رۇستەم قادىرجانوۆ: «ەلىمىزدە قازاقتىق جانە قازاقستاندىق بىرەگەيلىك اراسىندا قىزۋ باسەكە ءجۇرىپ جاتىر»
- رۇستەم قازاقبايۇلى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق بەلەسىندە وتىرىپ، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تايلاند سەكىلدى ازيالىق ەلدەر 20-30 جىلدىڭ ءىشىندە ەڭسەلى، وزىق مەملەكەت قۇرا العانى ەسكە تۇسەدى. ازيالىق ەلدەردىڭ ءۇلگىسىنەن بىزگە نە الۋعا بولادى؟
- بۇل وتە كۇردەلى، كولەمدى سۇراق بولعاندىقتان، ءبارىن قامتىپ ايتۋ قيىن. جاپونيا ءحىح عاسىرعا دەيىن جابىق فەودالدىق مەملەكەت بولىپ كەلدى. 1867 جىلى مەيدزي رەۆوليۋتسياسى جۇزەگە استى. نارىقتىق جولعا ءتۇسىپ، نەبارى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە قارىشتاپ دامىپ، پاتشالىق رەسەيدى ورىس-جاپون سوعىسىندا (1904-1905جج.) جەڭىپ شىعىپ، تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالدى. جاپونيانىڭ قارىشتاپ دامۋىنا وركەنيەتتى فاكتورلاردىڭ اسەرى بولدى دەر ەدىم. سول سياقتى كونە مادەنيەتكە باي قىتاي جارتىلاي وتارلىق كەزەڭدى باستان وتكەرىپ، 1970 جىلداردان باستاپ ورلەۋ جولىنا ءتۇستى. قازىر قىتاي - الەمدەگى ەكىنشى دەرجاۆا. سول سەكىلدى وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان، تايلاند، گونكونگ ەلدەرىنىڭ قىسقا مەرزىمدە دامىپ كەتۋىنە ناتسيوناليزم فاكتورلارى، ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەت، ءوز الدىنا ۇلى ماقسات قويا بىلۋلەرى سەپتىگىن تيگىزدى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان ناتسيوناليزم قۇبىلىسىن بيلىك وكىلدەرى ءپوزيتيۆتى فاكتور رەتىندە قاراستىرماي ما؟
- رۇستەم قازاقبايۇلى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق بەلەسىندە وتىرىپ، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تايلاند سەكىلدى ازيالىق ەلدەر 20-30 جىلدىڭ ءىشىندە ەڭسەلى، وزىق مەملەكەت قۇرا العانى ەسكە تۇسەدى. ازيالىق ەلدەردىڭ ءۇلگىسىنەن بىزگە نە الۋعا بولادى؟
- بۇل وتە كۇردەلى، كولەمدى سۇراق بولعاندىقتان، ءبارىن قامتىپ ايتۋ قيىن. جاپونيا ءحىح عاسىرعا دەيىن جابىق فەودالدىق مەملەكەت بولىپ كەلدى. 1867 جىلى مەيدزي رەۆوليۋتسياسى جۇزەگە استى. نارىقتىق جولعا ءتۇسىپ، نەبارى 30-40 جىلدىڭ ىشىندە قارىشتاپ دامىپ، پاتشالىق رەسەيدى ورىس-جاپون سوعىسىندا (1904-1905جج.) جەڭىپ شىعىپ، تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالدى. جاپونيانىڭ قارىشتاپ دامۋىنا وركەنيەتتى فاكتورلاردىڭ اسەرى بولدى دەر ەدىم. سول سياقتى كونە مادەنيەتكە باي قىتاي جارتىلاي وتارلىق كەزەڭدى باستان وتكەرىپ، 1970 جىلداردان باستاپ ورلەۋ جولىنا ءتۇستى. قازىر قىتاي - الەمدەگى ەكىنشى دەرجاۆا. سول سەكىلدى وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان، تايلاند، گونكونگ ەلدەرىنىڭ قىسقا مەرزىمدە دامىپ كەتۋىنە ناتسيوناليزم فاكتورلارى، ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەت، ءوز الدىنا ۇلى ماقسات قويا بىلۋلەرى سەپتىگىن تيگىزدى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان ناتسيوناليزم قۇبىلىسىن بيلىك وكىلدەرى ءپوزيتيۆتى فاكتور رەتىندە قاراستىرماي ما؟
- ناتسيوناليزم دەگەن وتە كۇردەلى قۇبىلىس بولعاندىقتان، ونىڭ وڭدى جانە تەرىس قىرلارى جوق ەمەس. بۇل ارادا «ناتسيوناليزم دەگەن نە، بۇل قايدان شىقتى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىكشى. باتىستىڭ ءىرى تەورەتيگى ەرنەست گەللنەردىڭ «ناتسيوناليزم - مەملەكەتتىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ساياسي كۇمبەزى» دەگەن ءسوزى بار. مىسالى، قالىڭ حالىقتىڭ ىشىنەن ۇلتتىق مۇددە، ءتول مادەنيەت، تاۋەلسىز مەملەكەت جولىندا كۇرەسەتىن ەليتا ءوسىپ شىعىپ، ەلدى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا باستايدى. ال باسقا جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ىشىندە بۇل سەپاراتيستىك قوزعالىسقا جەلەۋ بولادى. سوندا ناتسيوناليزمنىڭ ءبىر قىرى - بوستاندىق، ەكىنشى جاعى سەپاراتيستىك قۇبىلىس بولىپ شىعادى. ءپوزيتيۆتى ناتسيوناليزم دەموكراتيا مەن ليبەراليزم قۇندىلىقتارىمەن ءۇندەسىپ جاتادى. ماسەلەن، باتىس ەلدەرى ناتسيوناليزم جانە بۋرجۋازيالىق قوزعالىستاردىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇردى. كەيبىر ەلدەر يمپەريا بولسا، كەيبىرى شاعىن قالا-مەملەكەتتەر بولىپ قالدى. اندوررا، موناكو، ليۋكسەمبۋرگ، ليحتەنشتەين قازىرگى كەزگە دەيىن شاعىن قالا-مەملەكەت بولىپ قالسا، ۆەنەتسيا، گەنۋيا، ميلان، ريم سياقتى قالا-مەملەكەتتەر قوسىلىپ، ءبىرتۇتاس يتاليان ۇلتىن قۇرادى. ءبىر كەزدەرى ءتىلى مەن مادەنيەتى ورتاق سيتسيليا - يسپانيانىڭ قول استىندا، ۆەنەتسيا ۋاقىتشا اۆسترو-ۆەنگريانىڭ ءدارگەيىندە ەدى، ءوز الدىنا تۋ تىككەن لومبارديانىڭ ءبىر كەزدەرى ساياسي جۇيەسى بولەك بولاتىن. مىنە، ءار قالاعا بولىنگەن يتاليا ەلى ناتسيوناليزمنىڭ، گاريبالدي سەكىلدى جەتەكشىلەردىڭ ارقاسىندا ءبىرتۇتاس، ەڭسەلى ۇلت بولدى. گەرمانيا دا وسىنداي بىتىراڭقىلىقتى باستان كەشىپ، ءحVىىى عاسىردا 100 شاقتى ۇساق گەرتسوگتىكتەر مەن كىنازدىكتەرگە ءبولىنىپ جاتقان ەدى. 1815 جىلدارى گەرمانيا جەرىندە دارمشتادت، شلەزۆيگ، باۆاريا، ۆەستفاليا سياقتى ۇزىن سانى 38 مەملەكەت ءومىر ءسۇردى. كەيىن پرۋسسيا كانتسلەرى وتتو فون بيسمارك سوعىسىپ ءجۇرىپ، گەرمانيا جەرىن بىرىكتىردى. ەكىنشى جاعىنان، ناتسيوناليزم قۇبىلىسى گەرمانيادا ءفاشيزمدى تۋدىردى. ال ءبىز ورتالىق ازيالىق ايماق ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ىلگەرى باسىپ كەلەمىز. دەگەنمەن تەوريا جۇزىندە قازاقستاندا «ناتسيا» دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن جوق.
- قازاقستاندا ناتسيا قالىپتاسقان جوق دەگەنىڭىز قالاي؟ قازاق ۇلتى بار ەمەس پە؟
- يا، قازاق ۇلتى بار. دەگەنمەن ناتسيا دەگەندى تەك ەتنوس دەپ ۇعىنباۋ كەرەك. قازاق حالقى - ەتنوس ءارى ۇلت. بىراق ءبىز ەتنوستىق اۋقىمنان اسىپ، ساياسي ۇلت بولا العانىمىز جوق. جالپى، ناتسيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - ساياسي جانە مادەني باستاۋى بار بولمىس. ساياسي تەوريادا «ناتسيا-مەملەكەت» تۇسىنىگى ءبىرتۇتاستىقتا، ياعني ناتسيا مەملەكەتتەن اجىراعىسىز، وزەگى ءبىر ۇعىم بولىپ سانالادى. ەگەر مەملەكەت بار دەسەك، وندا بۇل ناقتى ءبىر ناتسيانىڭ مەملەكەتى بولۋى كەرەك. ال بىزدە كوپ ۇلت بار، مەملەكەتقۇراۋشى قازاق ۇلتى - 65 پايىز جانە وزگە ۇلت وكىلدەرى - 35 پايىز. ياعني بىزدە قازاق بىرەگەيلىگى مەن قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتىڭ (يدەنتيفيكاتسيا) اراسىندا قىزۋ باسەكە ءجۇرىپ جاتىر. ال بىرەگەيلىك (يدەنتيچنوست) دەگەن نە؟ ءار ادام ءوز-وزىنە قوعامدا جانە ۇجىمدا «مەن كىممىن؟ ءبىز كىمبىز؟» دەگەن زاڭدى سۇراق قويادى. ماسەلەن، ءبىز «تۋمىسىمىزدان قازاقپىز، ءدىنىمىز - مۇسىلمان، ءبىر تىلدە ءسويلەپ، ءبىر جەردە مەكەن ەتەمىز، ءبىر اتا-بابانىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەن سياقتى ءوز-ءوزىمىزدى، ءتۇپ-تەگىمىزدى ايقىندايمىز. ادام - الەۋمەتتىك-ساياسي اعزا. كەز كەلگەن ادام «بىزدىكىلەر جانە ءوزگەلەر»، «ءبىز جانە ولار» دەپ جىكتەلىپ، قوعامداعى ءوزىن ءوزى، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ورنىن، ءمارتەبەسىن انىقتايدى. ال قوعام ءىشىندە باسقا ادامدار بولادى، ياعني باسقا بىرەگەيلىك بولادى. ءمىنە، بىزدە وسى وزەكتى ساۋالعا ءالى بىرىڭعاي جاۋاپ جوق. ءبىز ءوزىمىزدى «قازاقپىز» دەيمىز جانە دە «قازاقستاندىقپىز» دەيمىز. وزگە ۇلت وكىلدەرى وزدەرىن ولسە دە قازاقپىز دەمەيدى. ال بۇل قالاي بولۋى كەرەك؟ مىسالى، تۇركيادا كوپتەگەن وزگە ۇلت تۇراتىنىنا قاراماستان، بۇكىل حالىق تۇرىك دەپ اتالادى، ياعني تۇرىك ناتسياسى قالىپتاسقان. بارلىعى ءتۇرىكشە سويلەيدى، ءباسىبۇتىن تۇرىك ءمادەنيەتىن سىڭىرگەن. قازاق مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت اتالعانىمەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءمادەنيەتى بارىنە ورتاق بولماي تۇر. وكىنىشكە قاراي، جوعارى جاق ءازىر وعان موتيۆاتسيا دا، مۇددە دە تانىتپاي وتىر.
- ءسىز «پوستكەڭەستىكتىڭ» ورنىنا «پوستكولونيالدى» دەگەن تەرمين قولدانىپ ءجۇرسىز. وسى «پوستكولونيالدى» دەگەن ۇعىمنىڭ توركىنىن تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.
- «پوستكولونيالدى» دەگەن - مەنىڭ ءسوزىم ەمەس. باتىستا وسى باعىتتا ىرگەلى جانە جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ جاقسى جولعا قويىلعان. «پوستكولونيالدى» ەل دە-يۋرە تاۋەلسىز بولعانىمەن، وندا وتارشىلدىقتىڭ سارقىنشاعى ساقتالىپ قالادى. سونداي «پوستكولونياليزمنىڭ» اسەرى افريكا، ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرىنەن بايقالادى. مىسالى، بۇرىن بريتانيانىڭ وتارى بولعان نيگەريا، ۋگاندا، تانزانيانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - اعىلشىن، فرانتسيانىڭ قول استىندا بولعان كامەرۋن مەن ءماليدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - فرانتسۋز ءتىلى، موزامبيكتىڭ رەسمي ءتىلى - پورتۋگال ءتىلى. ولاردا بايىرعى تىلىنە ءمان بەرىلمەيدى. قازاقستاندا جاعداي ءسال باسقاشالاۋ. بىزدە قازاقتار جانە ورىستار (بۇرىنعى يمپەريالىق ۇلت) بار. ورىستار ءتۇگەلدەي دەرلىك قازاقستاندا قالعاندىقتان، ونىڭ ىقپالى ساقتالىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قازاق ەليتاسى دا ءورىستىلدى قاۋىمدى قۇرايدى.
- مۇنداي پوستكولونيالدىق قۇبىلىس ءالى دە جالعاسا بەرە مە؟
- شىنى كەرەك، پوستكولونياليزمنەن ادا-كۇدە ارىلۋ - وتە ۇزاققا سوزىلاتىن ءۇردىس. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق بەلەسىندە قازاقستان قوعامىندا كوپتەگەن وڭدى ءوزگەرىستەر بولىپ، ۇلتتىق ۇردىستەر جانداندى، ساناعا سىلكىنىس جاسالدى. دەگەنمەن ءالى دە ورىستىلدىلىك پەن ورىسشىلدىق ءوزىنىڭ دومينانتتى پوزيتسياسىنان ايىرىلعان جوق. ساندىق وزگەرىستەر بار، ەندى ساپالىق وزگەرىستەر كەرەك. ءبىز الىسقا شىعانداماي-اق، بالتىق ەلدەرى، ۋكراينا، گۇرجىستان، ءازىربايجان، تۇرىكمەنستان ەلدەرىندەگى ۇلتتىق جاڭعىرۋ ۇردىستەرىنىڭ تاجىريبەسىن قاپەرگە العانىمىز ءجون. بۇل ەلدەر بىزگە قاراعاندا الدەقايدا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىمەن كەلەدى. بىزدەگى ۇلتتىق ءۇردىس كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ەمەس. امەريكالىق رودجەرس برۋبەيكەر دەگەن ساياساتتانۋشىنىڭ «ءناتسيوناليزمدى قايتا قۇرۋ. جاڭا ەۋروپاداعى ناتسيونالدىق جانە ۇلتتىق ماسەلەلەر» دەگەن ەڭبەگى بار. ونىڭ ايتۋىنشا، پوستكوممۋنيستىك ەلدەر ءالى دە تولىقتاي دەرلىك ۇلتتىق مەملەكەت بولا العان جوق. قازاقستانعا قاراعاندا بالتىق ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق بوياۋى قانىق. ر.برۋبەيكەر پوستكەڭەستىك ەلدەردى «ۇلتتىق مەملەكەتتەر دەپ ەمەس، ۇلتتىق دامۋعا (ناتسيوناليزيرۋيۋششيەسيا) بەت العان مەملەكەتتەر» دەگەن سيپاتتاما بەرەدى. قازاقستاندا تۇراتىن ورىستارعا، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قازاقستان ۇنايدى، بىراق قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيدى جانە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنىڭ ساقتالعانىن قالايدى. سوندىقتان ەلدە دومينانتتىلىق ءۇشىن قازاق پەن قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتىڭ تايتالاسى جالعاسىپ جاتىر. الەۋمەتتىك عىلىمداردا «ورتالىق-پەريفەريا» دەيتىن ءادىس-ءتاسىل بار. بۇل جەردە «ورتالىق» دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ، توپتىڭ مادەنيەتى مەن سيمۆولىنىڭ بۇكىل قوعامعا بىردەي دومينانتتى بولۋى. ال سيمۆولدارعا مەملەكەتتىك رامىزدەر، ءتىل، تاريح، تاريحي تۇلعالار، مادەني قۇندىلىقتار، ءان-كۇيلەرىمىز جاتادى. ماسەلەن، ن.نازارباەۆ، ت.ءاۋباكىروۆ، ر.رىمباەۆا جانە ت.ب. - حالىققا ورتاق، جۇرەككە جاقىن سيمۆولدار. مىنە، قازاق ءسيمۆوليزمى قوعامدا ورتالىق ورىندا نىق تۇرىپ، بارشاعا ورتاق بولۋى كەرەك. ال «پەريفەريا» دەگەنىمىز - ورتالىقتان الىس نەمەسە ورتالىقتىڭ قۇندىلىقتارى جەتپەگەن كەڭىستىك، لوكالدى ايماق. مىسالى، رەسەيدەگى تاتارلاردى ايتۋعا بولادى. تاتار عالىمدارى، ەليتاسى «ءبىز لاتىنشاعا كوشەمىز» دەپ ەدى، بىراق ماسكەۋ بۇل تالاپقا كەلىسپەدى. ياعني «ورتالىق» «پەريفەرياعا» جول بەرگەن جوق. كسرو داۋىرىندە ءبىزدىڭ «ورتالىق» ورىستىق كەڭەس مادەنيەتى بولىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق سيمۆوليزمى «ورتالىققا» اينالىپ كەلە جاتىر، دەگەنمەن بۇل يگى ءۇردىس شىنايى ومىرىمىزدە تولىق ىسكە اسا قويمادى. ەگەر قازاق سيمۆوليزمى تولىق «ورتالىق» بولسا، وندا قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى بۇكىل ەلگە ورتاق بولار ەدى، بارلىق ۇلت وكىلدەرى قازاقشا سايراپ جۇرەر ەدى. قازاق اندەرىن ءبارى ءبىر كىسىدەي شىرقار ەدى، قازاق اۋەندەرىن تىڭدار ەدى، قازاق ادەبيەتى مەن ءباسپاسوزىن وقىمايتىن بىردە-ءبىر ادام بولماس ەدى. ونداي دەڭگەيگە جەتە الماي وتىرمىز عوي.
- قازاق ءسيمۆوليزمى ورتالىق بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
- بۇل ءۇشىن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇل - وتە كۇردەلى، ۇزاق مەرزىمدى قاجەت ەتەتىن ءۇردىس. وكىنىشكە قاراي، قازاقتىڭ وزىنە ورتاق ۇلتتىق ءسيمۆوليزمى ورنىقپاي وتىر. ءبىزدىڭ ءوزىمىز دالا قازاعى، قالا قازاعى، شالا قازاق بولىپ بولىنەمىز. ەستون، ءازىربايجان، وزبەك، لاتۆيالىقتاردا ءدال بىزدەگىدەي الەۋمەتتىك جىكتەلىس جوق. قازاق پەن ورىس بولىپ ءبولىنگەنىمىز ءوز الدىنا، قايمانا قازاقتىڭ ءوز اراسىندا ءبىر-بىرىمەن بىرىكتىرمەيتىن، ءبىر-بىرىمەن بايلانىسپايتىن تاعى ءبىر شەك بار. دالا قازاعى ءتول مادەنيەتىن ۇستانسا، قالا قازاعى ورىس مادەنيەتىنە جاقىن. مىسالى، مەن ورىس پوەزياسىن، ورىس ادەبيەتى مەن تاريحىن، كليۋچەۆسكي، سولوۆەۆ، كارامزين سەكىلدى ورىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قىزىعۋشىلىقپەن وقيمىن. ياعني ورىس بىرەگەيلىگى مەنىڭ بىرەگەيلىگىمنىڭ ءبىراز بولىگىن قۇرايدى. كەز كەلگەن ورىستان ورىس ءتىلىن جاقسى سويلەيمىن، ورىس ادەبيەتى مەن تاريحىن كەز كەلگەن ورىستان جاقسى بىلەمىن دەسەم بولادى. بىراق مەن ءوزىمدى ورىسپىن دەپ ەسەپتەمەيمىن جانە ورىستار مەنى ورىس دەپ تانىمايدى. مەن قازاقپىن، ورىس بولامىن دەپ تىرىسپايمىن. قازاقتاردىڭ ىشىندە وسىنداي توپتار جانە ءبىر-بىرىمەن قوسپايتىن بولەك شەكتەر بار. مىنە، بىزدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە - وسى. باتىستا شىققان «قالىپتاسۋ ءۇردىسىندەگى بىرەگەيلىك. تاياۋ شەتەلدەگى ورىستىلدى تۇرعىندار» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتە ەستونيا، لاتۆيا، ۋكراينا جانە قازاقستانداعى احۋالعا نازار اۋدارىلىپتى. سول كىتاپتا كۇردەلى ماسەلە رەتىندە قازاقستاندا ورىستار قازاقشا سويلەپ كەتۋى ءۇشىن الدىمەن قازاقتار انا تىلىندە سويلەۋى كەرەكتىگى ايتىلادى. قازاقتىڭ ءوز ءىشى، ەليتا مەن بۇقارانىڭ اراسىن بولەتىن شەك بولماۋى كەرەك دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. ەگەر قازاقتار جاپپاي قازاقشا سويلەسەك، ورىستار دا ءتىل ۇيرەنۋگە ۇمتىلار ەدى. بىزدەگى قازىرگى كۇردەلى ۇلتتىق-تىلدىك احۋال حVIII عاسىر سوڭىنداعى ەليتاسى - فرانتسۋزشا، ال بۇقاراسى ورىسشا ءسويلەگەن رەسەيدىڭ تاريحىنا ۇقساس. ارينە، فرانتسيا رەسەيدى جاۋلاپ الماسا دا، مادەني تۇرعىدان دومينانتتى بولدى. XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدە وتە كۇشتى ادەبي قوزعالىس پايدا بولىپ، ستاندارتتى ورىس ءتىلى قالىپتاستى. ونىڭ باسىندا پۋشكين تۇردى، ورىس ادەبيەتى وسى پۋشكين ءداستۇرىمەن كوش تۇزەدى. ازىرگە بىزدە ونداي ستاندارتتى قازاق ءتىلى قالىپتاسا قويعان جوق. ماسەلەن، «اكتۋالنىي» دەگەن ءسوزدى «وزەكتى»، «كوكەيكەستى» دەپ، ال «يدەنتيچنوست» دەگەن ءسوزدى «بىرەگەيلىك» دەپ اۋدارىپ ءجۇرمىز. مۇنىڭ ءوزى ناقتى ماعىناسىن بەرمەيدى. ەگەر ستاندارتتى قازاق ءتىلى قالىپتاساتىن بولسا، قوردالانعان ءتىل ماسەلەسى، تەرمينولوگيا تۇيتكىلدەرى شەشىلەدى. دالا قازاعى مەن قالا قازاعى انا ءتىلىندە ءسويلەگەندە عانا ناتسيا بولىپ قالىپتاسامىز. ۇلتتىڭ التىن دىڭگەگى - ءتىل باي مەن كەدەيدى بىرىكتىرۋى ءتيىس. ال بىزدە باي مەن كەدەيلەر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني تۇرعىدان لەنين ايتقانداي، تىم الشاقتاپ، ەكى ناتسياعا ءبولىنىپ كەتكەن. بۇل ۇلتتىق دامۋعا قاتتى كەدەرگى جاسايدى.
- بىزدە وتارسىزدانۋ ءۇردىسى قالاي ءجۇزەگە اسۋى كەرەك؟ ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي «ۇلكەن قازاق ۇلتى» كونتسەپتسياسى تۋرالى ايتىپ ءجۇر. سول كىسى ايتپاقشى، بىزدە مادەني اسسيميلياتسيالاۋ قالاي جۇزەگە اسپاق؟
- بۇرىن «ورىسشا بىلمەسەڭ، مانسابىڭ وسپەيدى» دەگەن وتارشىلدىقتىڭ اسەرى ءالى دە بار. البەتتە، اسسيميلياتسياسىز ۇلت بولمايدى. قازاقستاندا ورىس، نەمىس، وزبەگى بار - ءبارى قازاق ۇلتىنا كىرەدى. سوندا ولار قازاق ءتىلىن، قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن ۇيرەنۋى، قازاق تاريحىن يگەرۋى، ياعني اسسيميلياتسيالانۋى كەرەك. بىراق بۇنى ەكونوميكالىق جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تەتىكتەرىمەن سۇيەمەلدەپ جاساۋ قاجەت. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى - ناتسيانى قالىپتاستىرۋشى ەڭ نەگىزگى فاكتور، ءناتسيوناليزمنىڭ ەڭ باستى مەكتەبى. مىسالى، بۇرىن كەڭەس كەزىندە ماتەماتيكانى وقىتقاندا: «پويىز موسكۆادان لەنينگرادقا جولعا شىقتى. ەكەۋىنىڭ اراسى 600 شاقىرىم. پويىزدىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 60 شاقىرىم. پويىز قانشا ۋاقىتتا لەنينگرادقا جەتەدى؟» دەپ، ەسەپ شىعارتاتىن. ال قازىر «پويىز الماتىدان استاناعا جولعا شىقتى. ەكى قالانىڭ اراسى 1250 شاقىرىم. پويىزدىڭ جىلدامدىعى 60 شاقىرىم بولعاندا، قانشا ۋاقىتتا استاناعا جەتەدى؟» دەپ سۇراۋىمىز كەرەك. بۇل تازا ماتەماتيكالىق ەسەپ بولعانىمەن، ونىڭ استارىندا يدەولوگيالىق ءتالىم-ءتاربيە جاتىر. ءبىزدىڭ وقۋلىقتاردىڭ مازمۇنىنىڭ ينتەرناتسيونالدىق سيپاتى باسىم. ءماسەلەن، «نۇرلاندا 5 قارىنداش، ال ۆاسيادا 8 قارىنداش بار، سوندا ەكەۋىندە قانشا قارىنداش بار؟» دەپ كەلەدى.
قازاق بىرەگەيلىگى مەن قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتىڭ اراسىندا باسەكەدە باسىمدىق قاي جاعىندا؟ بيلىك باسىمدىق قازاقستاندىق ءبىرەگەيلىك جاعىندا دەپ ويلايدى جانە سول باعىتپەن ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتىر. قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتى قولدايتىندار اراسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن بىرگە قالا قازاعى، دالا قازاعى بار، جالپى، قازاقتاردىڭ قاراسى مول. ال مەن قازاقپىن دەپ قازاق بىرەگەيلىگىن ۇستاناتىن ۇلتشىلدار ازشىلىق بولىپ شىقتى. سوندىقتان بيلىك قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتى قولدايدى. ماسەلەن، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىن قابىلداۋ كەزىندە قوس بىرەگەيلىكتىڭ، ياعني بيلىك پەن شاحانوۆ باستاعان توپتىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، ەكى ورتادان قۇجاتتىڭ كومپروميستىك نۇسقاسىن دايىندادى. شاحانوۆ باستاعان توپ ەلدى «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاۋدى ۇسىنسا، بيلىكتى قولداۋشىلار قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ قالدىرۋدى جاقتادى.
- ءسىز قايسىسىن قولدايسىز؟
- قازاق رەسپۋبليكاسى اتاۋىن قولدايمىن. مىنە، مەملەكەتتىڭ اتاۋى سيمۆول عوي، وسى سيمۆول ءۇشىن دە كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر.
- قالاي دەگەنمەن، تارتىسقا تۇسكەن قوس بىرەگەيلىكپەن قاتار جۇرە بەرمەي، بىرىنە تاڭداۋ جاساۋ كەرەك قوي؟
- مەن ءوزىم عالىممىن جانە قازاقپىن. مەنىڭ بىرەگەيلىگىم - عالىمدىق بىرەگەيلىك جانە قازاقتىق بىرەگەيلىك. بۇنى كوپ ادامدار، ءتىپتى عالىمدار دا تۇسىنە بەرمەيدى. عالىم رەتىندەگى مەنىڭ ماقساتىم - قازىرگى عىلىمي تەوريالار نەگىزىندە بۇگىنگى، كەلەشەك احۋالدى بوياماسىز، بارىنشا وبەكتيۆتى تۇردە جازۋ. بىزدىكى تازا عىلىم، جاھاندىق اۋقىمداعى تەندەنتسيالاردى جانە الەمدىك تاجىريبەنى زەردەلەي وتىرىپ، باتىستا، رەسەيدە تەوريالاردى پايدالانا وتىرىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ.
- عالىم رەتىندە قازاق بىرەگەيلىگىنە قانداي سيپاتتاما بەرەسىز؟ ونىڭ كەلەشەگى قانداي بولماق؟
- قازاق بىرەگەيلىگىنە كەرى اسەر ەتەتىن فاكتورلار جويىلعان جوق. بىرىنشىدەن، كەڭەستىك جۇيە سالدارى، ەكىنشى جاعىنان، بۇرىنعى عانا ەمەس، قازىرگى كەزدە يمپەريانىڭ ىقپالىنان (رەسەي تاراپىنان) ادا-كۇدە ارىلا قويمادىق. ءۇشىنشى جاعىنان، جاھاندانۋ ءۇردىسى كۇشتى اسەر ەتىپ جاتىر. قازاق مادەنيەتى دومينانتتى بولاتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ - وتە كۇردەلى، ۇزاققا سوزىلاتىن ءۇردىس. باتىس عالىمى بەنەديكت اندەرسوننىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، ناتسيا دەگەن - شامامەن بىردەي ويلايتىن ادامداردىڭ قاۋىمداستىعى. ناتسيا، ەڭ الدىمەن، ورتاق مەنتالعا يە قاۋىمداستىق. بىرەگەيلىك دەگەننىڭ ءوزى - مەنتالدىق ءونىم. سوندىقتان بىرەگەيلىكتى «ءبىز موڭعولويدپىز، ءبىز ازيالىقپىز» دەپ، تەك تەگىمىزدەن ەمەس، سانادان، ميدان كەلىپ شىعارۋىمىز كەرەك. قازىرگى كەزدە ءتول بىرەگەيلىگىمىزدى جاساۋ نەگە قيىن؟ سەبەبى ءوز ىشىمىزگە قاراعاندا الدەقايدا قۇدىرەتتى سىرتقى اقپاراتتىق ورتالىقتاردان كەلىپ جاتقان يدەولوگيالىق تاسقىننىڭ ىقپالى وتە زور بولىپ تۇر. پەتروپاۆلدى - قىزىلجار، پاۆلوداردى كەرەكۋ دەپ، تاريحي اتاۋىن قايتارۋ ماسەلەسى دە سيمۆوليزم ءۇشىن قىزۋ كۇرەستىڭ كورىنىسى بولدى. ۇلتتىق تەندەنتسيا بارىسىندا تارازى باسى قازاققا اۋعانىمەن، ۇلتتىق بىرەگەيلىك، قازاق ءسيمۆوليزمى ءۇشىن كۇرەس جالعاسا بەرەيىن دەپ تۇر. بۇل جەردە بيلىكتىڭ پوزيتسياسى شەشۋشى ءرول اتقارادى. ءورىستىلدى حالىق قازاقستاندى جاقسى كورەدى، بىراق ولار قازاق بولۋدى ەمەس، قازاقستاندىق بولۋدى قالايدى. ءارينە، بۇل - يمپەريالىق مەنتالدىلىق.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
ءسوز ساراسى
- الەمدىك تاريحتا جانە قازىرگى كەزدە ورىس، نەمىس، فرانتسۋز، قىتاي ناتسيوناليزمى بارى بەلگىلى. ال قازاق ءناتسيوناليزمىنىڭ ولاردان ايىرماشىلىعى جانە وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى نەدە؟
- ءسىز ايتىپ وتىرعان ورىس، قىتاي، فرانتسۋز، نەمىستەر - سانى مول، ءىرى ۇلتتار جانە يمپەريا قۇرعان ۇلتتار. يمپەريالىق ناتسيوناليزم دەگەن بار، ونىڭ ەرەكشەلىگى ءوز يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىن كەڭەيتۋگە، وزگە حالىقتاردى باسىپ الۋعا باعىتتالادى. قازاقتىڭ ءناتسيوناليزمىنىڭ سيپاتى - وتارشىلدىققا قارسى ناتسيوناليزم. ءبىزدىڭ قازاق ءناتسيوناليزمى بۇرىنعى يمپەريالىق سارقىنشاقتاردان ارىلتۋدى ماقسات تۇتادى. حح عاسىر باسىنداعى الاشوردا قوزعالىسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرلەرىن تارتىپ الۋ جانە قونىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزدى. شىن مانىندە، ورتالىق ازيادا ەڭ ءبىرىنشى، تەگەۋرىندى، وتە كۇشتى جانە ۇيىمداسقان ناتسيوناليزم، ول قازاقتىڭ ءناتسيوناليزمى بولعانى - دالەلدەنگەن فاكت. وزبەكتەر مەن قىرعىزداردا ونداي بولعان جوق. «جاس تۇلپار» سەكىلدى 60-80-جىلداردا بوي كورسەتكەن قازاقتىڭ ءناتسيوناليزمى دە وتارشىلدىققا قارسى ناتسيوناليزم بولاتىن. قوردالانعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەر، سەمەي پوليگونىنىڭ تاۋقىمەتى قازاق ءناتسيوناليزمىن تۋدىردى. سونداي قاتاڭ وتارشىلدىق ساياساتتىڭ سالدارىنان ءبىز ءوزىمىزدى قازاقپىز با، الدە قازاقستاندىقپىز با - ءالى انىقتاعانىمىز جوق. بىراق قازاقستان وزگە ەلدەر سەكىلدى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىن تاڭدادى.
رۇستەم قادىرجانوۆ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«baq.kz» سايتى
