ول قازاق اسپانىنا جارق ەتiپ شىقتى. بار-جوعى جيىرما جاسىندا ۇلت جاستارىنىڭ كوشباسشىسى، 25 جاسىندا بiلiم مەن مادەنيەتتi ۇيلەستiرگەن اعارتۋ مينيسترi بولدى. قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتا جارقىراپ كورiنiپ، بiلiمi مەن بiلiگiنiڭ ارقاسىندا قازاق كوشiن العا سۇيرەۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس ەدi. جاسىنداي جارقىلداپ تۋعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ەسiمi ەلدiڭ اۋزىنا بiردەن iلiكتi.

ول قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىن قازاقتىڭ ازاتتىعى مەن تەڭدiگiنە ارنادى. ول 33 جىلدىق عۇمىرىن قازاق ەلiنiڭ ەل بولىپ وركەندەۋiنە ارنادى. تiرلiگiندە الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان قايسار ۇل قىلىشىنان قان تامعان قيلى زامانعا، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى تۇردى. جاسىنان ساياساتتىڭ وتiندە ءجۇردi, ۇلت ازاتتىعى ءۇشiن وتارشىلدارمەن ايقاستى. ۇلتتىڭ تەڭدiگi ءۇشiن عۇمىرىن سارپ ەتتi.
قايسار ۇلدىڭ ازاتتىق جولىندا اتقارار شارۋاسى ءالi كوپ ەدi. بiراق كەڭەس وكiمەتiنiڭ قازاققا جاساعان قياناتىنا قارسى شىققانى ءۇشiن ەلiنەن الاستاتىلدى. جۇمباق جاعدايدا ۋلانىپ، كرەمل اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولدى. سماعۇلدىڭ دەنەسi 1933 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ارنايى پەشتە ورتەلەدi. سودان بەرi رۋحى مىقتى قايسار ازاماتتىڭ كۇلi 78 جىل بويى ماسكەۋدiڭ دون قابiرستانىندا توپىراققا كومiلمەي، قۇمىرا iشiندە ساقتالىپ كەلگەن ەدi.

ول قازاق اسپانىنا جارق ەتiپ شىقتى. بار-جوعى جيىرما جاسىندا ۇلت جاستارىنىڭ كوشباسشىسى، 25 جاسىندا بiلiم مەن مادەنيەتتi ۇيلەستiرگەن اعارتۋ مينيسترi بولدى. قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتا جارقىراپ كورiنiپ، بiلiمi مەن بiلiگiنiڭ ارقاسىندا قازاق كوشiن العا سۇيرەۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس ەدi. جاسىنداي جارقىلداپ تۋعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ەسiمi ەلدiڭ اۋزىنا بiردەن iلiكتi.

ول قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىن قازاقتىڭ ازاتتىعى مەن تەڭدiگiنە ارنادى. ول 33 جىلدىق عۇمىرىن قازاق ەلiنiڭ ەل بولىپ وركەندەۋiنە ارنادى. تiرلiگiندە الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان قايسار ۇل قىلىشىنان قان تامعان قيلى زامانعا، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى تۇردى. جاسىنان ساياساتتىڭ وتiندە ءجۇردi, ۇلت ازاتتىعى ءۇشiن وتارشىلدارمەن ايقاستى. ۇلتتىڭ تەڭدiگi ءۇشiن عۇمىرىن سارپ ەتتi.
قايسار ۇلدىڭ ازاتتىق جولىندا اتقارار شارۋاسى ءالi كوپ ەدi. بiراق كەڭەس وكiمەتiنiڭ قازاققا جاساعان قياناتىنا قارسى شىققانى ءۇشiن ەلiنەن الاستاتىلدى. جۇمباق جاعدايدا ۋلانىپ، كرەمل اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولدى. سماعۇلدىڭ دەنەسi 1933 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ارنايى پەشتە ورتەلەدi. سودان بەرi رۋحى مىقتى قايسار ازاماتتىڭ كۇلi 78 جىل بويى ماسكەۋدiڭ دون قابiرستانىندا توپىراققا كومiلمەي، قۇمىرا iشiندە ساقتالىپ كەلگەن ەدi.
ارباعا سالىنعان سماعۇل ءمايiتiنiڭ سوڭىندا قايىن اتاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جارى ەليزاۆەتا سادۋاقاسوۆا كەلە جاتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سول كەزدەگi قان-ءسولسiز ءتۇرiن استە ۇمىتۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. ارباعا سۇيەنiپ كەلە جاتقان ۇلت كوشباسشىسىنا ءسابيت مۇقانوۆ بارىپ كوڭiل ايتقاندىعى تۋرالى ءماريام اپاي ءوز ەستەلiگiندە وسىلايشا جازىپ قالدىرعان ەكەن. بالكiم سول جولى ارىستىڭ سۇيەگiن كرەماتوريدە ورتەگەن بولار. ارىستاي ازاماتىنىڭ سۇيەگi وتقا ورتەنiپ جاتقاندا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جۇرەگi سان تiلiككە ءبولiنiپ جاتتى-اۋ... سول بiر زۇلماتتى جىلداردا قانىپەزەرلەر قانشاما ارىستارىمىزدىڭ باسىن جۇتتى دەسەڭiزشi... وتكەن جىلداردىڭ قاسiرەتi ۇمىتىلماق ەمەس، ۇمىتىلمايدى دا. ارىستارىمىز ارمانداعان ازاتتىققا، اڭساعان تاۋەلسiزدiككە بۇگiنگi قازاق بالاسى قول جەتكiزدi. تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزبەسەك، 78 جىل بويى دون قابiرستانىندا بەلگiسiز قالعان قۇمىراداعى ءمايiت كۇلi ەلiمiزگە جەتەر مە، جەتپەس پە ەدi, كiم بiلسiن؟! سوندىقتان دا تاۋەلسiزدiگiمiزگە مىڭ تاۋبە!
سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءمايiتi كۇلiنiڭ ەلگە ورالۋىنا سەپتiگiن تيگiزگەن ۇلتجاندى ازامات، بەلگiلi قوعام قايراتكەرi سابىر قاسىموۆتان وسى ايتۋلى وقيعاعا قاتىستى اڭگiمەلەپ بەرۋiن وتiنگەن ەدiك.
- سابىر اعا، سiزدi قوعامدا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءمايiتiنiڭ كۇلiن الۋ ءۇشiن ماسكەۋ بيلiگiنiڭ ارنايى شەشiم شىعارۋىنا قول جەتكiزدi جانە استاناعا اكەلۋiنە مۇرىندىق بولدى دەگەن پiكiرلەر جيi ايتىلىپ ءجۇر. بۇل وي سiزگە قاشان كەلدi? مۇنىڭ ءبارi قالاي جۇزەگە اسىرىلدى؟
- 1980 جىلداردىڭ اياعى مەن 90 جىلدار باسىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسi تورالقاسىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا ورىن العان باي-قۇلاق شارۋاشىلىقتارىن تاركiلەۋ، اۋىلدى ۇجىمداستىرۋ، رەۆوليۋتسيالىق قايتا قۇرۋ جونiندەگi ساياسي ناۋقانداردى قايتا باعالاۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا اكادەميك، اتاقتى تاريحشى ماناش قوزىباەۆ، ورىنباسارلىعىنا - پروفەسسور كيم، ال حاتشىسى ءارi كوميسسيانىڭ مۇشەسi بولىپ مەن تاعايىندالعان بولاتىنمىن. كيم مىرزانىڭ جۇمىسقا ونشا قۇلقى بولماعاندىقتان، بۇكiل قارا جۇمىس، ياعني قۇجاتتاردى iزدەۋ، قۇپيا مۇراعاتتارعا كiرۋگە رۇقسات الۋ، كوميسسيا مۇشەلەرiنە كومەك كورسەتۋ جونiندەگi ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە اعىمداعى جۇمىستار مەن تاعى باسقالارى ماعان جۇكتەلدi.
سول كەزدە مەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ كiم ەكەنiن جانە "سادۋاقاسوۆشىلدىق" دەگەن ساياسي ايىپتاۋدىڭ استارىندا نە جاتقانىن العاش رەت بiلدiم. ونىڭ ساياسي پرينتسيپتەرi, بiلiكتiلiگi, ستاليننiڭ ساياساتىنا قارسى تۇرىپ، گولوششەكين باستاعان رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا قارسى شىققانداعى ونىڭ جاۋجۇرەكتiگi مەنi قاتتى تاڭعالدىردى. ول جوعارى قىزمەتتەردە جۇرسە دە مانساپتىڭ قۇلى بولماي، باسىن بايگەگە تiگiپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن كوپشiلiك الدىندا قورعادى. سول كەزدiڭ وزiندە-اق قويگەلديەۆ، وماربەكوۆ، ابiلعوجين سياقتى تاريحشى عالىمدارىمىز ول تۋرالى، ونىڭ قايراتكەرلiگi جونiندە كەزiندەگi ساياسي قازاق ەليتاسىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس ەدi دەپ ايتىپ وتىراتىن. كەڭەس وداعىنىڭ كەزi بولعاندىقتان، كوميسسيا مۇنى جەكە قۇبىلىس رەتiندە الىپ قاراعان جوق.
ەكiنشi رەت سماعۇل سادۋاقاسوۆ تۋرالى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جارى ءماريام اپاي كۇيزەلە وتىرىپ، ۇلكەن تەبiرەنiسپەن ايتىپ بەرگەن بولاتىن. ول كiسi ماعان جاقىن تۋىس، مەنiڭ ناعاشى اپام بولىپ كەلەدi. ءماريام اپاي دا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ مەملەكەتتiك جانە قوعامدىق قىزمەتi, ساياسي جانە ازاماتتىق iستەرi مەن ەرلiكتەرi تۋرالى زور قاسiرەت رەتiندە ءارi اڭىز ەتiپ ايتىپ وتىراتىن. ول كiسi س.سادۋاقاسوۆتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، ستاليندiك ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانىنا سەنiمدi ەدi. "ونىڭ ولتiرiلگەنiن ءبارi دە بiلەتiن، سەزەتiن، ايتسە دە بۇل جونiندە ەشكiم ايتا المادى", - دەيتiن ءماريام اپاي. تiپتi ونىڭ سۇيەگiنiڭ قالاي ورتەلگەنiن دە ءوز كوزiمەن كورگەنiن ايتىپ بەرiپ ەدi. س.سادۋاقاسوۆتىڭ تۋىستارىنىڭ دا قۋعىن-سۇرگiن قۇربانى بولعانىن، ونىڭ جوقتاۋشى ۇرپاعىنىڭ دا قالماعانىنا قاتتى قامىعاتىن اپامىز.
وسىدان بiر-ەكi جىل بۇرىن ءوزiم تاباندى پاتريوت ازامات رەتiندە قاتتى قۇرمەتتەيتiن بەرiك ابدiعاليەۆ حابارلاستى. كونستيتۋتسيالىق سوتتا ءوزiم دايىنداعان "جەلتوقسان" (1986 ج.) iسiنiڭ 12 تومىن بەرiككە قاجەت بولعاسىن بەرگەنiم بار ەدi, شاماسى ول سودان كەيiن بەلگiلi بiر شەشiمگە كەلگەن بولار. ول ماسكەۋدەگi دون زيراتىندا بولعان كەزدە س. سادۋاقاسوۆ ءمايiتiنiڭ كۇلiن كورiپ، ونى الۋعا رۇقسات العىسى كەلگەنiمەن، ودان ەش ناتيجە شىعارا الماعانىن، ول ءۇشiن كوپتەگەن زاڭدىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق تۇرعىدان كەدەرگiلەر كوپ بولىپ شىققانىن ايتتى. ءسوزiنiڭ سوڭىندا ول: "سiزدەن باسقا ەشكiم دە بۇل iستi قولعا الا المايدى ءارi ۇدەسiنەن شىعارا المايدى", - دەدi. سودان كەيiن مەن س.سادۋاقاسوۆ تۋرالى ادەبيەتتەردi جيناپ، تاريحشىلارمەن كەڭەسە وتىرىپ، ول - شىن مانiندە ۇلى تۇلعا، ونىڭ ءمايiتi تۋعان جەرiندە جاتۋعا تيiس دەگەن شەشiمگە كەلدiم.
سوندىقتان iس-ارەكەت جوسپارىن قۇرىپ، ونى iسكە اسىرۋعا كiرiستiم. 2010 جىلعى قاراشا ايىندا ماسكەۋدە بولعانىمدا ءوزiمنiڭ دوستارىم مەن تانىستارىم ارقىلى وسى ماسەلەنi شەشۋ جولىن زەرتتەپ، ناقتى شەنەۋنiكتەرگە جول تاپتىق. ال ولار كومەكتەسۋگە ۋادە بەرگەن كەزدە ناعىز بيۋروكراتيالىق سەرگەلدەڭ باستالدى. ماسكەۋدiڭ مەرi سوبيانينگە حات جازدىم. ونىڭ ورىنباسارى يۋري روسلياك قىزمەت كورسەتۋ جانە ساۋدا دەپارتامەنتiنiڭ ديرەكتورى ميحايل ورلوۆقا تاپسىرما بەردi, ول بولسا ءوزiنiڭ ورىنباسارى كورجنەۆا لاريسا الەكسەەۆناعا تاپسىرما بەردi. ول ءوزiنiڭ باسشىلارى بەرگەن تاپسىرمانى ورىنداۋمەن جانە سماعۇلوۆ ءمايiتiنiڭ كۇلiن بەرۋ تۋرالى وكiم شىعارۋمەن تiكەلەي اينالىستى. ءسويتiپ ولار شەشiم شىعارعانعا دەيiن مەن استانامەن كۇن سايىن حابارلاسىپ وتىردىم.
كورجنەۆانىڭ كومەگiمەن جەرلەۋ راسiمدەرiن جۇرگiزۋ كەشەنiنiڭ باسشىسى سەرگەي رومانوۆپەن جانە دون زيراتىنىڭ ديرەكتورى اناتولي تريفونوۆپەن تانىسىپ، ولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتتىم. ولار دا ءوز قىزمەتتەرiنە ادال ەكەندiكتەرiن دالەلدەي الدى.
- ال سiز سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ساياسي، شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى نە ايتار ەدiڭiز؟
- بۇگiنگi تاڭعا دەيiن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ساياسي جانە شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋمەن جانە ناسيحاتتاۋمەن جەكەلەگەن ەنتۋزياست ازاماتتار عانا اينالىسىپ كەلدi. ولار - عالىمدار، جۋرناليستەر. سولاردىڭ iشiندە بۇگiنگi ۋاقىتتا مارقۇم بولعان باتىرحان دارiمبەتتi جانە نۇرىم سانسىزباەۆتى اتاپ وتسەم. ويتكەنi ولار وزدەرiنiڭ مۇمكiندiكتەرiنە وراي كوپ جۇمىس اتقاردى. جەرلەستەرi ءوز تاراپىنان قولدارىنان كەلگەنiن جاسادى. سونداي-اق ەرەكشە العىسقا عالىمدار دا لايىق. باسقالارىن رەنجiتiپ الماي، عالىمداردىڭ iشiنەن پروفەسسورلار م.قويگەلديەۆتi, ت.وماربەكوۆتى جانە د.قامزابەكۇلىن اتاپ وتكiم كەلەدi. ولار تاۋلiك بويى سماعۇل سادۋاقاسوۆتى قۇبىلىس رەتiندە، اڭىز رەتiندە سيپاتتاي الادى. ولار سماعۇلدىڭ قىسقا عانا مەملەكەتتiك جانە قوعامدىق قىزمەتi مەن عۇمىرى ەرلiك ەكەنiن كۇندiز-ءتۇنi ايتۋعا جانە دالەلدەۋگە دايىن ەكەنiنە سەنiمدiمiن. وسى iس-شارانى وتكiزۋگە ديحان باۋىرىم زور ەڭبەك سiڭiردi. وسىنداي ازاماتتار كوبiرەك بولسا، وسسە، قازاق مۇددەسi ارتا بەرەر ەدi.
سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرiن، ونىڭ ساياسي جانە شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ، ونىڭ ءرولiن باعالاۋ سوڭعى 20 جىلدا مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ جوسپارىندا بولماعانى كوپ نارسەنi اڭعارتادى. بۇل - بiزدە تيiستi مەملەكەتتiك پاتريوتتىق يدەولوگيانىڭ جوق ەكەندiگiنiڭ دالەلi. بۇل ساياسي، قوعامدىق جانە رۋحاني ءومiردiڭ وتارسىزداندىرىلماعانىن بiلدiرەدi.
وسىعان قاراماستان، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سونعى بiر ايدىڭ كولەمiندە ساياسي جانە رۋحاني ءومiرiنiڭ ماڭگiلiك كەزەڭi باستالدى. مەن پارلامەنتتiڭ دەپۋتاتتارىنا وزدەرiنiڭ وتىرىستارىندا بiلدiرگەن قولداۋلارىنا العىس ايتقىم كەلەدi. مىسالى بەلگiلi دەپۋتات زەينوللا الشىمباەۆ: "نەگە حالقىمىزدىڭ ۇلى ۇلدارى مەن قىزدارى تۋرالى ەل ءۇشiن، حالىق ءۇشiن جانىن، ءومiرiن قيعانىن جاسقانباي ايتپايمىز؟ امەريكادا قايتىس بولعان ءاربiر جاس ساربازدى ەلiنە ارنايى ۇشاقپەن الىپ كەلiپ، ونى بۇكiل ەل بولىپ باتىر رەتiندە قارسى الادى", - دەپ اشىنىپ سويلەدi. ارينە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءمايiتiنiڭ كۇلi-رۋحى، تۋعان جەرiنە قايتىپ كەلگەننەن كەيiن ونىڭ ەكiنشi ءومiرi بەرiك نەگiزگە يە بولادى.
جاس مولشەرi, بiلiمi مەن تالانتى جاعىنان سماعۇل سادۋاقاسوۆتى ۇلتىمىزدىڭ تاعى بiر عۇلاماسى شوقان ۋاليحانوۆپەن جيi سالىستىرادى. بiراق سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ باستى ەرەكشەلiگi - بۇل ونىڭ ساياسي شەشiمدەرi مەن ساياسي باعادان قاتەلەسپەگەندiگi. ونىڭ ءجۇز جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن جاساعان تۇيiندەرi, سول ۋاقىتتا وبەكتيۆتi جانە دۇرىس بولسا، بۇگiن دە ولار وزەكتi بولىپ تابىلادى. ول ساياساتتا دا اداسقان جوق. رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ بiرi جانە جوعارى مەملەكەتتiك لاۋازىمداردا بولا وتىرىپ، ول جايباراقات ءومiردiڭ قىزىعىنا سالىنعان جوق، پەندەشiلiككە بارعان جوق. مۇنىڭ، اسiرەسە جاس جiگiتكە وڭاي ەمەس ەكەنiن بۇگiنگi بiزدiڭ قاۋىم جاقسى تۇسiنەدi دەپ ويلايمىن...
ول قازاقستانعا قاتىستى بولشەۆيكتەردiڭ ساياساتىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى تالداي كەلە، قازاقستاندى دامىتۋدىڭ وزiندiك تۇجىرىمداماسى مەن باعدارلاماسىن ازiرلەپ، ۇسىندى. كازرايكوم بيۋروسىنىڭ مۇشەسi بولا وتىرىپ، ول گولوششەكين باستاعان قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ساياسي كۋرسىنىڭ ("كiشi قازان" يدەياسىنىڭ) قاسiرەتكە الىپ كەلەتiنiن بiرiنشiلەردiڭ بiرi بولىپ كورە بiلدi, دۇرىس باعالاي بiلدi. ال بۇل كۋرس ستاليننiڭ وزiمەن بەكiتiلگەن بولاتىن. ول زاماندا بولشەۆيكتەردiڭ ساياسي باسشىلىعىنا، اسiرەسە قازاقستاندا جۇيەلi تۇردە قارسى شىعۋ - بۇل قۇبىلىس بولاتىن، بۇل ەرلiك بولاتىن! سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ۇلىلىعى مەن ەرەكشەلiگi وسىندا.
سوڭعى ايتايىن دەگەنiم. بiزدەر مەن سiزدەردi ساياسي جانە ادامگەرشiلiك سىن ساعاتى كۇتiپ تۇر. بiز سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءمايiتiن قازاقستانعا الىپ كەلدiك. ەڭدi تۋعان جەرiندە سالتاناتتى تۇردە، بيiك دارەجەدە جەرلەي الامىز با؟! بۇل بiزگە عانا سىن ەمەس، بۇل - بiزدiڭ مەملەكەتiمiز ءۇشiن سىن ءساتi, ناقتى ايتساق، بiزدiڭ مەملەكەتتiك يدەولوگيامىزعا سىن.
بiزدiڭ تالابىمىزعا بايلانىستى تيiستi رەسمي پروتسەدۋرالاردى جىلدامداتىپ، قىسقا ۋاقىت iشiندە ءوز شەشiمiن شىعارىپ بەرگەن ماسكەۋلiكتەرگە ۇلكەن العىسىمدى ايتامىن.
ەندiگi بارلىق ساياسي، مورالدى جاۋاپكەرشiلiك بiزدiڭ ەلiمiزدiڭ بيلiك ورگاندارىنا، زيالى قاۋىم مەن باق وكiلدەرiنە جۇكتەلەدi.

سۇحباتتاسقان گۇلزينا بەكتاسوۆا

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «سماعۇلدىڭ رۋحى سارىارقاعا ورالدى»

«تۇركىستان» گازەتى