ەركەش قۇرمانبەكقىزى : «كەڭىستىك پەن تىرشىلىك قانا ماڭگىلىك»
«اقسارباس» - ارعى بەتتە تاسپالانعان تاعى ءبىر ءساتتى فيلم (قازاق قۋانىشى مەن جۇبانىشىنا، الدە ءبىر تاۋەكەل ەتكەن ىسىنە اقسارباس اتايدى). كوڭىلگە ىستىق كورىنىستەر كوشىن تىزگەن كوركەم فيلمدە سۇيگەنى ءۇشىن تاۋەكەل ەتە العان - قايسار، تاعىدىرىنا تاكاپپارلىعىن جەڭدىرمەي كونگەن - وجەت قازاق ايەلى مەن بابالار ءداستۇرى، تۇرمىس-سالت بەلگىلەرى ايقىن كورىنىس تاپقان. بۇرىنعى اردا قازاقتىڭ ۇرپاعىن جاتقا بەرمەۋى، عاشىقتاردىڭ دومبىرا، قوبىز ۇنىمەن سىرلاسۋى، بوتالى ىنگەننىڭ باسىنداعى كەپ «اقسارباستىڭ» ىشىكى لەيتوموتيۆى بولىپ تابىلادى. فيلمنىڭ ستسەنرايىن جازعان شىڭجاڭداعى (قحر) جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - ەركەش قۇرمانبەكقىزى، باس رەجيسسەرى - ورتالىق تەلەۆيزيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى گاۋ فىڭ، باس پروديۋسەرى - شىڭ زى ءجۇن.
فيلمدەگى باستى كەيىپكەرلەر.
ۇكىبالا (اقتاي سالدى ۇناتىپ، اتا-اناسىنىڭ ۇزاتپاق بولعان جەرىنە بارماي، سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتەدى دە، كەيىن قاستەرمەن باس قۇرايدى. ءفيلمنىڭ سوڭىندا اقتاي سالدىڭ اۋىلىندا قالعان قوس جەتىمەگىن ساعىنىپ بوتاسىن ىزدەپ بوزداعان ارۋانا كەيپىنە ەنەدى).
اقتاي سال (ۇكىبالانىڭ عاشىق جارى. جاستاي دۇنيە سالادى).
«اقسارباس» - ارعى بەتتە تاسپالانعان تاعى ءبىر ءساتتى فيلم (قازاق قۋانىشى مەن جۇبانىشىنا، الدە ءبىر تاۋەكەل ەتكەن ىسىنە اقسارباس اتايدى). كوڭىلگە ىستىق كورىنىستەر كوشىن تىزگەن كوركەم فيلمدە سۇيگەنى ءۇشىن تاۋەكەل ەتە العان - قايسار، تاعىدىرىنا تاكاپپارلىعىن جەڭدىرمەي كونگەن - وجەت قازاق ايەلى مەن بابالار ءداستۇرى، تۇرمىس-سالت بەلگىلەرى ايقىن كورىنىس تاپقان. بۇرىنعى اردا قازاقتىڭ ۇرپاعىن جاتقا بەرمەۋى، عاشىقتاردىڭ دومبىرا، قوبىز ۇنىمەن سىرلاسۋى، بوتالى ىنگەننىڭ باسىنداعى كەپ «اقسارباستىڭ» ىشىكى لەيتوموتيۆى بولىپ تابىلادى. فيلمنىڭ ستسەنرايىن جازعان شىڭجاڭداعى (قحر) جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - ەركەش قۇرمانبەكقىزى، باس رەجيسسەرى - ورتالىق تەلەۆيزيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى گاۋ فىڭ، باس پروديۋسەرى - شىڭ زى ءجۇن.
فيلمدەگى باستى كەيىپكەرلەر.
ۇكىبالا (اقتاي سالدى ۇناتىپ، اتا-اناسىنىڭ ۇزاتپاق بولعان جەرىنە بارماي، سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتەدى دە، كەيىن قاستەرمەن باس قۇرايدى. ءفيلمنىڭ سوڭىندا اقتاي سالدىڭ اۋىلىندا قالعان قوس جەتىمەگىن ساعىنىپ بوتاسىن ىزدەپ بوزداعان ارۋانا كەيپىنە ەنەدى).
اقتاي سال (ۇكىبالانىڭ عاشىق جارى. جاستاي دۇنيە سالادى).
قاستەر (دالانىڭ تاۋ مىنەزدى تۇيىق جىگىتى. ۇكىبالاعا ءۇنسىز ىنتىق بولادى. ۇزاتىلىپ بارا جاتقان ۇكىبالاعا ءوز قولىمەن كۇمىس ەر شاۋىپ بەرەدى، كەيىن ىنتىق زارىمەن از عانا كۇندەر جۇپتاسىپ ءومىر سۇرەدى).
قالي (اقىنجاندى ارمانشىل بالا. فيلمدەگى وقيعانىڭ كەيبىر تۇسى قاليدىڭ ەستەلىگىمەن باياندالادى).
سارا اپا.
ابىز قاريا.
فيلمدە ابايدىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ، اندەرى ايتىلادى.
(تومەندەگى سۇحباتىمىز جازۋشى ەركەش قۇرمانبەكقىزىمەن فيلمدەگى اسەرلى كورىنىستەردى اڭگىمە ەتە وتىرىپ جالعاسىن تاپتى).
-ابىز قاريا ەرتە كوكتەمدە الاجوندانىپ جاتقان جەردىڭ بەتىنەن اقسارباس قوزىنى تاۋىپ الادى دا، جاقپارتاستارعا سۋرەت ويىپ تۇرعان بالاعا اكەلىپ بەرەدى. فيلم وسى كورىنىسپەن باستالىپ، وسى كورىنىسپەن اياقاتالىپتى. نەگە؟
- قاريا بالاعا قوزىنى بەرمەستەن بۇرىن، «سەن مىنا سۋرەتتەردى ءۇش مىڭ جىلدان بەرى ويىپ، ءتۇسىرىپ كەلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى عوي. اڭگىمە وسى سۇراقتا. جاقپارتاستاعى سۋرەتتەر. ابىز قاريا. ارمانشىل بالا. كوشپەنلى تۇرمىس. ماڭگىلىك وسىلايشا جالعاسىپ جاتىر. ءتۇسى، ءتۇرى عانا ەپتەپ وزگەرۋى مۇمكىن، بىراق، ءبىزدىڭ تەرەڭنەن تارتقان التىن تامىرىمىز ساباعىن ۇزگەن جوق.
- ياعني، جاقپارتاستارعا تاڭبالار بەينەسىمەن تۇسكەن ۋاقىت كەرۋەنى عاسىرلار قويناۋىنان شىقتى دا كينوعا اينالىپ كەتتى.
- ءيا، عاسىرلار قويناۋىنان شىققان ۋاقىت كەرۋەنى دەگەنىمىز دۇرىس. كينونىڭ باسىنداعى بالا قاليدىڭ جىگىت بولعان كەزىندە دە ۇكىبالانىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ ءوزى سۋرەت سىزاتىن جارتاستارعا قايتىپ بارۋىندا سونداي ءمان بار. بىراق مەن وسىنىڭ ءبارىن كينودا كينو تىلىمەن عانا جەتكىزە الامىن. مۋزىكامەن جانە ارتىستەردىڭ وينىمەن اڭعارتامىن. ۋاقىت كەرۋەنى دەگەننەن شىعادى، ۇكىبالا (كەلىن) مەن سارانىڭ (ەنە) ەكەۋى ءبىر انانىڭ وبرازىن سومدادى دەسە بولادى. ال ەندى وسى ءبىر ايەل ءۇش مىڭ جىل الدىن ءومىر سۇرسە كەرەك. ءتىپتى ودان دا بۇرىن تىرلىك كەشتى دەپ ويلاساق قاتەلەسپەيمىز. ول جانە بۇگىن دە ءومىر ءسۇرىپ، قاسىمىزدا ءجۇر.
- ەل جايلاۋعا جاڭا كەلىپ قونىپ جاتىر. سارا اپانىڭ وشاعىنداعى وت تۇتانباي قويادى. سوندا سارا اپا كورشىلەرىنەن وت الىپ كەلۋ ءۇشىن بالا قاليدى جۇمسايدى. وت الىپ كەلۋ - قىرداعى اۋىلدىڭ ىشىندەگى اقپاراتتى (بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا) تاراتۋدىڭ دا ءبىر ءتۇرى عوي. «وت الىپ كەلگەن ايەلدىڭ وتىز اۋىز ءسوزى بار» دەگەن. وسى جاعىن ءبىر بايانداپ كەتسەڭىز.
- وت الىپ كەلۋدى مەن كينو سيۋجەتىنە ارنايى ەنگىزدىم. نەگىزگى ينفورماتسيانى تاسۋشىلار كوشپەندى تۇرمىستا وت الىپ كەلۋشى ايەلدەر، بالالار بولعان. قىسقاسى، ءبىر ءۇيدىڭ ارىق-تۇراق مالى جوعالىپ كەتسە دە ونىڭ قاي سايدا قالاي قاراپ تۇرعانىن ات ۇستىندەگى جولاۋشىلار وت تاسىپ جۇرگەن ايەلگە نەمەسە اۋىلدىڭ قارا سيراق بالالارىنا ايتىپ كەتەدى. بىز بالا كەزىمىزدە تالاي وت العانبىز. سول ساتتەر ەسىمدە قالىپتى. كينو تۇسىرسەم، نەمەسە كينو ستسەناري جازا قالسام، پايدالانارمىن دەپ ويلاپ ءجۇرۋشى ەدىم. «اقسارباسقا» ءدوپ كەلە كەتتى.
- ءسىز وت اكەلۋدى كينو الەمىنە ادەمى ەنگىزىپ جىبەرىپسىز. ءبىزدىڭ قازاق كينوسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءومىرىن كورگەن، سول ورتادان شىققان ادامداردىڭ وزدەرى بۇل جايتتى ەسكەرۋسىز قالدىرىپ كەلىپ ەدى. ەكىنشى جاعىنان ءبىر ءۇيدىڭ وشاعىندا لاۋلاپ جانعان وت ءبۇتىن اۋىل وتىنىڭ سونبەيتىنىن، ءبىر اۋىلدىڭ ءبىر وشاقتان جىلىناتىنىن بىلدىرسە دە كەرەك.
جوعارىدا اڭگىمە وت اكەلۋدەن باستالادى دەپ قالدىق قوي، ۇكىبالانىڭ ەرىكسىز ۇزاتىلىپ بارا جاتقانى اۋىلعا الدىمەن اقسارباس قوزىنىڭ يەسى بالا قاليدىڭ اۋزىنان تارايدى ەمەس پە؟
- ءيا، سولاي. ۇكىبالا قاليدان «ۇيلەرىڭدە كىم بار؟» دەپ سۇرادى. قالي «قاستەر اعام بار» دەدى. ۇكىبالا «كىم بولسا سوعان ايتىپ بار» دەدى. قالي ۇكىبالانىڭ ول ءسوزىن وزىنشە توپشىلاپ، قاستەردە كوڭىلى بار ەكەن دەپ قالادى. ۇكىبالا سولقىلداپ ادەمى وسكەن بويجەتكەن. جاس بالا ءۇشىن مەنىڭ جەڭگەم بولسا عوي دەيتىن قاس سۇلۋدىڭ ءوزى. بۇل دا دالا بالاسىنا ءتان ارمان ەمەس پە (كۇلدى).
- فيلمدە ءبىزدى سۇيسىندىرگەن جاراسىمدىلىق - جەڭگەسى مەن قايىن ءسىڭىلىسىنىڭ ارا قاتىناسى، ەكەۋىنىڭ جاقىندىعى. جاسىل بەلدە گۇل تەرىپ ءجۇرىپ جەڭگەسى ۇكىبالاعا اقتاي سال تۋرالى ايتادى. ونىڭ اندەرىن قىزدار ءسۇيىپ تىڭدايدى دەيدى. وسى كەزدە ۇكىبالانىڭ ويىنا اقتاي سەرى كىم دەگەن ساۋال ۇيالاعان سياقتى. «ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتاعان» دەمەكشى، ونەرلى ازاماتتىڭ وزىنەن بۇرىن مىرزا اۋىلعا داقپىرتى جەتپەي مە؟ دەگەندەي-اق، ۇكىبالا ۇزاتىلار كەزدە اقتاي سەرى ويىن ساۋىق قۇرۋعا اۋىلعا كەلە قالادى. بىر تاڭقالارلىعى، اۋىلدىڭ يبالى بويجەتكەنى، اكە شەشەسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ وتىرعان قىز اقتاي سالدىڭ داۋىسىن ەستىگەندە الدىنان جۇگىرىپ شىعادى. بۇل جەردە «توسىن وقيعا مەن قىزىق» ءۇشىن رەجيسسەر الگىندەي شەشىم قابىلداعان سياقتى ما، قالاي؟..
- ءيا، بۇل قىزىق شەشىم بولدى. ول ەكەۋىن، ماسەلەن وزەننىڭ بويىندا كەزدەستىرسەك تە بولاتىن ەدى، بىراق ول جاڭالىق ەمەس. ويتكەنى بۇدان بۇرىنعى كينولاردا بۇنداي كورىنىستەر بولعان. ءبىر شىندىقتى ايتا كەتەيىن، كينو ءتۇسىرۋ بارىسىنداعى ويلاعان كورىنىسىمىزدە ۇكىبالا توپ قىزداردىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ تۇرۋى ءتيىس-ءتى. اتاعى الىسقا كەتكەن سۇلۋدى اقتاي سال (نۇرلان ءالىمجان) كوزىمەن ىزدەيدى. قانشا دەگەنمەن باي، شونجار اۋىلدىڭ قاتاڭ باعۋىنداعى قىز سالدىڭ كوزىنە بىردەن تۇسە قويماۋى كەرەك قوي. كۇيەۋگە شىققالى جاتىر. بىراق وسى كورىنىستى تاسپالاي الماي-اق قويدىق. ءبىز كينونى ءتۇسىرىپ باستاعان كەز جەتىنشى اي ەدى، جازدىڭ ناعىز دەر شاعى. ماڭايداعى قىز-كەلىنشەك، جىگىتتەردىڭ بارلىعى شوپكە ءتۇسىپ كەتىپتى. جالپى جيىننىڭ كورىنىسىن 200-دەي بۇقارا ءارتىسى (اۋدان، اۋىلداعى مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى.-رەد) كەيىپتەپ ءجۇردى. كوبى شال كەمپىر. ولاردىڭ ارەكەتتەرى شىنايى شىقپادى. ال، كينو بولسا ۋاقىتىنا قاراي تاراۋ-تاراۋىمەن ءتۇسىرىلىپ جاتتى. سول كۇنى باس رەجيسسەر كەلىپ ەدى. باس رەجيسسەر: «مەنىڭ ءبىر ويىم بار. نەدە بولسا، بۇقارالىق ارتىستەردى تۇگەلدەي ءتۇسىرىپ الايىق. ايەتۋىر، وسى كورىنىستى كورسەتۋ كەرەك بولعان سوڭ، جاساۋ ۇيدە وتىرعان قىزدارمەن بىرگە ۇكىبالا دا جۇگىرىپ شىقسىن»،- دەدى. ءسويتىپ، الدىنداعى تۇسىرىلىمدەردە ايقىن كورىنگەن بۇقارالىق ارتىستەر مەن كاسىبي ارتىستەردىڭ بەت-بەينەسىندەگى ايىرماشىلىقتار بىلىنبەي كەتتى. ايتپەسە، اقتاي سالدىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىعاتىن قىزداردىڭ كوبى ءبيشى قىزدار ەكەن دە، ولار وزدەرىنىڭ بيشىلىك قالىبىنان شىعا الماي جاتتى. ولار بيشىلىك جۇرىسكە سالعان كەزدە جاساندىلىق كوپ بايقالدى. ءسويتىپ، كۇتپەگەن جەردەن ۇكىبالانى اقتاي سەرىمەن كەزدەستىرىپ جىبەردىك.
- اقتاي سالدىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىعۋى - ۇكىبالانى كۇتىپ تۇرعان ۇلكەن تاعدىردىڭ نىشانىنداي اڭعارىلدى بىزگە. ۇكىبالا قادىرلى اۋىلدىڭ سانىمەن بوي جەتكەن ۇياڭ قىزى بولعانىمەن تاڭداۋ جاساۋدان تايىنبايتىن، سەزىمىنە دە ەرىك بەرە الاتىن قازاق قىزىنىڭ تابيعاتىن تانىتتى. قىزدى بايلاپ ماتاپ ۇستاۋ، مالعا ساتۋ ءداستۇرلى دالا تۇرمىسىندا بولماعانىن جانە بىلەمىز. ءداستۇردى دالا تۇرمىسىندا قازاق قىزىنىڭ ەركىندىگى ساقتالعان، ەرلىگى دارىپتەلگەن. سوندىقتان دا، ۇكىبالانىڭ اقتاي سالدىڭ الدىنان شىعۋىن ەركەلىك دەمەسەك، ەرسىلىككە بالاي قويمادىق. ۇكىبالا اقتاي سالدىڭ الدىنان شىعىپ قانا قويمايدى، ءوز سەزىمىن قوبىز ۇنىمەن جەتكىزەدى. كينودا تاۋىپ كەتكەن تاعى ءبىر جاڭالىعىڭىز - عاشىقتاردىڭ مۋزىكا تىلىمەن سويلەسۋى بولدى. اقتاي سال جيىن ورتاسىندا ەلدى ەرەن ريزا ەتىپ ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءانىن ايتىپ وتىرادى. ءسويتىپ وتىرعان كەزدە ءۇي ىشىندەگى ۇكىبالا ەردەننىڭ كۇيىن قوبىزبەن تارتىپ، ءوزىنىڭ زار-مۇڭىن سالعا جەتكىزەدى. بۇل قالاي ويىڭىزعا كەلدى؟
-بۇل سۇراقتى وتە جاقسى قويدىڭىزدار. ءدال وسى ادامنىڭ ىشكى كۇيىن مۋزىكامەن بەينەلەيتىن ءداستۇر قازاقتىڭ اڭىزدارىندا كوپ ايتىلادى. ونداي اڭىزداردىڭ كوبىن بالا كەزىمىزدەن تىڭداپ، بالا كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وستىك. كەيىن كەلە وقىدىق. وقىعان كەزدە ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. بۇل ءداستۇر باسقا ۇلتتاردا جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى، قازاقتىڭ ساحارالىق مادەنيەتى، زاڭى، مۇراسى بار. ءبىر نارسەنى توتەسىنەن ايتسا، ءبىرىن قالجىعا سۇيەپ ايتادى. ال، ەندى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋگە كەلمەيتىن دۇنيەنى دومبىرامەن، قوبىز ۇنىمەن جەتكىزەدى. شىركىن، ءبىر تۋىندى قولىما تيسە، سوعان قازاقتىڭ مۋزىكامەن تىلدەسەتىن ءداستۇرىن الىپ شىقسام دەپ ارماندايتىنمىن. ءسويتىپ، جۇرگەندە وسى كينونى ءتۇسىرۋدىڭ ءساتى بۇيىرىپ مۋزىكا ارقىلى تىلدەسۋدى، ءتۇسىنىسۋدى كورسەتە الدىق. ارينە، جان-دۇنيەڭنىڭ تىلەۋىن، كۇردەلى كۇيىن تىلمەن جەتكىزۋگە دە بولادى. بىراق، قوبىز شالا وتىرىپ جەتكىزۋ - تەك قازاقتا عانا بار عاجايىپتىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ ساحارالىق مىنەزى. ويتكەنى، ايتۋعا كەلمەيتىن، وتە-موتە اۋىر كوڭىلدىڭ كۇيىن مۋىزكامەن جەتكىزۋ تەك قازاقتا عانا بار ەكەن. مۇمكىن، باسقا ۇلتتاردا دا بار شىعار، ونى بىلمەدىم.
-ءسىز قىتاي مادەنيەتىن جاقسى بىلەسىز. عاشىقتىق پەن ماحاببات سەزىمىن مۋىزكامەن جەتكىزۋ، قانداي دا ءبىر مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ۇنىمەن ءبىلدىرۋ قىتايلاردا بار ما؟
- بالكىم بار دا شىعار. بىراق مەن سالىستىرمالى تۇردە دەپ ويلايمىن. قىتايدىڭ كەيبىر كينولارىندا وزدەرىنىڭ «ارحۋ» دەگەن ۇلتتىق اسپاپتارىندا وينالاتىن مۋزىكالارى جانە اڭىزدارى بار. بىراق وندا نەگىزىنەن مۋزىكاعا تاعدىردى قاتىستىرادى. ال، ءدال وسى كينوداعى سياقتى ادامنىڭ جان كۇيىن مۋزىكامەن تىلدەستىرۋدى كورگەن جوقپىن.
-كينوداعى وقيعالار قيسسا-داستانداعىلارداي قىسقاشا باياندالىپ وتىرادى. ونى نەگە قوستىڭىز؟ قىتايعا، باسقا دا كورەرمەندەرگە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بە؟
-تۋرا ايتاسىز. ويتكەنى، ءبىز بۇل ءفيلمدى تەك قانا قازاق قاۋىمىنا ارنامادىق. مەنىڭ نەگىزگى ويىم - قازاق الەمىن كينو ارقىلى دا باتىس ەلدەرىنە، امەريكا قۇرلىعىنا، افريكاعا، جاپونياعا ايگىلەۋگە بولادى. سوندىقتان وزىمىزگە ۇعىنىقتى جايتتەرگە بايانداۋ تاسىلىمەن تۇسىنىك بەرىپ وتىرۋدى ءجون كوردىك . كينو باستالعان كەزدە بالا قالي «سارباس، سارباس» دەپ قوزىسىن شاقىرىپ، ىزدەپ جۇرەدى. شىندىعىندا، قازاقتا مالعا ات قويىپ، شاقىرمايدى. ال، بۇل جەردە قوزىنىڭ «سارباس» اتالۋى وزگە مادەنيەت اياسىندا ءومىر سۇرەتىن جۇرتتارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن جاسالدى . سەبەبى، باتىس ەلدەرى ءاربىر حايۋان مەن ماقۇلىققا ات قويىپ، شاقىرادى. بىز كينودا ءوز تابيعاتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ حالىقارالىق تىلدە سويلەي ءبىلۋىمىز كەرەك. جانە سول تىلمەن بايلانىس جاساۋىمىز شارت. كينو بارىسىندا مال سويعان ساتتە الاقان جايعان قالي مەن قاستەر قولدارىن جوعارى، كوككە كوتەرەدى. سونىڭ بارلىعىندا دا وي بار. ءبىز، قازاق، مال سوياردا قولىمىزدى كەۋدە تۇسىمىزعا عانا كوتەرىپ، بەت سيپايمىز. ال، بۇل باسقا تىلگە، مادەنيەتكە بارعاندا ولار مۇنى تۇسىنبەي قالادى. سول سەبەپتەن دە كەيبىر ارەكەتتەردى ۇلكەيتىپ، انىقتاپ كورسەتتىك. تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن. ويتكەنى، كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا قىتاي ازاماتتارى: «بۇل نە؟ نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟» - دەگەن ساۋالداردى ءجيى قويىپ ءجۇردى. سودان بارىپ، «ءا، مۇنداي نارسەلەردى انىقتاپ تۇسىرمەسەك، وزگەلەرگە جەتكىزە المايدى ەكەنبىز»،- دەگەن وي كەلىپ، ول ارەكەتتەردى انىقتاپ تۇسىردىك.
-كينونىڭ جەلىسىمەن سۇحباتىمىزدى جالعاستىرا بەرەيىك. كەلەسى كورىنىس. اقتاي سالدىڭ قىزى ۇزاتىلاتىن اۋلدا ءبىراز ۋاقىت جاتىپ قالۋى قالاي؟ اۋىلعا كەلگەن بەتتە ات ۇسىتىنەن ەڭكەيىپ ۇكىبالانى الدىنا الىپ وتىرعىزدى. ۇكىبالانىڭ بولاشاق كۇيەۋىنە دەگەن ەنجارلىعى دا بايقالدى. بۇدان كەيىن اقتاي سالداي قاسقىر جىگىتتى سول اۋىلدا «قاماپ» ۇستاپ وتىرۋ قاۋىپتى بولمادى ما؟
- سوڭعى جىلدارى سال-سەرىلەر تۋرالى كوپ ويلاندىم. سال-سەرىلەر مادەنيەتى - سوڭعى بەس عاسىرداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر شوقتىعى ەكەن. ءبىر جاعى ولار باتىرلار، ەكىنشى جاعىنان قازاقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ساف ۇلگىسىن جاساعان دا سولار. سال-سەرىلەردىڭ بويىندا رۋحاني اسقاقتىق بار. دۇنيەنى قۇندىلىق تۇرعىسىنان دارىپتەۋشىلەر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرىنىڭ 60-80 پايىزى وسى سال-سەرىلەردىڭ اندەرى. ءسويتىپ سال-سەرىلەر مادەنيەتىن باعامداۋىما تۋرا كەلدى. ولار قالاي تۇردى، قالاي ءجۇردى، قالاي كيىندى؟ ولاردىڭ ەر-تۇرماندارى قانداي بولدى؟ ءبىر اۋىلعا بارعاندا حالىقپەن قالاي مامىلە جاسادى؟ سال-سەرىلىگىن قالاي كورسەتتى؟ وسىلاردىڭ بارلىعىن زەرتتەي كەلىپ، فيلمگە سال-سەرىلەر وبرازىن ەنگىزۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىك. ال ەندى ۇكىبالامەن وقيعانى قابىستىرۋ ءۇشىن لوگيكالىق تۇردە ونى جاراتۋىمىز كەرەك بولدى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ بايىنىڭ ءبىر جاساعان سالتاناتى - «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن» دەگەن ءسوزدىڭ ناقتى كورىنىسى بولعان. ول نەگە دەگەندە، ءبىر قازاق توي جاساسا، الىس-جاقىنداعى كوڭىل جەتكەن اعايىن-تۋىستىڭ ءبارىن شاقىرادى. ول كەزدەگى قازاق اۋىلدارى ءبىر-بىرىنەن شالعاي وتىرادى. ولاردىڭ تويعا كەلىپ سىباعالى ءبىر قويدىڭ باسىن ءمۇجىپ كەتۋىنىڭ وزىنە از دەگەندە ورتا ەسەپپەن ءۇش-ءتورت كۇن كەتەدى ەكەن. ياعني ويداعى، قىرداعى جۇرت تويعا كەلىپ كەتىپ، قىزدى ۇزاتىپ سالعانشا وتىز، قىرىق كۇن وتەدى ەكەن. سول ۋاقىتتا سال-سەرىنى اۋىلدا ارنايى ۇستاپ وتىراتىن بولعان.
-بۇنى سۇراپ وتىرعان سەبەبىمىز، بىزدە قازىر شولاق پىكىر ايتاتىن سىنشىلار كوپ. ولار كورە قالسا، «قىزدى ۇرلاپ كەتەيىن دەپ جۇرگەن جىگىتتى سونشا ۋاقىت اۋىلدا ۇستاۋ - رەجيسسەر مەن ستسەناريستىڭ قاتەلىگى» دەپ شىعار ەدى. بىراق، اقتاي سال ۇكىبالانى الىپ قاشقان كەزدە سالدىڭ قاسىندا ادام بولمادى عوي؟ ونىڭ نوكەرلەرى قايدا؟ جوق، الدە قىسقارتۋ بولدى ما؟ مۇمكىندىكتەرىڭىز سولاي بولدى ما؟ قاراجات جەتپەي قالدى ما؟
- قاراجات جاعىنان تاپشىلىق بولعان جوق. قازاقستاندا قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق، قىتاي ەلىنىڭ كينو داستۇرىندە فيلمدە باستى كەيىپكەرلەر مەن ءتۇيىندى ويعا باسىمدىق بەرىلەدى. سوندىقتان، سالدىڭ جانىندا نوكەرلەر بولاتىن بولسا، وندا كورەرمەننىڭ ويىن بىتىراتىپ جىبەرەدى. كينودا ايتقىڭ كەلگەن ويىڭدى، كورسەتپەك كەيىپكەرىڭدى تۇنىق ءارى ايقىن ەتىپ كورسەتۋ باستى تالاپ. ەكىنشى جاعىنان مۇنىڭ تەحنيكالىق ماسەلەسى دە بار. مىسالى، سالدىڭ جانىنداعى نوكەرلەرى بولىپ تۇسكەن ادامداردى الىس اۋىلداردان شاقىرىپ الىپ كەلەمىز، كەلەسى كۇنى ولاردىڭ جۇمىسى بولىپ قالادى. جانە ءبىزدىڭ كورىنىستى الاتىن جەرىمىز بەن جاتىن ورىن ارالىعى الپىس شاقىرىم. كۇندە تاڭەرتەڭ الپىس شاقىرىم جول ءجۇرىپ وتىردىق. تۇندە ءيىر-ءيىر تاۋ جولىمەن ابدەن قالجىراپ، شارشاپ جاتار ورىنعا جەتەمىز. ءۇش ساعات قانا ۇيىقتاپ ەرتەسى تاڭ نۇرىندا قايتا جولعا شىعامىز. سوندىقتان، سالدىڭ قاسىنداعى نوكەرلەرىن ويناعان ادامداردىڭ مۇمكىنشىلىگى بولمادى.
- ولار سوندا اۋىلدىڭ ازاماتتارى ما؟
- اۋىلدىڭ ازاماتتارى بولعاندا، ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى عوي. سولاردان شاقىرتامىز.
- سودان ۇكىبالانى اقتاي سال الىپ قاشىپ كەتتى. قىزىنىڭ بۇل قىلىعىنا توزە الماعان اتا-اناسى كوز كورمەس قيانعا كوشتى. بىزدىڭشە، وسى جەردە ءسىز قوزى-كورپەش بايان سۇلۋ سەكىلدى ليرو-ەپوستىق جىردىڭ «كوشىپ كەتۋ»، ياعني كەڭىستىككە ءسىڭىپ كەتۋ سياقتى افسانالىق تۇسىن كينوعا ەنگىزىپ جىبەرگەن سياقتىسىز. سارىبايدىڭ جالعىزىنا قىزىن بەرگىسى كەلمەگەن قاراباي دا قيانعا كوشىپ كەتەدى ەمەس پە.
- شىڭجاڭداعى «حالىق» باسپاسى عاشىقتار داستانىنان ەكى ءجۇز داستاندى جيناقتاپ، ون ەكى تومىن شىعارىپ ۇلگەردى. سوندا وسى شىعارمالاردىڭ ءبارى بار. تومداردى تۇگەل وقىماسام دا، ءتۇيىندى شىعارمالاردى شولىپ شىقتىم. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتىندە كوتەرىلگەن تاقىرىپتىڭ نەگىزگىسى وسى - وكپەلى جاقتىڭ الىسقا اۋا كوشۋى ەكەن. سونى كورىپ، داستانداردان دەتال ەنگىزسەم دەگەن ەدىم. سەبەبى، قاراپ وتىرساڭىز، داستانداردا، باتىرلار جىرىندا، ءتىپتى قارا ولەڭدە دە وسى ءبىر دەتال بار. مىسالى، «اۋلىڭ كوشىپ بارادى تاۋدان اسىپ، تاۋدان اسقان بۇلتتارمەن ارالاسىپ»، -دەپ كەلەدى عوي اندەردىڭ ءوزى.
- كەلەسى كورىنىس شىققاندا ارادا بەس جىل وتكەنى ايتىلادى. اقتاي سالدىڭ دۇنيەدەن وزعانى ءمالىم بولادى. وسى جەردە بىرەر كورىنىستەر قيىلىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى، ۇكىبالانى تاۋدىڭ مۇزداي سۋىنا اكەلىپ سالىپ، «دۇزىقارا، اقتاي سالدىڭ توپىراعى سۋىماي جاتىپ» دەگەندەي اۋىر سوزدەر ايتىپ، «سەنىڭ جازاڭ وسى» دەيدى ۇكىمشىل توپ. بۇل «شولپاننىڭ كۇناسىندەگىدەي» كۇيەۋىنىڭ تالاق ەتۋىنەن كەيىن ايەلدىڭ ۇستىنە قىرىق شەلەك سۋىق سۋ قۇيىپ، تازارتىپ الۋ دەگەن سەنىم عوي. وسى جەردە وقيعالار مونتاجدالىپ كەتكەن جوق پا؟ مۇرتتى قارا جىگىت وتىر كۇجىرەيىپ. ۇكىبالا مەن سونىڭ اراسىنداعى وقيعا قيىلىپ كەتكەن جوق پا؟
- ول جەردە ەشقانداي كورىنىس قيىلعان جوق. اقتاي سالدىڭ دۇنيە سالعانىن، ودان كەيىنگى جايلاردى تۇسىرسەك، ول كوپ بولىپ كەتەتىن ەدى. بۇل كورىنىستىڭ ءتۇسىرىلۋى - كورەرمەندەرگە تۇسىنىك بەرۋ عانا. ايتپەسە، مۇرتتى جىگىتتىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. بىراق، سول جەردە سارا اپانىڭ «جارايدى، جازالاۋلارىڭ جەتتى مە؟ مەن الىپ كەتەيىنە بە؟» - دەپ ايتاتىن ءبىر-ەكى اۋىز ءسوزى بار ەدى. سول قيىلىپ كەتتى. بۇل كورىنىستە قىتاي كورەرمەندەرى ءۇشىن ۇكىبالانىڭ قاستەرمەن تاعدىر قوسۋىن تانىستىرىپ ءوتۋ عانا قاجەت بولدى.
- كينونىڭ رەجيسسەرى قىتاي ازاماتى ەكەنى بەلگىلى. رەجيسسەر بولعان سوڭ، نەگىزگى شەشىمدى سول قابىلدايدى عوي. سوندىقتان، ول كەيبىر تۇستاردى ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىنا قاراي قىسقارتىپ وتىردى ما؟ ءوز كورەرمەندەرىنە لايىقتاپ دەگەندەي.
- ءبىر جاعى ءوز كورەرمەندەرى جانە كەڭ كولەمدەگى كورەرمەندەر سونىمەن بىرگە، ءفيلمنىڭ سىيىمدىلىعى... ءبارى ەسكەرىلدى جالپى، كينو ءتۇسىرىلىپ بىتكەن كەزدە ءبىز بەس ساعاتقا جۋىق ماتەريال الدىق. قىسقارتىلعان تۇستاردىڭ ءبىرى - كينونىڭ سوڭىنا تامان ۇكىبالانىڭ ەنەسى سارا اپاي «الگى دەگەنىڭ راس پا؟» دەيدى. سونىڭ الدىندا ۇكىبالا مەن قاينى ەكەۋى توعايدىڭ ىشىندە وتىن تەرىپ جۇرگەندە ۇكىبالا قاينىسىنا: «مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم اۋىر ءجۇر. اپام مەن قاستەر اعاڭدى ساعان تاپسىردىم»،- دەيدى. سوندا قاينىسى: «مەن بارىپ، ەكى بالاڭدى الىپ كەپ بەرەيىن» دەگەندە، ۇكىبالا: «قولىڭنان كەلمەيدى»، - دەيدى. ال، قاينىسى «وندا نە ءۇشىن؟» دەپ جىلاپ قالادى. ال، ۇكىبالا قاردى سىقىرلاتا باسقان جۇرىسىمەن عانا جاۋاپ قاتادى. مۇنداي كورىنىستەردى ساقتاپ قالاتىن بولساڭ، توقسان مينۋتتان اسىپ كەتەدى. توقسان مينۋتتەن بىرەر سەكۋند اسسا بولدى، ولشەمگە تولمايتىن تاۋار بولىپ شىعادى. سوندىقتان تۋرا توقسان مينۋتقا تۋرالاۋ قاجەت بولدى.
- باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى - قاستەر. ول نەگە سونشالىقتى تۇڭعيىق، تۇيىق؟
- ول وبرازدى ادەيى سولاي جاراتقانمىن. قاراساڭىز، قازاق جىگىتتەرىنىڭ ىشىندە سونداي ازاماتتار وتە كوپ. ءوز ۇعىمىمدا بۇلار تاۋ سياقتى. بارلىق نارسە ىشىنە سيادى. بار اۋىرتپاشىلىقتى موينىنا الىپ، تەڭسەلمەي تىك تۇرادى. ولار - باسىنا كەيدە تۇمان تۇسسە، كەيدە بۇلت كەتپەي جاتاتىن تاۋ تۇلعا. بۇل - تۇڭعيىقتىق ەمەس. ءاسىلى، ءوزى سونداي وبراز. بولمىس
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
- قاستەردى كەيىپتەگەن اكتەردىڭ اتى-ءجونىن ايتا كەتىڭىزشى؟
- ءابدۋايت دەگەن ويعىر (ۇيعىر.- رەد) جىگىت. التاي ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە ىستەيدى. قازاق ءتىلىن، قازاق ءومىرىن جاقسى بىلەدى. وبرازدى سومدايتىن كەزدە نەشە قايتارا: «سەن ءوزىڭدى تەك قانا تاۋمىن دەپ ويلا. كوزىڭنەن، وزىڭنەن ۇشقالاقتىق كورىنبەسىن» دەپ ايتقانمىن. جانە بۇل كەيىپكەر كەشكە دەيىن ارەكەت ۇستىندە جۇرەدى. بايقاساڭىز، ۇنەمى كۇيبەڭ تىرلىكپەن بولىپ «بەس ساۋلىقتاىڭ» قامىن عانا ويلاپ جۇرەدى. بىراق ىشكى دۇنيەسى سونداي تەرەڭ. مەن وعان: «سەنىڭ ىشكى دۇنيەڭ بۇل ومىردەن كەنجەلەپ قالعان جوق. سەن ءبارىن بىلەسىڭ. كەشىرە دە، قابىلداي دا بىلەسىڭ. وسى وبرازدى جاراتىپ بەرە الساڭ، سەن مىقتى جىگىت بولدىڭ»،- دەپ ايتتىم. ءفيلمدى تۇسىرمەستەن بۇرىن الدىن-الا وتىز كۇنگە ول شىڭگىلگە، جايلاۋعا كەتتى. قازاقتىڭ جىگىتتەرى اتقا قالاي مىنەدى، اتقا قالاي شابادى، قارا جۇمىستى قالاي ىستەيدى؟ سونىڭ ءبارىن ومىردەن ۇيرەنىپ كەل دەپ جىبەرگەنمىن. كينودا ول ەر جاساپ وتىرادى. شابىلىپ جاتقان ەردىڭ قاڭقاسىن بىلەگىنە سالىپ ولشەپ كورەدى. ءدال وسىنى اكتەر جىگىتىمىز جايلاۋدان ۇيرەنىپ كەلدى. ونى مەن دە بىلمەيمىن. كەلگەن سوڭ، وسىنداي جاقسى دۇنيەلەر بار ەكەن دەدى. سونىڭ ءبارىن جارات دەدىك. ال، ەندى ءبىزدى ساۋساعىنا سۇعىپ الۋى - ءبىزدىڭ كوركەمدىك تۇرعىدان قوسقانىمىز.
- ءبىزدى قولىنا سۇعىپ الۋى - ويىندا ۇكىبالا تۇر عوي. ىشكى تولقىنىسىن بىلدىرەدى عوي.
- دۇرىس ايتاسىز. بۇل ەندى - كينو ءتىلى.
- ودان كەيىن اقتاي سالدىڭ تۋىستارى ۇكىبالانى قاستەرگە ۇزاتىپ بەرەدى. سوندا سارا اپاي قۇدالارىنىڭ جەتەگىنە بوتالى ىنگەن بايلايدى. بىراق قالي نەگە بوتانى بەرمەي الىپ قالدى؟
- بۇل كورىنىس ءبىر جاعى سيۋجەت ءۇشىن قاجەت بولسا، ەكىنشى جاعىنان، قاليدىڭ بالالىعى رەتىندە قابىلدانۋى كەرەك عوي دەپ ۇقتىم. بالا كەزىمىزدە ءبىز دە سونداي بولعانبىز. قوزى-لاقتى ۇلكەندەرىمىز بىرەۋگە بەرەمىز دەسە، «بەرمەيمىن دە، بەرمەيمىن» دەپ جاتا قاپ جىلايتىنبىز. ۇشىنشىدەن، فيلمدەگى وقيعانى شيرىقتىرۋ ماقساتىندا بوتانى بەرمەيمىن دەپ الا قاشۋى كەرەك بولدى. كەيىن قاليدىڭ «قاراۋلىعى» بۇرىنعى قايىن جۇرتىندا قالعان قوس جەتىمەگىن بوتالى ىنگەندەي بوزداپ ىزدەگەن ۇكىبالانىڭ تاعىدىرى بولىپ شىعادى.
- فيلمدە بوتاسى جۇرتتا قالعان ارۋانانىڭ بەينەسى ءساتتى پايدالانىلدى. وسى ارادا ارۋانا مەن بوتا جايىنا توقتالساڭىز؟
- بالا كەزىمىزدە بوزداپ تۇراتىن بوتا مەن ىنگەندى تالاي كورگەنبىز. بوزداعانى قۇلاقتىڭ تۇبىندە تۇر. ماڭگى كەتپەيدى. «نەگە بوزداپ تۇر؟» - دەپ ۇلكەندەردەن سۇراعاندا ءبىرى بوتاسى ءولىپ قالدى دەيدى، ەندى ءبىرى ەنەسى ءولىپ قالدى دەۋشى ەدى... الدىندا ايتقانىمداي، وسى بوتا مەن ىنگەننىڭ ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ بوزداۋىن ءبىر تۋىندىما پايدالانسام دەپ ويلايتىنمىن. ويتكەنى، ويسىل قارا بالاسىنىڭ باسىنداعى حالمەن قازاقتىڭ ىشكى مۇڭى ءبىر. «بوزىنگەن» سياقتى كۇيلەردىڭ تۋى دا سونىڭ بەلگىسى. فيلمدە بوتاسىن ىزدەپ كەلە بەرەتىن ارۋانا تۋرالى ەشنارسە ايتىلمايدى. ءسوز جوق، كورىنىس قانا بار. بىراق جۇرەگىڭدى سىزداتادى. مەنىڭ جۇرەگىمدى اۋىرتقان سوڭ، باسقالاردىڭ دا جۇرەگىن اۋىرتاتىن شىعار دەپ ويلادىم. قالايدا وسى جايتتى كينوعا ەنگىزەمىن دەدىم.
- تۋرا وسى شەشىمىڭىزگە رەجيسسەر قالاي قارادى؟ ول ءوزى ءۇشىن جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ بەتىن اشقانداي بولعان جوق پا؟
- تاڭ قالدى. العاشىندا تۇسىنە العان جوق. جۇرگىزۋشى رەجيسسەر دەگەن بولادى. مەن ءوزىم كينونىڭ ءتۇسىرۋ تەحنيكاسىنان بەيساۋات اداممىن. ارينە، رەجيسسەردىڭ جۇمىسىن اتقاردىم. الگى جۇرگىزۋشى رەجيسسەر اكتەرلەردىڭ ءتۇسىرىلىم بارىسىندا قالاي ءجۇرىپ، قالاي سويلەۋ كەرەكتىگىن، بوياۋ، شىراقتاردىڭ ءبارىن قالاي پايدالانادى ءبارىن-ءبارىن قاداعالاپ وتىرادى. ءلاڭ فاميليالى. سول ءبىر كەزدە ماعان: «ءبىز كينونى «اقسارباس» دەپ الدىق. تۇيەنى كىرىستىرمەي، باستان-اياق قويمەن كەتسەك» دەگەن ءبىر ۇسىنىس ايتقان. مەن سوندا: «ولاي ەتسەك، كارتون فيلم تۇسىرسەك بولادى. كينونىڭ سوڭىندا ەڭ ۇلكەن سالماقتى وسىعان، بوتاسىن ىزدەپ كەلە بەرەتىن ىنگەن مەن بۇرىنعى بارعان جەرىندە جاۋدىرەپ قالعان بالالارىن ىزدەپ جانۇشىرعان ايەل-انا ۇكىبالانىڭ تاعدىرىن ساباقتاستىرىپ ءبىتىرۋىمىز كەرەك»، - دەپ ءتۇسىندىردىم.
- كينوعا قاتىستى سۇراق بۇل دا: قىتاي بالاجان حالىق پا؟
- بالاجان حالىق. وسى ءفيلمدى كاناداداعى كينوفەستيۆالگە رەجيسسەردىڭ ءوزى الىپ بارىپ كەلدى. مەن و كىسىنىڭ سوزىنەن بايقايمىن عوي. كانادالىقتار دا بالاجان ەكەن. كاناداعا اپارعان كەزدە بۇل كينو ءتورت مارتە كورسەتىلىپتى. نەگىزى، قانداي كينو بولسا دا، ەكى رەتتەن ارتىق كورسەتىلمەيدى ەكەن. ويتكەنى، ءادىل قازىلار كينونىڭ تۇسىندىرمەسىنە قاراپ قانا كورسەتۋ، كورسەتپەۋ ماسەلەسىن شەشەتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ فيلم ءتورت رەت قاتارىنان كورسەتىلگەندە دە كانادالىق ءبىر شال مەن كەمپىر كەلىپ كورىپتى. ارتىنان «ءبىزدىڭ دە وسىنداي بالالارىمىز بار»، - دەپ جىلايدى ەكەن جارىقتىقتار. رەجيسسەر كينوعا مەنىڭ ستسەناريمدى العاننان كەيىن ماعان: «ءبىز بۇل كينونى حالىقارالىق دەڭگەيدە شىعارۋىمىز كەرەك»، - دەدى. حالىقارالىق دەگەندە، ولارعا ەلىكتەۋ ەمەس، سەن ءوز قۇنىڭدى جاراتۋىڭ كەرەك. بىراق كوتەرگەن ويىڭ حالىقارالىق تانىممەن بىردەي بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، سەنىڭ جاساعان ءفيلمىڭدى قازاق تا، قىتاي دا، كانادالىق تا، اراب تا، جاپون دا قابىلداي الۋى كەرەك. ءبارى دە ادام بالاسى عوي.
- رەجيسسەردىڭ قازاق الەمى تۋرالى كينو ءتۇسىرۋ ويىندا جۇرگەن بە سوندا؟
- ارينە.
- سوسىن سىزبەن كەزدەسىپ قالدى. ءسىز ستسەناريىڭىزدى ۇسىندىڭىز.
- بۇل كىسى جيىرما جىل دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن ادام. قىتايداعى دەرەكتى فيلم تۇسىرەتىن ەڭ مىقتى رەجيسسەر. سوندا بۇل كىسىنىڭ ارمانى: «مىنە، ورتا جاسقا كەلدىم. ءومىر بويى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردىم. ەندى ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىر كوركەم فيلم تۇسىرسەم» بولعان عوي...
ءبىزدىڭ ەلدە دە كوپ فيلمدەر بار. بىراق، ولار بۇل كىسىنىڭ ويىنان شىقپاپتى. «اقسارباس» - تۇپنۇسقاسى شاعىن عانا مەنىڭ ءبىر اڭگىمەم. 2003-ءنشى جىلى جازىلعان. قىتاي تىلىندە. بۇل شىعارما اۆتونوميالى دارەجەدە ماداقتاۋعا يە بولدى. سوسىن قىتايدىڭ جۋرنالدارى بىرىنەن سوڭى ءبىرى باستى. توراپقا (ينتەرنەتكە.-رەد) ءتۇسىپ، تاراپ كەتتى. بۇل كىسى توراپتان كورىپ، ماعان تەلەفون بەرەدى. مەندە دە كينو جازسام دەگەن وي بار ەدى. ونىڭ الدىندا «سەرجان» دەگەن تىزبەكتى فيلم جازعانمىن. ءسويتىپ، رەجيسسەر ماعان ۇسىنىس جاسادى. سونىمەن مەن ستسەناريىن جازدىم. شىركىن، كينو ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى بولا قالسا، پايدالانسام، قوسسام دەگەن جوعارىداعى ايتقان دۇنيەلەرىمدى جاراتۋ ءۇشىن ستسەناريدى ون ءتورت رەت قايتارا جازدىم. رەجيسسەردىڭ ويلارىنا دا قۇرمەت قىلدىم. سەبەبى، ميللياردتىڭ ىشىندە تالاي شىعارما بار عوي. سونىڭ ىشىنەن تاڭداپ العانىنىڭ ءوزى ەرەكشە. ەڭ باسىندا ستسەناري ءۇش بولەكتەن تۇراتىن. ۇكىبالا ءبىر بولەك، ورتاداعى قاستەرمەن قوسىلاتىن ءبىر ايەل. سارا اپاي ءبىر ايەل. ءۇش ايەلمەن ءبىر ايەلدىڭ ءومىرىن كورسەتپەك بولعانمىن. سونىمەن، ون ەكىنشى وزگەرىسكە كەلگەندە رەجيسسەر «وسىنى ءبىر ايەل ەتسەك قايتەدى» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. الدىڭعى نۇسقالارىندا اقتاي سال ۇكىبالانى الىپ كەتىپ قالادى. ويتكەنى، ەشكىمدى ولتىرگىم كەلمەدى. رەجيسسەرعا دا بۇل كينودا جاعىمسىز كەيىركەر بولمايدى دەپ تالاپ قويدىم.
- كەيىپكەرلەردى كىم تاڭدادى؟ رەجيسسەر ما؟ ءسىز بە؟ كينوداعى باستى كەيىپكەر - ەرەكشە وبراز يەسى - ۇكىبالا. ونىڭ بيداي ءوڭى، قوڭىر كوزى... قالاي تاڭدادىڭىزدار؟
- ارتىستەردى رەجيسسەر، مەن، وپەراتور ۇشەۋمىز تاڭدادىق. ءۇش ادامنىڭ تاڭداۋى ءبىر جەردەن شىعۋ كەرەك دەگەن ماقسات بولدى. ويتكەنى، مەن - قازاقپىن. بىرەۋى اپپاراتتىق كورىنىستىك تۇرعىدا تالدايدى، بىرەۋى رەجيسسەرلىق تۇرعىدا تالدايدى. ءبىز مۇمكىندىگىمىزشە قىتايداعى قازاق ارتىستەرىنىڭ ءبارىن شاقىردىق. قىتايدا ارنايى كاسىپتەنگەن ارتىستەر بار. بىراق ولاردىڭ جاس شاماسى وبرازعا كەلمەدى. قازاقستاننان دا شاقىردىق. نۇرلان الىمجانمەن بايلانىس جاساپ، بۇنداعى اكتەرلاردى ينتەرنەت ارقىلى «قابىلداپ» تۇردىق. بىرقانشا ولشەم بولدى. اكتەر وبرازعا ساي بولۋى كەرەك ەدى. ەگەر ۇكىبالا تەك قانا سۇلۋ قىز بولاتىن بولسا، كەيىپكەردىڭ كەيىننەن انا بولعان وبرازىن شىعارا الماي قالار ەدى. سوندىقتان، قىز كەزىندەگى ۇكىبالانى جانە انا بەينەسىندەگى ۇكىبالانىڭ بەت-بەينەسىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن ءدال كەلتىرەتىن، وبرازدى ءسوز جوق تۇسىنە الاتىن ادام كەرەك بولدى. اۋەلى، سەنىڭ ايتقان ويىڭدى ودان ءارى ساۋلەلەندىرىپ الىپ كەتەتىن بولۋى كەرەك ەدى. قىزداردى تاڭدادىق. قازاقستاننان دا قىزدار تاڭدادىق. بىراق ولار وتە سۇلۋ بولدى. ال ەندى كوپ ءارتىستىڭ بەت كەلبەتى زاماناۋي پىشىنگە ءوتىپ كەتكەن. كوزدەرى، كوزقاراسى قازىرگى زاماندىق بولىپ تۇرادى. ال، مارجاننىڭ كوزىندە (ۇكىبالا بەينەسىن سومداعان ءارتىس. -رەد) قازاق قىزىنىڭ ءبىر ۇياڭدىعى بار. اقىرى الىپ كەلىپ، رەجيسسەرعا تانىستىردىق. ودان كەيىن زەينەپ اپاي... زەينەپ اپاي (فيلمدەگى سارا اجە بەينەسىن سومداعان ءارتىس.- رەد) وسى كۇنى قازاقستانعا كەلىپ بالالارعا بي ۇيرەتىپ ءجۇر. بۇل كىسى بۇدان بۇرىن ساحنالىق قويىلىمداردا ويناعان. ءبىز تاڭداعاندا ءسوز جوق، ساحارالىق قاراپايىم ايەل بولۋى كەرەك دەپ شەشتىك. ءوز كەزىندە بۇ كىسى دە اقىن بولعان. ول تۋرالى كينودا دا ايتىلادى. ءاسىلى، ۇكىبالا دا ۇلكەن ءبىر اۋىلدىڭ قىزى.
- فيلمدەگى سارا ءوزىنىڭ ىنتىق بولعان ادامىنا قوسىلعان باقىتتى ايەل عوي، ءيا؟
- ءيا، باقىتتى ادام. ۇكىبالا مەن سارا ءبىر ادام دەسەك بولادى. ءبىرى - اقىندىق ونەرىمەن سۇيگەنىنە قوسىلىپ، بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورۋگە جازعان ساحارا ايەلىنىڭ كەيۋانا كەيپىندەگى بەينەسى بولسا، ەكىنشىسى تاعدىرى شالكەز بولىپ جولىققان جالعىسى. بۇل ستسەناريدەگى وزىمشە جاساعان قۇرىلىمدىق شەبەرلىگىم. ۇلتتىق حاراكتەرلەردى بەرەتىن وبرازداردى كينو الەمىندە سومداعاندا حالىقارالىق دودالاردىڭ ەشبىرىندە ۇيالمايتىنداي بولۋىڭ كەرەك قوي. باتىستىڭ فيلمدەرىن قاراپ وتىرساق، ولار ستسەناريدىڭ قۇرىلىمىن وتە تاماشا جاسايدى.
- بۇل ەكى اكتەردى جاقسى تاڭداعانسىزدار. سارا - قازاق اناسىنىڭ مەيىرىمىن، كەڭدىگىن، ۇلاعاتىن پاش ەتكەن بىرەگەي وبراز بولىپ شىققان. كەسكىن كەلبەتى دە سونداي باي تابيعاتىمەن ۇيلەسىپ تۇر. ال، ساحارا سۇلۋلىعىن زيپا بويىندا ساقتاعان ارۋلار مارجان - ۇكىبالانىڭ جاسىندا قازىر از كەزدەسەدى. قانشالىقتى بويادىڭىزدار ونى؟ ول كاسىبي ءارتىس پە، الدە كوپ ىشىنەن تاۋىپ الدىڭىزدار ما؟
- تاۋىپ الدىق قوي. نەگىزى، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە كاسىبي ءبيشى. «كورىكتى مەكەن» دەگەن كينودا جەڭگەنىڭ ءرولىن سومداعان. سودان ءبىراز نەگىزى بار. كينونى تەحنيكالىق تۇرعىدا جاقسى تۇسىنەدى.
- فيلم كورەرمەننىڭ ويىنا ەرىك بەرەتىندەي سارىنمەن اياقتالىپتى. ماڭگىلىك ەرتەگى سياقتى. قالي: «اعاممەن ۇكىبالانىڭ ءتۇبى ءبىر كەزدەسەتىنىنە سەنەمىن»، - دەپ كوشىپ بارا جاتسا، ۇكىبالا دا قوسىن جىعىپ تۇيگە ارتىپ جاتادى. قاليدىڭ كوشىن اعاسى قاستەر باستاپ بارادى، بالكىم، ەكى كوش قوسىلاتىن شىعار.
- بالكىم قوسىلعان دا شىعار (سۇحباتتاسىمىز وسى ءسوزدى ايتقاندا كۇلىمىسىرەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى ).
- «اقسارباس» دەگەن قىتاي تىلىندە ماعانا بەرە مە؟
- قىتاي تىلىنە اۋدارعاندا «اقسارباس» دەگەن ءسوز تابىلمادى. ءسوز تابىلدى. بىراق، جاي ماعىنادا بولىپ قالادى. سوندىقتان، ماڭگىلىك دەگەن ماندە ءبىر ءسوز قولداندىق. مەنىڭ «اقسارباس» دەگەن شىعارمامنىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزى: «بۇل دۇنيەنىڭ جىرى تەك قانا ماحاببات ەمەس... مىنا كەڭىستىك پەن تىرشىلىك. كەڭىستىك پەن تىرشىلىك بارلىعىن جالعاستىرادى» دەپ بىتەدى عوي. ويتكەنى، مىڭ جىلدىقتار كوشكەن دۇنيە عوي بۇل. جەر شارى امان بولسا، دۇنيە كوشى توقتامايدى. سوندا وتكەن مەن بۇگىندى، بۇگىن مەن كەلەشەكتى نە نارسە جالعايدى؟ تەك قانا ماحاببات پا؟ جارتاستارعا تاڭبالى بەينەلەر سىزعان بابالارىمىزدىڭ ساناسى وسى ساۋالداردىڭ جاۋابىنا جەتكەن. ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك جاساۋىنداعى سىرى دا وسىندا شىعار. ۇزىلمەيدى. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
- قىتاي رەجيسسەرلارىندا قوعامدى ىزگىلەندىرۋگە، قۇشتارلىققا، ءومىردى سۇيۋگە ۇمتىلدىراتىن كينولار كوبىرەك ءتۇسىرىلىپ جاتقان سياقتى
- بۇل سوزدەرىڭىز دە تۋرا.
- قىتايدا كينوعا بايلانىستى زاڭدار بارما؟
- بار.
-ول زاڭدا نە ايتادى؟ قارجىلاندىرۋ جاعى قالاي؟ كينو ساياساتى تۋرالى دا زاڭدا ايتىلعان با؟
-كينو زاڭى بار. مىسالى كينوحانالاردا كينو قالاي قويىلادى؟ ودان كەيىن كينو جاساۋدا اۆتورلاردىڭ جەكە قۇقىعىن قالاي قورعاۋ كەرەكتىگى... ءبارى بار. كينو تۋىندىلاردى قارايتىن ورتالىقتا مينيستر بار. كينو جوبانى الدىمەن مينيستر بىر رەت تەكسەرىپ شىعادى. قىتاي كينولارىندا قاتىگەزدىكتى ناسيحاتتاۋعا جول بەرىلمەيدى. سىرتتان كەلەتىن كينولاردى، ەگەر ول قىتايدىڭ كينو زاڭىنا قايشى بولسا، جولاتپايدى.
قىتايدا ۇلتتىق تاقىرىپتاعى كينولار بار. ولاردى مينيستر تەكسەرىپ قانا قويمايدى، ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى ءمينيسترى بار، سولار دا تەكسەرەدى. ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىكتىڭ بىردەن ءبىر قارايتىنى - بولاشاق فيلمدە ۇلتتىق نامىسقا تيەتىن كورىنىستەر بار ما؟ ءبىر ۇلتتى جاماندادى ما؟ وسىنى شىعارعاننان كەيىن ۇلتارالىق تىنىشسىزدىق تۋىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟ وسىنى تەكسەرەدى. سوسىن، تاڭباسىن باسىپ وتىرىپ، «مىناۋ بولادى» دەيدى. مىسالى، مەنىڭ كينومدى دا نەشە رەت تەكسەردى.
- مينيسترلىك قاندايدا ءبىر ەسكەرتۋلەر ايتتى ما سىزدەرگە، «مىنانى الىپ تاستا، توقتات» دەپ.
- مەن ۇزاق ۋاقىت جۋرناليست بولعانمىن. زاڭدى ابدەن بىلەمىن. مەن قازاق بولعاننان كەيىن وسى كينودا قازاقتىڭ ار-نامىسىنا تيەدى-اۋ دەگەن جاعىنا ەرەكشە ءمان بەردىم.
- كينولارىڭىز ىشكى قىتايدا كورسەتىلىپ جاتىر ما؟
- قازىر بەيجيڭدە كورسەتىلىپ جاتىر.
- قىتاي تىلىنە اۋدارىلدى ما؟
- جوق، قىتاي تىلىنە اۋدارىلمادى. نەگە دەگەندە، ىلەسپە اۋدارماسى جازىلىپ وتىرادى. ال نەگىزگى دىبىستالۋى قازاقشا. رەجيسسەر «فيلم قىتايشا دىبىستالسا، جالعان بولىپ شىعادى. سوندىقتان، قازاق تىلىندە بولۋى كەرەك»، - دەدى.
- كوركەم فيلمدەرىڭىزدىڭ بيۋدجەتى قانشا بولدى؟
- جەتى ملن يۋان. ءبىر جارىم ميلليون دوللار بولادى.
سۇحباتتاسقاندار داۋرەن قۋات، ءومىرجان ابدىحالىق.
«اباي-اقپارات»
