تىرىستىم. قولىما تيىسىمەن سول كەزدەگى ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى سۇلتان ورازالينوۆ مىرزاعا ويىمدى جەتكىزدىم.

1997 جىلى اۆسnet  الىپپەسىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىنا ۇقساس الىپپە وزبەكستاندا قولدانىس تاپتى. بىراق  الىپپەنى قولدانۋ كوپ كەدەرگىلەر تۋدىردى.  اۆسnet  الىپپەسىنىڭ شيكىلىگىندەي، ول الىپپەدە دە سونداي ءتيىمسىز جاقتارى بولدى. وزبەك اعايىندارىمىز الىپپەگە وزگەرىستەر ەنگىزەدى دەپ سەنەمىن، قازىر ولار وعان ءتيىستى دارەجەدە كوڭىل اۋدارماي وتىرعان ءتارىزدى.

ەلباسىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى قازاق ءالىپبيىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىنا قول قويۋى كوپ وي-پىكىر تۋدىرىپ وتىر. بۇل الىپپە ينتەرنەت سالاسىنا  مۇلدەم ءتيىمسىز، وعان تيىسىنشە تۇزەتۋلەر جاساپ، رەفورمانى جەدەلدەتۋ كەرەك.

اۆسnet جوباسى بويىنشا بۇل جۇمىس ءبىلىم جۇيەسىندە تەز ارادا باستالۋى كەرەك.  وعان قوسا، اسىرەسە، جاڭا تەحنولوگيالاردى جەدەل تۇردە قولعا الۋىمىز قاجەت. قاعاز جاعىنا بايلانىپ، تاعى دا قاعازباستىلىققا سالىنىپ كەتۋگە بولمايدى. ءبارى ينتەرنەت تەحنولوگيالارى، ۆەب-سايتتار ارقىلى ەلەكتروندىق تۇردە جۇزەگە اسۋى كەرەك.

ەڭ ءتيىمدى جولى – كىتاپتاردى لاتىنشا باسۋدان بۇرىن، ءبىز ءبىلىم جۇيەسىنە مەملەكەتتىك قوردان ءار وقۋشىعا ءىTab (پلانشەت) ساتىپ اپەرگەنىمىز ءجون. بۇل جاڭالىق ەمەس، سەبەبى بۇل ءىس سوناۋ دامىعان مەملەكەتتەردەن باستالعان. بۇل ءىستى گرۋزيا مەن بالتىق مەملەكەتتەرى ءبىلىم جۇيەسىندە قايتالادى. سول سياقتى، گازەت-جۋرنالداردىڭ ۆەب-سايتتارىن لاتىنشا جازا باستاۋ كەرەك، ال لاتىنشا قوسىمشا قاعاز نۇسقاسىنىڭ 50 پايىزىن لاتىن ارىپىندە شىعارا بەرۋگە بولادى. مەملەكەتتىك باسىلىمدار جەدەل تۇردە لاتىنعا كوشە بەرگەنى دۇرىس.

ۇسىنىپ وتىرعان نۇسقانىڭ اتىن «جەلى الىپپەسى» دەپ قويدىم. نەگە دەسەڭىز، ەنگليششەدەن اۋدارعاندا net – جەلى، ال  اۆس – الىپپە دەگەندى بىلدىرەدى. بۇگىنگى كۇنىمىز، ءبىر ءومىرىمىزدىڭ ءوزى «جەلىگە» اينالىپ بارادى. ءتىپتى، قازىردەن باستاپ جۇمىس ىستەي بەرۋگە بولادى. ەڭ ءبىرىنشى  بىزگە  ەكى ارىپتىك qz دومەن مەن ءۇش ارىپتىك qaz دومەنى قاجەت. بۇل قازاقستان ينتەرنەت اۋماعىن ايرىقشا كورسەتەتىن دومەندەر، ولار قازىر بوس. بىراق وعان الدىمەن ءبىز قازاقستاندى Qazaqstan دەپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا وزگەرتۋىمىز قاجەت. ال  وپەراتسيالىق جۇيەلەرىنە قابىلداناتىن الىپپەگە  قازاق كود پاراعىن كىرگىزۋىمىز كەرەك.

1995 جىلى لاتىن جازۋىن ۇيرەتۋ تۋرالى بۋرابايدا ورىس تىلىندەگى مەكتەپتە ەكسپەريمەنت جاساعان بولاتىنمىن. سوندا ءۇش-اق ساعات ىشىندە بالالار ۇيرەنىپ الدى. بايقاعان بولساڭىز، بىرنەشە ايدا، ءبىر ايدا، ءتىپتى ءبىر اپتا ىشىندە «شەت ءتىلىن ۇيرەتەمىز» دەيتىن كۋرستاردىڭ جارنامالارى شىعىپ جاتادى. ونىڭ قاسىندا ءوز تىلىڭدەگى تەك وزگەرىسكە تۇسكەن بەينەلەۋ تاڭباسىن ۇيرەنۋ قيىن بولمايدى.

بۇل جەردە Google ءtranslatىon سەكىلدى اۋقىمدى باعدارلامالاردى جەدەل تۇردە قازاقشالاۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ولاردى قولدانۋ كەڭ تاراعان. ولاردى قولداناتىن قازاق جاستارىنىڭ ءبارى ورىسشا ارىپتەردى قولدانادى. بۇنى وزگەرتپەي بولمايدى. وپەراتسيالىق جۇيەلەر اعىلشىن تىلىندە بولۋى كەرەك. بىزدە كەرىسىنشە ءWىndows جۇيەسى  قازاقستاندا  ورىس تىلىندە. سوندا ونىڭ ورىس تىلىندە جۇمىس ىستەۋىن كىم بەكىتىپ قويعان؟..

بۇگىندە ەل اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بار. «بۇرىنعى جازىلعان ماڭىزدى جازبالارىمىزدى قالاي اۋدارامىز؟ بۇل ۋاقىت پەن قارجىنى قاجەت ەتەدى» دەيدى. بۇنداي قۇجاتتاردى اۋدارۋعا ۋاقىت كەتپەيدى، قاراجاتتىق شىعىندار دا ەل ويلاعانداي اۋىر بولمايدى. سەبەبى، قازىر 90-جىلداردان بەرگى كوپتەگەن ماڭىزدى قۇجاتتار مەن كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارى بار. ال قاعاز نۇسقالارىنداعى كىتاپتاردى اۋدارۋ ءۇشىن دە جەڭىلدىك كوپ. قازىر ءماتىنتانۋشى باعدارلامالار بار. قاعازداعى ءماتىندى ەلەكتروندى نۇسقاعا اۋدارا الادى.

ءبىز ءۇشىن قاراجات كەدەرگى ەمەس، كەرىسىنشە لاتىن جازۋىنا ەرتەرەك كوشپەگەنىمىز عانا كەدەرگى بولادى. سەبەبى، ۋاقىتتى سوزعان سايىن قاراجاتتىڭ سۇرانىسى وسە بەرەدى. بۇرىن ەكونوميكامىزدى كوتەرۋ، باسقا دا تولىپ جاتقان ىستەردى قولعا الۋ كەرەك بولدى. قۇدايعا شۇكىر، قازىر جاعدايىمىز ول كەزدەگىدەن جاقسىراق. سوندىقتان كەلەسى جىلدارعا قالدىرماي، جەدەل قابىلداساق، «تاريحتىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالماسپىز».

بۇل ورايدا تەرىس پىكىرلەر دە بولىپ جاتقانى راس. ءتىپتى بۇنى ستراتەگيالىق قاتەلىككە بالاپ جاتقاندار دا بار. بىراق ولاردىڭ پىكىرىمەن ساناسۋدىڭ قاجەتى جوق. كەرەك دەسەڭىز، ورىستاردىڭ ءوزى لاتىن جازۋىنا كوشۋدىڭ جوسپارىن، نۇسقاسىن 1968 جىلى جاساپ قويعان. بۇكىل ينتەرنەت سالاسى ورىسشا لاتىن الىپبيىمەن جۇمىس ىستەي الادى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ استانانىڭ كارتاسى دا ورىسشا لاتىن الىپپەسىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. ينتەرنەت روبوتتار لاتىنشا-ورىسشا جۇمىس ىستەي بەرەدى. ءبىز ايتىپ وتىرعان اۋقىمدى باعدارلامالارعا ولار لاتىن جازۋىنداعى نۇسقاسىن الدەقاشان ەنگىزىپ قويعان.

الىپپە جونىندە ايتارىم، بىزگە قازىر اكادەميالىق الىپپە كەرەك ەمەس، حالىقتىق الىپپە كەرەك. ارىپتەر تەك ءتىلدى بەينەلەي الاتىن اسپاپ سەكىلدى بولۋى كەرەك. مىسالى، اعىلشىن (تىكەلەي اۋدارساق ەنگليش دەپ اتاۋىمىز كەرەك)ءتىلىن ايتار بولساڭىز، 26 ءارىپ ارقىلى ەلۋگە جۋىق وقىلۋ دىبىسىن بەينەلەپ تۇر. قولدانىستا بار، قولدانۋ قۇنى بار دىبىستاردى عانا قالدىرىپ، گرامماتيكالىق جاڭارتۋ جاساۋعا دا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى – قازاق تىلىنە قىزمەت ەتە الاتىن، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردى تولىقتاي بەينەلەپ بەرە الاتىن بولۋى كەرەك. گرامماتيكالىق قايشىلىقتار تۋدىرماسا بولعانى، ورتاق نۇسقا تابۋ دا قيىن ەمەس.  مىسالى، قازىر قازاقستان ترانزيت مەملەكەتىنە اينالىپ بارادى. سوندا بىزگە ەڭ تانىمال، سۇيكىمدى، ءۇش ءتىلدى ءبىر-اق قامتيتىن الىپپە قاجەت دەپ ويلايمىن. يۆانوۆ، پەتروۆ، سيدوروۆ، مىرجىقباەۆ، قوشقارباەۆ قۇجاتتاردا ءبىر ستاندارتپەن باسىلۋى ءتيىس. مىسالى، ءىvanov, Petrov, ءSىdorov, Myrjyqbayev, Qoshqarbayev. بۇل دەگەنىمىز دەرەكتەر بانكىسىندە، كەز-كەلگەن قۇجاتتاردا، بانك كارتوچكاسىندا، تەمىرجول بيلەتتەرىندە لاتىنشا جازىلعان فاميليالار ەشقانداي باسقا تىلدە جازۋدى قاجەت ەتپەيدى دەگەندى بىلدىرەدى جانە شەت  ەل ازاماتتارىنىڭ دا اتى-ءجونىن جازۋ وڭاي بولادى. ءبىز لاتىن الىپپەسىمەن ەنگليش جانە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ازايتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ءمانىن جوعالتپايمىز. قاجەت بولسا بۇل سوزدەر (فاميليالار) باستاپقى قالپىندا بۇكىل الەمدىك قولدانىسقا ەنە بەرەدى. ەندى ترانزيتتىك مەملەكەت رەتىندە جول سالاسىن ايتسام، بۇكىل جول بەلگىلەرىن لاتىن الىپپەسىمەن باساتىن بولساق، ءۇش تىلدە قايتالاۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. بۇل ۇلكەن ەكونوميكالىق ۇتىم ەمەس پە؟ مىسالى، استانادان قوستانايعا شىققاندا ءۇش تىلدە جازىلعان ۇلكەن جول بەلگىسىن كەزدەستىرەسىز. «ەكاتەرينبۋرگ  ەكاتەرينبۋرگ  ءEkaterىnburg». بۇل ءبىر جاعىنان كۇلكىلى جانە شىعىن. لاتىنشا ءبىر عانا ءEkaterىnburg دەسەك، قازاعىڭ دا، ورىسىڭ دا، شەت ەل ازاماتىڭ دا تۇسىنەتىنى انىق.

ەستەرىڭىزدە شىعار، ەل ەگەمەندىگىنىڭ العاشقى جىلدارى اكادەميك ءابدۋالي قايدار باستاعان ءبىر توپ عالىم لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ تۋرالى پرەزيدەنتكە حات جازعان بولاتىن. «…عىلىمي ورتادان بولەك، لاتىنعا ورالۋدى جۋرناليستەر قاۋىمى ساياسي شەشىمدى كۇتىپ وتىرماي-اق ەرتە باستان باستاپ كەتتى. ناتيجەسىندە «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرى، «قازاقپارات»، Bnews اقپارات اگەنتتىكتەرى جانە باسقالارى ماتىندەرىنىڭ لاتىنشا نۇسقاسىن كوپ جىلدان بەرى ءتيىمدى جۇرگىزىپ كەلەدى…».

ءيا، شىنىندا، جۋرناليستەر قاۋىمى لاتىنعا ورالۋدى باستاپ كەتكەن، بىراق قاتەلەستى. مەن بۇل ءىستى العاشقى كۇننەن زەرتتەپ كەلەمىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل الىپپە سۋسانين جولداستىڭ ىسىنە ۇقسايدى ما دەپ ويلايمىن. سەبەبى، جوعارىدا ءسوز بولعان باسىلىمدارداعى  سىلتەمەلەر  تەك اۆتوماتتىق تۇردە عانا جۇمىس ىستەيدى، سول سەبەپتەن بۇنىمەن قولدانىپ جاتقاندار بار ما،  جوق پا ەشكىم كەرەك قىلماعان ءارى قولدانىسقا ءتيىمسىز. وسى تۇرعىدا تۋىنداعان سۇراقتارىما ەشكىمنەن ناقتى جاۋاپ الا المادىم.

قوسىمشا ايتارىم، جالعىز بۇلار ەمەس ءتىپتى كەزىندە ۇكىمەتتىڭ سايتى www.government.kz  تە وسى لاتىنمەن  لاتىن سىلتەمەسىندە جۇمىس ىستەدى.

ەڭ وكىنىشتىسى – بۇل ءىس ءبىزدى قايدا اپارار ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ نازار اۋدارمايتىندىعى. بۇل تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق الىپپەسى دەپ، بىرەۋلەر يتەرمەلەپ جاتقان شىعار، بىراق ءبىزدىڭ جاعداي ەرەكشە. مەنى الاڭداتاتىنى، ورىس ءتىلدى لاتىن الىپپەسىنىڭ كەرەمەت جۇمىس ىستەيتىنى. ساپا جاعىنان دا، قولدانۋ جاعىنان دا ءتيىمدى. سوندا قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭگى كۇنى نە بولماق؟  تاعى تىعىرىققا تىرەلىپ، باسىمىز قاتىپ جۇرمەي مە؟

اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى، ال ونى سەزبەگەن سەسپەي قاتادى! ۇسىنىپ وتىرعان ABCnet الىپپەم اقش-تىق الەمدىك كلاۆياتۋراعا   (keyboard)  بەيىمدەلگەن. سول سەبەپتەن كەز-كەلگەن سيمۆولدى ($, ؟، ءو، @، &، ت.س.س. )  باسىپ شىعارۋ قيىنعا تۇسپەيدى جانە ول اۆتوماتتى تۇردە ەمەس، تاجىريبە تۇرىندە تالاپقا ساي قولدانۋعا بولاتىن الىپپە. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاقستانداعى ءتىل تۋرالى زاڭدى  ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان.

2001 جىلى بۇل الىپپەنى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ABCnet جوبا رەتىندە ۇسىنعانمىن. بۇل جوبانىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە دەرسىز، ينتەرنەتتەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋدا! بىراق 2002 جىلى الدەبىرەۋلەردىڭ  كەسىرىنەن مەن تەندەردەن وتە المادىم. بۇل جوبا سول  2001 جىلدان  بەرى عالامتوردا ءوز مەزگىلىن كۇتىپ تۇر!

لاتىنشاعا 26 جىل بويى كوشەيىك پە، كوشپەيىك پە دەپ جۇرگەندە، ورىس ءتىلى ءبىزدىڭ بۇكىل ەكونوميكامىزدى جاۋلاپ الدى. جاۋلاپ العانى سونشاما، ءتىپتى اعىلشىن ءتىلى دە ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا جول تابا الماي قالدى. ول دەگەنىمىز – شەت ەلدەن كەلەتىن باعدارلامالاردىڭ قازاقستاندا ورىس تىلىندە جۇمىس ىستەيتىنى. سونىمەن قاتار، قازىرگى كەزدە موبيلدىك باعدارلامالار ( ءىn ءDrىver, Uber,  ت.س.س. ), اسىرەسە حالىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشەتىن پورتالدار (kolesa.kz,  ءkrىsha.kz, olx.kz, t.s.s.)  ورىسشا. وسىلاردىڭ قازاقشاسىن قالاي شەشەمىز؟ ەڭ قىزىعى، وسىنى بىلە تۇرا، كورە تۇرا، قولدانا تۇرا، قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىن تۇسىنبەۋ قاتتى الاڭداتادى. كەيبىر لاۋازىمدى ادامدار لاتىن الىپپەسىنە كوشسەك، وندا قازاقستانداعى باسقا ۇلت وكىلدەرى دە لاتىنشاعا كوشۋى ءتيىس دەگەن ماسەلە كوتەرەدى. بۇل نە سەبەپتەن؟ ءبىز ءوزىمىزدى جوندەپ الايىقشى، اعايىن، تەك سوسىن باسقالارعا ۇلگى بولايىق.

الەمدى بيلەيتىن ستاندارت پەن ساپا، سول سەبەپتەن وسى اۆسnet (ەي-بي-سي نەت) الىپپەسىن وقىرماندارعا سىناۋ ءۇشىن دە، ماقتاۋ ءۇشىن دە، ءوز پىكىرلەرىن قوسۋ ءۇشىن دە ۇسىنىپ وتىرمىن. كەرەك ماتەريالدارمەن www.abcnet.kz, www.astana.tv سايتتارى ارقىلى دا، youtube  ارقىلى دا تانىسا السىزدار.

جانات ايماعانوۆ،

عارىشتىق بايلانىس ينجەنەرى

Abai.kz