ناسىر فازىلوۆ. قازاقتارىم – قارداشىم
وزبەكستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ ەكى مارتە يەگەرى، وزبەكستانعا ەڭبەگى سىڭگەن مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعى مەن حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، تۇركىستاننىڭ تۋماسى − ناسىر فازىلوۆ قازاق ادەبيەتىندەگى ءبىرتۋار ازاماتتارمەن وتە جاقىن ارالاسقان. ناكەڭنىڭ قازاق ادەبيەتىمەن دوستىق بايلانىسىنا سۇيسىنگەن ءبىر توپ ەستەلىك-اڭگىمەسىن وزبەك تىلىنەن اۋدارىپ وقىرمانىمىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
بازارعا بارماشى
مۇحتار اعا اۋەزوۆ وتە ءتارتىپتى، ءسوزدى ەكى قىلعاندى جاقتىرمايتىن، ۋادەسىن ورىنداي الاتىنداردى اسا قادىرلەيتىن ادام بولدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءوزىنىڭ سىيلاسى، سىرلاسى قاليبەك قۋانىشباەۆ مۇحتار اعانىڭ ۇيىنە كەلىپ، ەكى مىڭ سوم قاراجات سۇراپتى.
− مەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، اڭگىمەنىڭ اشىعىن ۇناتام، − دەپتى وعان مۇحتار اعا. – قوش، قاجەتىڭدى بەرسەم، قاشان اكەلىپ بەرەسىڭ؟
ايگىلى ءارتىس تە ەكى ۇشتىعا سالماي:
− جيىرماسىنشى مايعا! – دەپ جىبەرىپتى.
مۇحتار اعا سول جەردە ەكى مىڭدى ساناپ بەرىپ، ستولىنىڭ ۇستىندە تۇرعان كالەنداردى پاراقتاپ، جيىرماسىنشى ماي جازىلعان پاراقتىڭ تۇسىنا «…ەكى مىڭ سومدى اكەلىپ بەرەدى،» − دەپ بادىرايتىپ جازىپ قويىپتى. بۇل وقيعا مارت ايىندا بولعان ەكەن.
انە-مىنە دەگەنشە، مامىر دا كەلىپ جەتەدى. قاليبەك اعا مۇحتار اعانىڭ ەرتەلەپ، مۇقان تولەباەۆ كوشەسىندەگى گۇلزار باقتا سەيىل قۇراتىندىعىن جاقسى بىلەدى ەكەن. ازىلكەش ءارتىس ەمەس پە، ويلاپ-ويلاپ ءبىر شەشىمگە كەلىپتى: الدەكىمنەن كور-جەر ارتاتىن ەسەك اربا الىپ، ونىڭ ۇستىنە ەسكى بەسىك، شەلەكتەر، ءۇش-ءتورت سىنىق ارا، كاكىر-شۇكىرمەن تولتىرىپ، مۇحتار اعا سەرۋەندەيتىن كوشەنى بەتكە الىپتى. ۇزاقتان مۇحتار اعانىڭ سۇلباسىن كورىسىمەن، ەسەگىن ايداعان بولىپ، ايعايلاي باستاپتى.
− ىحى، ارام ولگىر! ىحى، ارام قاتقىر! بازارعا كەشىگەمىز، ىحى!
مۇحتار اعانىڭ كوزى وعان بىردەن ءتۇسىپ:
− ءاي، ءاي، قاليبەك! قايدا باراسىڭ؟ – دەپ سۇراپتى.
− بازارعا، − دەپتى قاليبەك اعا.
− بازاردان نە قىلاسىڭ؟
− بازاردا نە ىستەيمىن، − دەپتى ءارتىس. – مىنە، مىنالاردى ساتامىن. بۇگىن جيىرماسىنشى ماي عوي. سەنەن العان ەكى مىڭ سوم قارىزىمدى قايتارۋىم كەرەك.
− قوي، قوي. ۇيات بولادى. ءۇپ-ۇلكەن ادامسىڭ. بولدى، بولدى، كەشتىم.
− كەشكەن بولساڭ، داپتەرىڭنەن ءوشىرىپ قوي!
− وشىرەمىن. تەك بازارعا بارماشى، − دەپ جالىنىپتى وعان مۇحتار اعامىز.
سەن ۇتتىڭ
قايسى ءبىر جىلى ... بارىپ-كەلۋىمىز جيىلەگەن ەدى. ول كەزدەردە كوپ كەزدەسۋلەر بولاتۇعىن: بىردە اناۋ مەملەكەتتىڭ استاناسىندا، بىردە مىناۋ مەملەكەتتىڭ استاناسىندا. وسى ۋاقىتقا دەيىن، كوكتەم مەزگىلىندە بالالار ادەبيەتى كۇندەرى بولىپ تۇراتىن. وندا بارشا مەملەكەتتەردەن بالالار جازۋشىلارى قاتىساتۇعىن. بۇل ءىس-شارالار بالالارعا دا، بالالار جازۋشىسىنا دا مەرەكەدەگىدەي كوڭىل-كۇي سىيلايتىن. كەزەك الماتىعا كەلگەنىندە وزبەكستاننان لاتيف ماحمۋدوۆ ەكەۋىمىز باردىق. مەيىر-شاپاعات مول جىلدار عوي، ءبىزدى قازاق باۋىرلارىمىز قۇشاق جايىپ كۇتىپ الدى. وزبەك دەلەگاتسياسىن راحماتۋللا رايىمقۇلوۆ دەگەن جازۋشى باسقارىپ ءجۇردى.
اتالمىش شارانىڭ ەكىنشى كۇنى راحماتۋللا اعا مەنى شەتكە شىعارىپ:
− ناسىر، حابارىڭ بار ما؟ باۋكەڭنىڭ ايەلى قايتقان. بۇگىن اسى. وزبەك اعايىندار ءبىر كورىنىپ، كوڭىل سۇراسا ارتىق بولماس ەدى، − دەدى يىعىما قولىن سالىپ.
− ە، بارامىز… باۋىرجان اعا وزبەك حالقىنىڭ دا باتىرى، − دەدىم لاتيفجانعا قاراپ. لاتيفجان دا بۇل پىكىردى ماقۇلدادى.
ءبىز ۇشەۋمىز تابالدىرىقتان اتتاعانىمىزدا، باۋىرجان اعانىڭ جانىندا ءبىر توپ زيالىلار توپتانىپ وتىر ەكەن. ۇلكەن بولمەنىڭ ءتور جاعىنا كرەسلو قويىپ، اعانىڭ ءوزى سوندا جايعاسىپتى. كوڭىل سۇراۋ بارىسىندا، ءبىر ءسات ءۇزىلىپ قالعان سۇحبات تاعى دا ءوز ارناسىنا ءتۇستى. كورىپ وتىرمىن، ول كىسى ءبىزدىڭ بۇل كەلىسىمىزدى تاشكەنتتەن ادەيىلەپ كوڭىل سۇراۋعا كەلگەندەي قابىلداپ، قاۋقىلداپ قالدى. ءسوز اراسىندا اڭگىمەلەسكىسى كەلدى بىلەم:
− ءاي، ناسىر، − دەدى ماعان بۇرىلىپ قاراپ. – بىلەسىڭ بە، مەنىڭ ءۇشىنشى اتام − وزبەك.
وسى ءسات: «ءسوز كەلگەندە اتاڭدى دا اياما» دەگەننىڭ كەرىمەن، كوڭىلىمە العان ءسوزدى ىركىپ قالا المادىم:
− باسە، ءسىز سياقتى اتاقتى باتىر قازاقتاردىڭ ماڭدايىنا قالاي بىتكەن دەپ، مەن دە تاڭىرقاپ ءجۇرۋشى ەدىم. اتا-بابالارىڭىز وزبەك ەكەن دا!
بۇل جاۋاپتى ەستىپ، داۋرىعىسقان توپ ءۇن-ءتۇنسىز قالدى. ايتۋىن ايتسام دا، ەندى نە بولادى دەپ، ءوزىم دە شوشىپ كەتتىم. اسكەري ادام. ءار ءسوزى زىلدەي اۋىر. جاي سويلەگەنىنىڭ ءوزى دە كوماندا بەرگەندەي ەستىلەدى. از ۇنسىزدىكتەن سوڭ، اعا بىردەن سوزگە كەلدى:
− تۇرىڭدار!
ءبارى ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىپ، قاتىپ قالعان. كەيىن ءوزى دە ورنىنان تۇرىپ، ماعان قاراي قۇشاعىن جايدى.
− كەل بالام، سەن ۇتتىڭ.
اينالامىزداعىلار، قۇدايعا شۇكىر دەگەندەي، ەركىن تىنىس الا باستادى. مەن اقىرىن ءجۇرىپ، اعانىڭ الدىنا باردىم. ول كىسى مەنى باۋرىنا باستى.
ولاي جۇگىرەدى، بىلاي جۇگىرەدى
بىردە الماتىعا بارعانىمدا، «قايرات» پەن ءوزىمىزدىڭ «پاحتاكور» كوماندالارى وينايتىن بولىپ قالدى. قوناقۇيدە راحاتتانىپ فۋتبول تاماشالايتىن بولدىم دەپ وتىرسام، كۇتپەگەن جەردەن عابيدەن اعا مۇستافين تەلەفون شالىپ، ۇيىنە قوناققا شاقىرعانى. «وب-بو!» − دەدىم وكىنىپ. بارمايىن دەسەم، فۋتبولدى كوزىم قيماي تۇر. اقىرى: «ونىڭ ۇيىندە دە تەلەۆيزور بار شىعار» دەپ ويلاپ، بارۋعا بەل بۋدىم.
اس جەلىنىپ، داستارحانعا شاي كەلگەنىندە، ويىن باستالاتىن ۋاقىت تا بولىپ قالدى. اعادان كەشىرىم سۇراپ، تەلەۆيزور قويدىردىق. ەكراندا دوپتىڭ سۋرەتى كورسەتىلىپ، فۋتبول مۋزىكاسى ويناي باستاعاننان-اق، اعامىز ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
− ءا، اعا؟! بىرگە كورمەدىك پە؟! – دەدىم جالعىز كورۋگە ىڭعايسىزدانىپ.
− جوق، − دەدى ول جىميىپ. – سليشكوم ودنووبرازنو. ولاي جۇگىرەدى، بىلاي جۇگىرەدى!
سول ءسات جانىمدا اعانىڭ قايرات دەگەن ۇلى وتىرعان. ەگەر ول: «قويا بەرىڭىز، ناسىر اعا. اكەم فۋتبولدى تۇسىنبەيدى، ءوزىمىز تاماشالايمىز» دەمەگەنىندە، بىلمەدىم، تەلەۆيزوردى ءوشىرىپ، فۋتبول قىزىعىنان قۇر قالار ما ەدىم؟!
اياعىڭىز مايداندا بولعان با، اعا؟
قازاقتاردىڭ ءابدىلدا تاجىباەۆ دەگەن ۇلكەن اقىنى بار. سول اقىن سوعىستان كەيىنگى جىلدارى بيلىكپەن كەلىسە الماي، تاشكەنتتە جۇرگەن كەزدەرى بولدى. ونى ءبىزدىڭ ۋسمان يۋسۋپوۆ باۋرىنا الىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتتى. بارلىق جاعدايىن جاساۋعا كومەكتەستى. مىرتەمىر، ەرگاش اقىندار ونى جالعىزسىراتپاي، وزدەرىمەن بىرگە الىپ ءجۇردى.
ۋسمان اكانىڭ ءوزى:
− قازاق اقىنى زەرىگىپ قالماسىن. تاشكەنت توڭىرەگىندە قازاقتار كوپ قوي. سول جاققا الىپ بارىڭدار، كەزدەسۋلەر وتكىزىڭدەر، − دەپ ولارعا پىسىقتاپتى.
سودان، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، ءابدىلدا اعانى سارىاعاش جاقتاعى ءبىر اۋىلعا الىپ شىعىپ، وقىرماندارمەن جۇزدەستىرىپتى. كەزدەسۋ وتە اسەرلى وتكەنگە ۇقسايدى.
كەزدەسۋدەن كەيىن، كلۋبتان شىعا بەرە، اقىندى ءبىر توپ جاس قورشاپ الىپ سۇراق-جاۋاپقا الىپتى. اقىن دا بۇرقىراتىپ، جاۋاپ قايتارىپتى. سوندا ءبىر سۇيكىمدى عانا جاس قىز، ءابدىلدا اعاسىنا مىناداي ساۋال قويىپتى:
− اعا، اياعىڭىز مايداندا بولعان با؟
ءابدىلدا اعانىڭ ءبىر اياعى تۋما اقساق. سول ءۇشىن دە تاياقپەن جۇرەدى. كۇتپەگەن سۇراققا اقىن بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
− جوق، قالقام، جەڭگەڭنىڭ ۇستىنەن جىعىلىپ ءتۇسىپ… وسىلاي بولىپ قالدى.
تىڭداپ تۇرعاندار قىران-توپان... سۇراق بەرگەن قىز سورلى، ۇيالعانىنان توپ ىشىنە جالت بۇرىلىپتى.
* * *
ءابدىلدا اعانىڭ اياعىنا قاتىستى قويىلعان سۇراقتى مەن مىرتەمىر اكادان ەسىتكەن ەدىم. ىشەك-سىلەسى قاتىپ وتىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى، مارقۇم. مىنە، ارادا قانشاما جىلداردى ارتقا تاستاپ، ءابدىلدا اعامەن اكەلى-بالاداي جاقىنداسىپ كەتتىك. اقىننىڭ ەلۋ جىلدىق تويىندا دا، الپىس جىلدىق تويىندا دا، جەتپىس جىلدىعى مەن سەكسەن جىلدىق تويلارىنا دا قاتىستىم. وكىنىشتىسى سول، داعدارىس جىلدارىنا تۇس كەلگەن سەكسەن بەس جىلدىق تويىنا بارا الماي قالدىم.
ءالى ەسىمدە، 1969 جىلدىڭ قاقاعان قىسىندا ءابدىلدا اعانىڭ الپىس جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. جەلتوقسان ايى بولاتىن. الماتىنىڭ قىسى قاھارىنا مىنگەنى سونداي، «ءتۇف» دەسەڭ، تۇكىرىگىڭ جەرگە تۇسپەيدى. تاشكەنتتەن كوپشىلىك بولىپ باردىق: مىرتەمىر اكا، شۋحرات اكا، تولقىن رۇستەموۆ جانە مەن. توي تارقاعان سوڭ، ءبارىمىزدى ءابدىلدا اعا ۇيىنە شاقىردى. قازاقتاردىڭ جازۋشى اقساقالدارى – ءسابيت اعا، عابيت اعا، عابيدەن اعالار دا سول جەردە. مەن ولارمەن بىرگە وتىرۋعا ىڭعايسىزدانىپ، ارعى بولمەدە وتىرعان ءابدىلدا اعانىڭ رۇستەم دەگەن ۇلىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرا بەردىم.
ءۇي-ءىشى اقىنعا ارنالعان تارتۋ-تارالعىعا تولىپ كەتىپتى. شاپاندار، ءابدىلدا اعانىڭ پورترەتتەرى، ۇلكەن-كىشى شاعىن قوراپتارعا ورالعان سىيلىقتار…
− انا قوراپتاعى نە؟ – دەپ سۇرادىم رۇستەمنەن.
− ماگنيتوفون، − دەدى رۇستەم. سوسىن قوراپتىڭ قاسىنا بارىپ، سىرتىنداعى ەتيكەتكاسىن وقىدى. – «دنەپر».
ول كەزدە «دنەپر» ماگنيتوفونى تاپتىرمايتىن دۇنيە ەدى.
− جازادى ما؟
− جازسا كەرەك، − دەدى رۇستەم ەكى ۇشتى. ارتىنشا جىلتىر قوراپتى اشا باستادى. جاپ-جاڭا، ىشىندە كاسسەتاسىمەن جىلتىراپ تۇر.
− قانە، قويشى، − دەدىم قىزىعىپ. ءاپ-ساتتە رۇستەم دە قىزىعىپ، اۋرەلەنىپ قالدى. – مەن قازىر اكەڭ تۋرالى ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەم. جازىپ ال دا، كەيىن وزىنە تىڭدات. ماقۇل ما؟
− جارايدى، ناسىر اعا.
رۇستەم لەزدە ماگنيتوفوندى توكقا جالعادى دا، ميكروفوندى تەكسەرىپ كوردى. ىستەپ تۇرعانىنا سەنىم ءبىلدىرىپ:
− ال، ەندى سويلەڭىز… − دەگەندە، مەن اعانىڭ اياعى نە ءۇشىن اقساعاندىعى جايىندا، جوعارىدا ايتىلعان وقيعانى كوركەم تىلمەن اڭگىمەلەپ بەردىم.
رۇستەمنىڭ ىشەك-سىلەسى قاتتى.
− ەندى مۇنى اكەڭە تىڭدات…
− ارينە، − دەپ ول كۇلكىسىن تيا الماي، ماگنيتوفوندى جيناستىرا باستادى.
− قوي، قازىر ەمەس، − دەدىم ساسقالاقتاپ. – قازىر كىسىلەر بار، ۇيات بولادى.
− ەشتەڭە ەتپەيدى، − دەدى دە رۇستەم قوناقتار وتىرعان بولمەگە زىپ بەردى. مەن ولارمەن بىرگە وتىرۋعا باتىنا الماي، تابالدىرىقتا قالىپ قويدىم.
ماگنيتوفوننان اۆتوردىڭ قازاقشا-وزبەكشە ارالاس داۋسى جاڭعىردى. بارلىعى بىردەن قۇلاقتارىن تىگىپ، تىڭداپ تۇردى دا: «جوق، قالقام، جەڭگەڭنىڭ ۇستىنەن جىعىلىپ ءتۇسىپ…» دەگەن جەرگە كەلگەنىندە، جاتىپ كەپ كۇلسە بولا ما؟!
سارا اپا دا سول جەردە بولاتىن. ءابدىلدا اعاعا قاراپ:
− قوي-ەي، مەن نە ساعان، ۇستىمنەن جىعىلىپ، اياعىڭ سىناتىن تۇيە مە ەدىم؟ – دەدى قىزارىپ.
سارا اپانىڭ جاۋابى ودان بەتەر ءبىزدى كۇلكىگە قارق قىلدى.
ءبىز دە ورىسشانى بىلەمىز!
قالتاي مۇحامەدجانوۆ دەگەن تاماشا قازاق دراماتۋرگى بار. اتاقتى. شىڭعىس ايتماتوۆپەن بىرگە دراما جازىپ، امەريكاعا دا تانىلعان. قازاقتاردىڭ الدىڭعى قاتارلى سىقاقشىلارىنىڭ ءبىرى. سول ادام ءبىر كۇنى جۇمىس كەڭسەمىزدە قوناق بولىپ، شىققان كىتاپتارىمنىڭ ءبىرىن سىيعا تارتۋىمدى ءوتىندى. كىتاپ سىيلاعانىمنان كەيىن، وعان مىندەتتى تۇردە قولتاڭبا جازىپ بەرۋىم كەرەك! قولىما ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىمنىڭ ءبىرىنشى كىتابى ءتۇسىپ قالدى دا، بىلاي جازدىم: «قالتاي اعا! ءبىز وزبەكتەر دە ورىسشانى بىلەمىز: وزبەكتەرگە بالتاي-شالتاي نەنادو، تولكو قالتاي نادو!»
تەزىرەك جونەلت
1989 جىلى ءابدىلدا اعا تاجىباەۆتىڭ سەكسەن جىلدىق تويىنا وزبەكستاننان سايد احماد اكامىز ەكەۋمىز قاتىساتىن بولدىق. توي يەسىنە نە تارتۋ جاسايتىندىعىمىز جونىندە ەكەۋارا اقىلداسىپ، اقىرى مىناداي شەشىمگە كەلدىك. ول كىسىنىڭ پورترەتىن جاقسىلاپ سالدىرىپ، الىپ بارعاندى ءجون كوردىك.
− بۇل جاعىنا الاڭ بولما، بالام، − دەدى سايد احماد اكا. – ەندىگىسىن ءوزىم تىندىرامىن.
− پورترەتتى ءوزىڭىز سالماقسىز با؟ – دەپ سۇرادىم تاڭىرقاپ. سايد احماد اكانىڭ سۋرەتشىلىگىنەن از-ماز حابارىم بار ەدى.
− جوق، مەنىڭ ءبىر تاماشا سۋرەتشى دوسىم بار. ونىمەن جەزقازعاندا تانىستىق. نەگە تاڭىرقايسىڭ، بالام؟ تۇرمەدە بىرگە بولعانبىز.
− ول كىم ەكەن؟ مەن تانيمىن با؟
− تانيسىڭ. چەتكاۋسكاس دەگەن كىسى. وزبەكستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى. ءوزى دە پورترەتتى اينىتپاي سالادى دا. بىزدىكىنە كەلگەنىڭدە كوزىڭ ءتۇسىپ پە ەدى؟ شەشەمنىڭ پورترەتىن سالدىرعام. ءجۇدا، اينىتپاي قويعان دا.
چەتكاۋسكاستى جاقسى بىلەتىن ەدىم. ازداپ ىشكىلىكتى ءتاۋىر كورەتىنى بولماسا، وتە تالانتتى سۋرەتشى.
− بولا ما، بالام؟
− بولعاندا قانداي! – دەدىم قۋانىپ. – ەندى اقساقال، تاعى ءبىر اڭگىمە بار. ول جاقتا قالتاي دەگەن قۇرداسىم دا الپىسقا كەلىپ قالىپتى. البەتتە، ول دا ۇيىنە شاقىرار… سول دوسىمىزدىڭ دا پورترەتىن…
− بولدى، ءتۇسىندىم. قالتايدىڭ سۋرەتى بار ما، سەندە؟ تاۋىپ قوي. ونى دا سالدىرامىز.
سونىمەن، الماتىعا ەكى بىردەي پورترەت كوتەرىپ باردىق. ويلاعانىمىزداي، قالتاي دا ۇيىنە شاقىردى. پورترەتتى وزىنە كورسەتىپ، ءۇيىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويدىق. ءبىر قۋاندى، ءبىر قۋاندى، ەندى قويا بەرىڭىز. ونىڭ سەبەبىن كەيىن ءبىلدىم: قازاقستان جازۋشىلار وداعى پورترەت سىيلاۋ بىلاي تۇرسىن، اۋىزشا دا قۇتتىقتاماعان ەكەن.
ۇستەل ۇستىندە سوزدەن-ءسوز شىعىپ:
− ەندى اعا، بۇل ارادا جالعىز تۇرعانىڭىز جاراسپاي تۇر. جەڭگەمىزدىڭ دە پورترەتى جانىڭىزدا تۇرسا، − دەدىم. بايقاپ تۇرمىن، قالتاي اعانىڭ دا، جەڭگەمنىڭ دە كوزدەرى جايناپ كەتتى. – ەگەر ماقۇل كورسەڭىزدەر، جەڭگەمنىڭ ءبىر سۋرەتىن الا كەتسەم.
تاشكەنتكە جەڭگەمنىڭ سۋرەتىن الا كەلىپ، چەتكاۋسكاسقا بەردىم. ول وتە تاماشا سۋرەتشى، بىراق سوزبالاڭعا سالدى. ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەن سوڭ، جەڭگەمنىڭ پورترەتىن الىپ كەلدى. اينىتپاي بەينەلەپتى. ءسوز جوق. دەرەۋ الماتىعا، قالتاي اعاعا تەلەفون سوقتىم.
− اللو، قالتاي اعا، اسسولومۋ الەيكۋم، − دەدىم بىردەڭە بۇلدىرگەندەي جالباقتاپ. – سول… ءبىر قاسىق قانىمىزدى كەشىڭىز، اعا؟
− ءا، نە بولىپ قالدى؟!
− سۋرەتشىسى قۇرعىر، جەڭگەمدى قىز قىلىپ قويىپتى.
− نە دەيد؟!
- پورترەتىن ايتام دا.
ءسال-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن، ءازىلدى تۇسىنگەنگە ۇقسايدى، اۋەلى راحاتتانا كۇلىپ، كەيىننەن:
− ولاي بولسا، تەزىرەك جونەلت، − دەدى. – ماعان جەڭگەڭنىڭ قىز كەزى كەرەك بولىپ تۇر.
ءسال وتپەي، قالدىبەك سەيدانوۆ الماتىعا بارا جاتقان ەكەن، سودان پورترەتتى بەرىپ جىبەردىم.
زولوتوي عوي، زولوتوي!
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ اۋدارماسى بويىنشا الماتىدا، سايد احمادتىڭ «كەلىندەر كوتەرىلىسى» پەساسىنىڭ قويىلىمىنا وراي، ول جاقتاعى اعايىندار اۆتورعا قوسىپ، مەنى دە شاقىرىپ قالدى.
مىنە، ەكەۋمىز دە چەموداندارىمىزدى كوتەرىپ، تاشكەنت اەروپورتىندا سامولەتتىڭ ۇشۋىن كۇتىپ تۇرمىز. ۋاقىتى كەلگەندە، تىركەلۋگە شاقىردى. بيلەتتەرىمىزدى تىركەتىپ بولىپ، ۇلكەن اربانىڭ بيىكتىگىندەي تەمىر قۇرىلعىدان ءوتۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى بولىپ، سايد احماد اكا ءوتتى: قۇرىلعى «قىڭق» دەمەدى. سوسىن مەن. بىردەن قىزىل شام جانىپ، بەزىلدەپ كەتتى.
− قالتاڭىزدا قانداي تەمىر بۇيىمدارىڭىز بار؟ – دەدى سول جەردى كۇزەتىپ تۇرعان ءمۋنديرلى جىگىت − بارلىعىن بۇل جاققا الىپ قويىڭىز.
مەن قالتامنان تەمىرلەردى الىپ، قۇرىلعىنىڭ استىنان تاعى ءوتتىم. ماناعى جاعداي: قىزىل شامى جانىپ، قوڭىراۋ شىرىلدادى.
− قالتاڭىزدا تاعى نەڭىز بار؟
− باسقا ەشتەڭەم جوق، − دەدىم مەن شىنىمەن الاڭ بولىپ.
مەنىڭ ىڭعايسىز جاعدايدا تۇرعانىممەن جۇمىسى جوق، سايد احماد اكام:
− بۇل بالانىڭ ءوزى زولوتوي عوي، زولوتوي – دەدى قاشانعى ادەتىمەن سارىلىعىما ءتيىسىپ. - زولوتوي بولعان سوڭ، وتكىزبەي جاتىر دا.
− ماعان قاراڭىز، − دەدى جاڭاعى جىگىت سايد احماد اكانىڭ سوزىنە كوڭىل بولمەي. – قالتاڭىزدا سيگارەتىڭىز بار ما؟
− بار.
− الىپ ستولعا قويىڭىز.
− مەن قالتامداعى ءبىر قوراپ «وپال» سيگارەتىن الىپ، ۇستەل ۇستىنە قويدىم دا، قۇرىلعىدان قايتا ءوتتىم. مىڭق ەتپەدى. بارلىق بالە سيگارەت ىشىندەگى قورعاسىن قاعازدا ەكەن.
بىلاي شىققان سوڭ، سايد احماد اكاما رەنىشىمدى ايتىپ جاتىرمىن.
− مەنىڭ قانداي كۇيدە تۇرعانىممەن جۇمىسىڭىز جوق، قالجىڭداپ تۇرسىز.
− قويا بەر، بالام. مەن سەنى ماقتادىم عوي.
− ءويتىپ ماقتاعانىڭ بار بولسىن!
"الپامىس" كىمدىكى؟
الپىسىنشى جىلدارى وزبەك جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى ءجيى-ءجيى كەزدەسىپ، ولار ءوزارا ادەبيەت جايىندا، ۇلتتىق ماقتانىشتارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىز تۋرالى پىكىرلەسىپ تۇراتىن. ءبىر جولى الماتىعا بارعانىمدا، سونداي جاقسى پىكىرلەسۋدىڭ بولعانىن بۇل كۇندە ساعىنىشپەن ەسكە الام.
«الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ ءتورتىنشى قاباتىنا ورنالاسقام. سالەم بەرۋگە ءبىر-ەكى جاس جازۋشى كەلىپ قالدى. ول ۋاقىتتا قوناقتىڭ قۇرمەتى ءۇشىن، ءبىر كەسە شايعا شاقىراتىن جانە ول ىشكىلىكسىز تارقالماس ەدى. ءبىز دە زاماناۋي داستۇردەن شەت قالا الماي، ءبىر-ەكى شيشانىڭ اۋزىن اشتىق. مۇنداي شاقتا اڭگىمەنىڭ قىزا تۇسەتىنىن بىلەسىز. قىزعاندا دا، اركىم ءوز ۇلتى مەن ءوز جۇرتىنىڭ پايداسىنا بۇرىپ، قاجەت بولسا باستەسىپ، اسقاق وتانشىلدىق سەزىمدەرگە ەرىك بەرىپ، كەرىسەتىنبىز. بۇل پىكىرلەسۋ دە سونىڭ توڭىرەگىندە بولدى.
نەدەن باستالدى ءوزى؟ تاقىرىپ − فولكلورعا، فولكلوردان ەپوستارعا ءوتتى. بارلىق داستاندار ءبىر-ءبىر تالقىلاۋدان وتكەننەن كەيىن، مەن ادەيى ءسوز توركىنىن «الپامىس» داستانىنا بۇرا قويدىم.
− باياعىدان بەرى اۋىزدارىڭدى كوپىرتىپ، اناۋ داستان اناداي، مىنا داستان مىناداي دەيسىڭدەر، − دەدىم ولارعا سىناي قاراپ. نەگىزىنەن العاندا، بارلىق داستاندار ءبىزدىڭ «الپامىس» داستانىنا جەتپەيدى. ونداي داستان ەشكىمدە جوق.
وتىرعاندار مەنى ەندى كورگەندەي، كوزدەرى باقىرايىپ قالدى. سەزىپ وتىرمىن، داۋىستارىن كوتەرىپ، داۋلاسا كەتۋگە باتىنا الماي وتىر. ءسوزدىڭ اۆتورى – قوناق. داۋلاسپاي-اق قويا قويايىن دەسە، بولمايدى – ۇلتتىق قازىنا قانجىعادا كەتپەكشى. اقىرى بىرەۋى جاي داۋىسپەن، بىلاي ءتىل قاتتى.
− ناسىر اعا، ءسىز ايتىپ تۇرعان «الپامىس» داستانى بىزدىكى عوي…
مەن توپتاعىلاردى قىزدىرۋ ءۇشىن، نارازىلىق ءبىلدىردىم.
− «الپامىس» وزبەكتەردىڭ داستانى.
− قازاقتىكى، − دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى. داۋسى ءزىلدى جانە اشۋلى شىقتى.
مەن دە ءبىر تومەندەسەم، بىردەڭەمنەن ايرىلىپ قالاتىنداي:
− داۋلاسۋدىڭ قاجەتى جوق، − دەدىم، − «الپامىس» وزبەكتىكى.
− ناكە، تالاسپاڭىز، ول بىزدىكى.
− قانە، سىزدىكى بولسا… ءسوزىڭىزدى دالەلدەڭىز، − دەدىم كوزىنە تۋرا قاراپ.
− نەسىن دالەلدەيدى؟ دالەلدەۋدىڭ قاجەتى جوق، ول ەرتە-ەرتە زامانداردان بەرى قازاقتاردىڭ داستانى.
− مەن دە بۇل داستاندى كەشە دۇنيەگە كەلدى دەپ جاتقانىم جوق. قايسىبىر ەستەلىكتەردە ايتىلعانداي، ونداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ سالت-داستۇرلەرى قازاقتىكى مە؟ سونى ايت تا.
− نەسىن ايتايىن؟ قازاقتىكى ەكەنى انىق.
− ول ءجون ەمەس تا، اعايىن. بىردەڭەگە تالاستىڭ با، تۋرالىعىن دالەلدە. دالەلسىز قۇرعاق ءسوز ەسەپكە الىنبايدى، − دەيمىن كۇلىپ. بايقايمىن، اقىن-شىركىندەردىڭ تۇسىنىكتەرى تەرەڭ. تاعى ءبىراز ۇزەڭگى تارتسام، ءۇزىلىپ كەتەتىندەي دارەجەدە. جىنداي الاساردىم. – بولماسا، بۇنداي قىلامىز: باستەسىپ وينايىق. ەگەر «الپامىس» داستانى قازاقتاردىڭكى ەكەندىگىن دالەلدەي الساڭىزدار، مەن قازىر الدارىڭا ەكى كونياك قويامىن. ەگەر، مەن دالەلدەي السام، سىزدەر ەكى كونياك قوياسىزدار. كەلىستىك پە؟
− كەلىستىك!
− ونداي بولسا باستاڭىزدار…
− جوق، اۋەلى ءسىز باستاڭىز.
− جوق، اۋەلى داۋلاسۋشى تاراپ باستاۋ كەرەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن – ءبىز جاستاردى قۇرمەتتەيمىز، − دەدىم ءيىلىپ. – قانە، تىڭدايىق!
− جوق، ناكە، ءوزىڭىز باستاڭىز. «وزبەك − ءوز اعام» دەگەن قازاق. ءارى اعالىعىڭىز بار.
بايقاعانىمداي، داۋلاسۋ ءۇشىن ءجونى ءتۇزۋ دالەلدەرى بولماعاندىقتان، قۇرمەت قىلعانسىپ، ءسوز كەزەگىن ماعان بەرىپ تۇر.
− ءاي، − دەدىم زورعا كونگەن بولىپ. – تالداساق تالداي بەرەمىز دە. − از-كەم ويعا باتقانداي، ۇنسىزدىك ساقتاپ تۇرىپ، ءسوزىمدى ساباقتادىم. – اۋەلى مەنى اعا دەپ قۇرمەتتەگەندەرىڭە، جول بەرگەندەرىڭە ريزامىن. ەندى الپامىسقا كەلسەك، ول اۋەلى بايسىن دەگەن جەردە تۋعان. ءبايبورى مەن بايسارى دا، الپامىستىڭ سۇيىكتىسى بارشىن دا سول جەردەن. دۇرىس پا؟
− دۇرىس.
− سول جەر قازىر وزبەكستاننىڭ قۇزىرىندا، − دەدىم مەن جاڭالىق اشىپ جاتقانداي. – مەن سول دالەلگە عانا سۇيەنىپ، الپامىس بىزدىكى دەمەيمىن. شورالار بيلىگى كەزەڭىندە مۇرالارىمىز شاتاسىپ كەتتى. انە جەرگە ءبىر سىزىق جۇرگىزىپ، مىنا جاعى − وزبەكستان، انا جاعى − قازاقستان دەپ، بەلگىلەپ بەردى اعالارىمىز. بۇعان ءارى دەگەندە ەلۋ جىل بولدى. ودان ىلگەرى بۇل جەرلەر قازاقتىكى بولۋى دا، وزبەكتىكى بولۋى دا مۇمكىن. دۇرىس پا؟
− دۇرىس.
− الپامىس وزبەكستان ولكەسىندە تۋعاندىعى ءۇشىن عانا وزبەكتەردىكى دەمەيمىن. مەن بۇل دالەلدىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز دەپ سانايمىن.
كورىپ تۇرعانىمداي، داۋلاسۋشىلار جەڭىلدەپ، مەن ولاردى ءبىراز تىنىشتاندىرىپ، باسقا دالەلدى ناقتىلاۋعا كوشتىم.
− قانە، ايتىڭدارشى؟ ءبايبورى مەن بايسارى كىم؟
− اعالى-ءىنىلى…
− بارەكەلدى! بارشىنايدىڭ الپامىسقا قانداي جاقىندىعى بار؟
− ونى كىم بىلمەيدى؟ – دەدى داۋلاسۋشىنىڭ ءبىرى موينىن سوزىپ. ونىڭ ءسوز ساپتاسىندا «سونى دا بىلمەيدى، تاعى تالاسىپ وتىر» دەگەندەي، وزىمبىلەرمەندىك سەزىلىپ تۇردى. – الپامىستىڭ سۇيىكتىسى عوي.
− بۇل ءسوز انىقتالدى. تۋىستىق جاعىنان، ول الپامىسقا كىم بولادى، دەپ سۇراعانىم عوي.
ەشكىمنەن ءۇن شىقپادى. شاماسى، ءسوز توركىنى قايدا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ قالدى. مەن تاعى سۇراق قويدىم:
− نەمەرەلەس اعايىن، ءا؟ سولاي ما؟
− سولاي…
− ولاي بولسا، سەندەر ماعان ايتىڭدارشى، قازاقتا جىگىت − نەمەرە اعايىنىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى مە؟
− جوق…
− دۇرىس. قازاقتاردا ونداي عۇرىپ جوق. نەمەرە اعايىننىڭ قىزىنا ۇيلەنۋ بىلاي تۇرسىن، سىزدەر الىس اعايىننان دا قىز المايسىزدار. – داۋلاسۋشىلاردى بايقاسام، باياعى ەكپىندەرىنەن قايتقانداي. بىردەڭە قىلىپ، ولاردىڭ كوڭلىن كوتەرمەسەم بولمايتىنداي. اڭگىمەمدى جانە جالعادىم. – قازاق حالقىنان اقىلدى حالىق جوق، ەگەر بىلسەڭىزدەر. ولار اعايىننان قىز الىسپايدى، قىز بەرىسپەيدى. ال وزبەكتەر – اعاسى ىنىسىمەن، بولەسى بولەسىمەن قۇداندالاسادى. بۇل – جامان. مەديتسينا دا مۇنى قۇپتامايدى. رومانوۆتار ديناستياسى رەسەيدە ءۇش ءجۇز جىل بيلىك جۇرگىزگەندە، شەتتەن قىز الماي، نۇقىل بيلىك باسىنداعىلار ءبىر-بىرىمەن قۇداندالاسا بەرىپ، تەك، تۇقىم ايني باستاعاندا عانا ءبىر دانىشپان: «ەگەر وسى اريستوكراتتار قانىنا دەمبىل-دەمبىل بوتەن مۇجىقتاردىڭ قانى قوسىلىپ تۇرماعانىندا، ديناستيا الدەقاشان جىندانىپ كەتەر ەدى،» − دەپتى.
− ءوزىمىزدىڭ قوجالارداي… − دەپ كۇلدى داۋگەرلەردىڭ ءبىرى. بۇل ونىڭ مەنى ماقۇلداعانىنداي كورىندى.
− ءا، جارايسىڭ، − دەدىم كۇلىپ. – سودان با، حالقىمىزدا «جىندى قوجا» دەگەن تۇسىنىك بار.
اڭگىمە تۇگەسىلىپ قالعانداي بولدى. داۋگەرلەردىڭ ءبىرى: «جوق، بىزدە الىس-بەرىس جاساي بەرەدى» دەپ نارازى بولعان جوق. الپامىس بىزدىكى دەيىن دەسە، ول ءوزىنىڭ نەمەرە قارىنداسىنا عاشىق بولعان. قازاقتاردا بۇعان تىيىم سالىنعان. ەشكىم دە اۋىز اشىپ، بىردەڭە دەي المادى. تىم-تىرىس! اقىرى ءوزىم ۇنسىزدىكتى بۇزدىم:
− قانە، ەندى كونياكتى كىم الىپ كەلەدى؟
− ونىسى بۇنىسىنا، بۇنىسى ونىسىنا قارادى. اقىرى ءبىر اقىن ورنىنان قينالا تۇرىپ، تىسقا شىقتى. ەشكىمنەن ءۇن شىقپادى. ءلام-ميم جوق. ءبىر كەزدە باعانا شىعىپ كەتكەن اقىن ورالدى. قولىندا ەكى كونياك بار، ونى ۇستەل ۇستىنە قويدى. رەستوران بۋفەتىنەن الىنعانى ءبىلىنىپ تۇر. ەتيكەتكالارىندا رەستوراننىڭ ءمورى باسىلعان.
− قانە، جاقىنىراق وتىرىڭدارشى، − دەدىم كۇلىپ.
ولار ۇستەلدىڭ اينالاسىنا جايعاستى. مەن بوتەلكەلەردى الدارىنا جاقىنداتىپ قويدىم.
− ناسىر اعالارىڭ ەشقانداي ىشكىلىك ىشپەيدى، − دەدىم بوتەلكەلەرگە قاراپ. – بۇنى ەندى وزدەرىڭ ىشەسىڭدەر. بۇل – ءبىر! ەكىنشىدەن ءبىز اعا-ىنىلەرمىز. ورتامىزدا تالاساتىن دانەڭە جوق. سول سەبەپتى الپامىس تا وزبەكتىكى ەمەس. ول بارىمىزگە ورتاق. بۇل داستان ورتا ازيادا تۇراتىن بارشا حالىقتىكى. ءبىز دە الپامىس دەيمىز، سىزدەر دە. كەرەك دەسەڭىز، قىرعىزداردىڭ ماناسى دا الپامىسقا بارىپ تىرەلەدى. نەگىزىندە – الپماناس. بىلەسىزدەر، «الپ» دەگەنى – باتىر، ۇلكەن، دەنەلى دەگەنى. ءبارى ءبىر. ونىڭ ەسىمى انا حالىقتا ونداي، مىنا حالىقتا مۇنداي – ارقالاي وزگەرىستەرگە ۇشىراي بەرەدى. تاك چتو، كوڭىلدەرىڭە الماڭدار. سەزىپ تۇرمىن، سىزدەر الپامىستى عانا ەمەس، حالقىڭىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىن، قازىناسىن قورعاپ قالماقشىسىزدار. بارەكەلدە، وتانشىلدىق رۋحتارىڭ مىقتى ەكەن. ال ەندى مەنىڭ وسى ايتقاندارىمدى اعالىق اقىل كورىپ، ءارى توست ورنىنا قابىلداپ، الدارىڭداعىنى الىپ قويىڭدار، ىنىشەكتەر!
− كەتتىك!
ستاكاندار كوتەرىلىپ، ءبارى ءبىر-ءبىر «ۋحىلەپ» قويدى. ۋحىلەۋدىڭ سىرى ىشكىلىككە قاتىستى ما، يا بولماسا الپامىستارى وزدەرىنە بۇيىرعاننان با، بىلمەدىم، وتىرعاندار ءبىراز جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى.
الماتىدان قۋىلاسىڭ
مارقۇم تۇراپ اكا حامزا تەاترىنا ديرەكتور بولعان جىلدارى كوپ يگى ىستەرگە مۇرىندىق بولىپ ەدى.
حامزا تەاترىنىڭ اكىمشىلىگى الماتىداعى مۇحتار اۋەزوۆ تەاترىمەن كەلىسىپ، سپەكتاكل الماساتىن بولدى. جانە ولار بۇل جاققا ۋيعۇن مەن يززات سۇلتاننىڭ «ناۋايى» سپەكتاكلىن الىپ كەلەتىن بولىپ، ءبىزدىڭ تەاترىمىز ول جاققا مۇحتار اعانىڭ «اباي» تراگەدياسىن قويىپ بەرەتىن بولدى.
قىزۋ جۇمىس باستالدى. بۇلاي دەۋىمنىڭ سەبەبى – بۇل شارالارعا مەنىڭ دە قاتىسىم بار بولاتىن. «اباي» تراگەدياسىنىڭ وزبەكشە اۋدارماسىن جاساۋ ماعان تاپسىرىلعان. كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. تۇپ-تۋرا ون كۇن ىشىندە تۋىندىنى اۋدارىپ، الىپ بارىپ بەردىم. حامزا تەاترىنىڭ ۇجىمى اۋدارمانى وقىپ كورىپ قابىلدادى. ونى ساحناعا قويۋ ءۇشىن، الماتىدان اۋەزوۆ تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرى ازەربايجان مامبەتوۆتى شاقىرتتى.
انە-مىنە دەگەنشە، قويىلىمنىڭ پرەمەراسى دا بولىپ، ءبارىمىزدىڭ وعان كوڭلىمىز تولدى. اسىرەسە، اباي ءرولىن سومداعان حالىق ءارتىسى ياقۋب احمەدوۆتىڭ ويىنىنا، قازاق تۋعاندارىمىزدىڭ دا كوڭلى تولاتىندىعىنا كامىل سەندىك.
قويىلىم تاشكەنتتە بەس-التى مارتە وينالىپ، بوي ۇيرەنگەننەن كەيىن، الماتىعا اكەلىنىپ، مۇحتار اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىپ ەك، انشلاگ بولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى – «اباي» دراماسى الماتىدا وينالماعانىنا ون بەس-جيىرما جىل بولعان، كورەرمەندەر ساعىنىپ قاۋىشقان. ەكىنشى سەبەبى – ءبىزدىڭ بۇل قويىلىمدى وزبەك تۋعاندارىمىز قالاي قويادى دەگەن قىزىعۋشىلىق بار ەدى. قۇدايعا شۇكىر، قازاق كورەرمەندەرى ءار ەكى سۇراعىنا سپەكتاكلدەن جاۋاپ تاپتى. ارتىستەرىمىزدىڭ شىنايى ويناعانى سونشالىق، بازبىرەۋلەر كوز جاسىن سىعىپ الدى.
سپەكتاكل اياقتالعاننان كەيىن، ساحناعا ارتىستەرىمىز، رەجيسسەر، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ مادەنيەت ىستەرى بويىنشا جاۋاپتى حاتشىسى اشىربەك سىعاەۆ شىعىپ، سپەكتاكلگە قاتىسقان مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىن ءساتتى ويىنمەن قۇتتىقتادى. ابايدى، ياعني ياقۋب احمەدوۆتى قۇشاقتاپ ءسۇيدى. كەيىن سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەرى ازەربايجان مامبەتوۆتى توپ ءارتىستىڭ الدىنا الىپ شىعىپ، وعان قاراتىپ، بىلاي دەدى:
− و قۇلاعىڭمەن دە، بۇ قۇلاعىڭمەن دە ەستىپ قويىڭدار، اعايىن. ەگەر سۇيىكتى ابايىمىزدى وسى ساحنادا، وزبەك تۋعاندارىمىزعا قويعانىڭداي قويىپ بەرمەسەڭ، الماتىدان قۋىلاسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟
بۇل ونىڭ ءزىلى مە، ءازىلى مە؟! ءسوز استارىندا ءبىزدىڭ ونەر شەبەرلەرىنە دەگەن اۋەستىك پە، نەمەسە وسى سپەكتاكلدىڭ ءوز ساحنالارىندا قويىلماعاندىعىنا دەگەن رەنىش پە، نازىك ءبىر وكپە ەسىپ تۇردى.
ازەربايجان مامبەتوۆ سەزىمتال جىگىت ەمەس پە، ونىڭ جانىن ۇققانداي، تەز جاۋاپ بەردى:
− اينالىپ كەتەيىن، اعايىن. ەگەر بار عوي، ابايدى مىنا ياقۋب احمەدوۆقا ۇقساپ، سومداي الاتىن اكتەر تاۋىپ بەرمەسەڭ، سەن دە الماتىدان قۋىلاسىڭ!
ولار قوسىلا كۇلىپ، ءبىر-ءبىرىن قۇشاقتاپ، قۇتتىقتاستى. ەكەۋارا تۋىنداعان سالقىندىق لەزدە كورەرمەندەر شاپالاعىنىڭ استىندا كومىلىپ قالدى.
ادامگەرشىلىك
الماتىدا ءبىر جيىن سەبەپ بولىپ، ورتا ازيا جانە قازاقستان جاستارى ورتاسىندا وتىرمىز. ءبىر قىرعىز اقىنى جىنداي قۇيعىتىپ، قادىرلىمىز قادىر مىرزاليەۆتى بالاعاتتاي جونەلمەسى بار ما؟! تۇككە تۇسىنبەي قالدىق. جاۋاپتاسۋ قادىرعا قيىن بولدى. قوناق ەشتەڭەنى ەلەيتىن ەمەس. ىڭعايسىزدانعان قادىر ورىستاردى بالاعاتتاپ كەتتى. ءبىز نە دەرىمىزدى بىلمەي، ەشتەڭە ۇقپاستان، اڭىرايدىق تا قالدىق. جانىندا وتىرعان تۇمانباي اراعا تۇسكەن بولىپ:
− قوي، قادىر. سەنىمەن ۇرىسقان قىرعىز، ايدالاداعى ورىستا نەڭ بار؟ – دەدى.
سوندا قادىر اعامىز ءسال جىميىپ:
− وڭباعان ورىستار بىلەدى ەكەن عوي! ءبىزدى ماقتاعىسى كەلسە: «مولودەتس، كازاح!» − دەپ ماقتايتىن دا، جەك كورگەندە: «سۆولوچ، كيرگيز!» − دەپ ۇرىساتىن، − دەدى.
مۇنىڭ سەبەبىن كەيىن تۇسىندىك. ورىستار قازاقتاردى XIX عاسىرعا دەيىن «قىرعىز، قارا قىرعىز» دەپ اتاپتى. كوپشىلىك ورتاسىندا ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە قادىرىن تۇسىرگىسى كەلمەگەن قايران اعامىز، الگى قىرعىزعا ورىستار ارقىلى ادامگەرشىلىكپەن تويتارىس بەرىپتى.
بۇل قانداي تاس؟
تاشكەنتتە جازۋشىلاردىڭ جيىنى بولىپ، وعان جۇبان مولداعاليەۆ اعامىز دا قاتىستى. جەڭگەمىز – اعامىزبەن بىرگە. سول جيىن ءوتىپ جاتقان كۇندەرى ەكەۋىن قوناققا شاقىردىق. ءوزىڭىز بىلەسىز، ول كەزدە مولشىلىق. داستارحان دا استا-توك: ءتۇرلى-ءتۇرلى تاتتىلەر، جەمىستەر، شيشالار دەگەندەي… جۇبان اعانىڭ شيشالارعا قاراماي قويعانىنا ءبىراز بولعان ەكەن، تەك شاي ءىشىپ وتىردى. داستارحاندا جال-جال ءۇيىلىپ، الاۋلاپ تۇرعان ناۋاتقا كوزى ءتۇستى دە، كەنەت قولىنا ۇستاپ، تاماشالاي باستادى.
− ءاي، ناسىر! بۇل قانداي تاس؟ – دەپ سۇرادى مەنەن.
− بۇل «ناۋات» دەگەن تاس، − دەدىم.
− بۇل تاستىڭ نە قاسيەتى بار؟
وسى سۇراقتان كەيىن، ارقام قوزىپ، اعاما قالجىڭدادىم:
− و-و، بۇل تاستىڭ ءۇش قاسيەتى بار. ءبىرىنشى قاسيەتى – بۇل تاستى شايعا سالىپ ىشكەن ادام تۇپ-تۋرا جازۋشىلار وداعىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ كەتەدى. ەكىنشى قاسيەتى – بەلدى باقۋات قىلادى. ءۇشىنشى قاسيەتى – بۇل تاستى تۇتىنعان ادامنىڭ ايەلى كۇندە قۋانىپ جۇرەدى!
جۇبان اعا بۇل اڭگىمەنى كوزدەرى جايناپ تىڭداپ تۇردى دا:
− قانە، سال كەسەگە! – دەدى. مەن دە ناۋاتتىڭ ءبىر كەسەگىن كەسەسىنە سالىپ جىبەردىم. ناۋاتتى قاسىقپەن اينالدىرىپ-اينالدىرىپ تاتىپ كورىپ:
− ءتاتتى عوي! – دەپ تامساندى.
اڭگىمە سونىمەن ءبىتتى. اس-سۋدان كەيىن، قوناق ۇيگە جەتكىزىپ سالدىم. جيىن دا ءبىتىپ، ولار الماتىعا ۇشىپ كەتتى.
بۇل ءازىلدى اۋزىما قۇداي سالدى ما، اعامىز كوپ وتپەي، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ، ونشا-مۇنشا اۋرۋىنان دا ايىعىپ كەتتى.
سول شاقتا تاشكەنتكە تانىمال جازۋشى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازاەۆ كەلدى. ءبىزدىڭ شاڭىراقتا وتىرعانىندا سوزدەن-ءسوز شىعىپ، جۇبان اعامەن اراداعى اڭگىمەنى ەسكە الدىق.
− ەندى بىلاي ىستەيسىز، − دەدىم مەن شەرحان اعاعا. – الماتىعا بارعانىڭىزدان كەيىن، جۇبان اعانىڭ الدىنا كىرەسىز. ناسىر سىزگە ءبىر تاس جەگىزگەن ەكەن. سول تاستىڭ ءۇش قاسيەتى بارىن ايتقان ەكەن. ناتيجەسىندە ەكەۋىنىڭ جۇزەگە اسقانى، ياعني ءبىرىنشى بولىپ كەتكەنىڭىز تۋرالى ەسىتىپتى، ساۋلىعىڭىزدىڭ جاقسارعانىنا قۋانىپتى. ال ءۇشىنشى قاسيەتتىڭ اسەرى جونىنەن بەيحابار ەكەن. سونى سۇراپ جاتىر، دەيسىز.
شەرحان اعا:
− ايتامىن، ايتامىن… − دەدى كۇلىپ.
الاتاۋ
الماتىنىڭ ءدال توبەسىندە، اق شاشتى الاتاۋدىڭ باۋرايىندا، ادەمى ءبىر مەكەن بار. بۇل «الاتاۋ» ءساناتوريى. ساناتوري وتە جايلى ورىنعا ورنالاسقاندىقتان، ونىڭ ساف اۋاسىنان ءبىر دەم جۇتىپ، گۇلزار باقتارىن ءبىر اينالعان ادام كەز كەلگەن دەرتىنەن ساۋىعىپ كەتەدى.
ءساناتوريدىڭ باس دارىگەرى – اباي دەگەن جايدارى، اشىق-جارقىن جىگىت بولاتىن. ورىنباسارى – جامبىل دا جىگىتتىڭ جامپوزى. ساناتوري كۇندە قاربالاس: بىرەۋ كەلەدى، بىرەۋ كەتەدى. كەلىپ دەم الامىن دەگەندەر سان-مىڭ! ءارى بارىنە بىردەي جولداما تابىلا بەرمەيدى. اسىرەسە، جاز ايلارىندا.
سونداي ءبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە ساناتوريگە اقىن سىرباي اعا ماۋلەنوۆ كەلىپتى. قاراسا، ورىن جوق. ونىڭ ۇستىنە اعامىزدىڭ جولداماسى دا جوق كورىنەدى. اباي مەن جامبىل ورتالارىنا الىپ، اقتالۋدىڭ رەتىمەن، جاعدايدىڭ تىگىسىن جاتقىزا باستاعان ەكەن، اعامىزدىڭ اشۋى كەلىپ، اششى تىلىمەن:
− سەندەر وزدەرىڭنەن وزدەرىڭ نە دەپ تۇرسىڭدار! ءبىر اباي مەن ءبىر جامبىلدىڭ ورتاسىنا جالعىز سىرباي سىيمايدى ما؟! – دەپتى.
اباي دا، جامبىل دا، سىرباي دا – اقىن. اقىننىڭ تاپقىرلىعىنا جاۋاپ تابا الماعان ولار، ورىنباساردىڭ بولمەسىن ۋاقىتشا بوساتىپ، اعامىزعا بەرە تۇرۋعا ءماجبۇر بولىپتى.
وزبەك تىلىنەن اۋدارعان: گۇلداريا اشىرباەۆا
Abai.kz
