«قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنە 2009 جىلى 26 اقپانعى سانىندا ت.ع.ك زىكىريا جانداربەكتىڭ «قازاق تاريحىنىڭ اشىلماعان قىرلارى مەن سىرلارى» اتتى سۇحباتى جاريالاندى. سۇحباتتى باسىنان اياعىنا دەيىن مۇقيات وقىپ شىعىپ، اۆتوردىڭ كوشپەلى قازاق وركەنيەتىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى مەن قۇقىقتىق مادەنيەتىنەن حابارى جوق ەكەندىگىن اڭعاردىم.
سۇحباتتىڭ مازمۇنىن تۇگەل تالداۋعا ۋاقىتىم دا، زاۋقىم دا جوق. بىراق، ۇلى دالانىڭ اسا ءىرى مەملەكەت باسشىسى – حانى، زامانىنىڭ ءىرى رەفورماتورى دارىندى قولباسشى، قازاق ەلىن ءبىر ورتالىقتان باسقاراتىن مەملەكەت قۇرعان، كوزى تىرىسىندە «ءاز تاۋكە» ء(دىني ۇعىم بويىنشا قۇدايدىڭ نۇرى تۇسكەن - دانا، دانىشپان ادام) اتانعان، بيلىگىن قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتارعا دا جۇرگىزگەن، قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق پارلامەنتى – «بيلەر كەڭەسىن» قۇرعان ءاز تاۋكە حانعا قارسى ەشقانداي تاريحي اقيقاتقا ساي كەلمەيتىن پىكىرلەر ايتۋىن عىلىمي تۇرعىدان كەشىرۋگە بولمايدى. تاعى دا تاريحتى بۇرمالاۋ، قيسىنسىز، عىلىمي نەگىزسىز تۇجىرىم جاساۋ، اقيقاتتان الشاق كەتۋ زىكىريا جانداربەك مىرزانىڭ ابىرويىن ارتتىرمايتىنى ءسوزسىز.

«قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنە 2009 جىلى 26 اقپانعى سانىندا ت.ع.ك زىكىريا جانداربەكتىڭ «قازاق تاريحىنىڭ اشىلماعان قىرلارى مەن سىرلارى» اتتى سۇحباتى جاريالاندى. سۇحباتتى باسىنان اياعىنا دەيىن مۇقيات وقىپ شىعىپ، اۆتوردىڭ كوشپەلى قازاق وركەنيەتىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى مەن قۇقىقتىق مادەنيەتىنەن حابارى جوق ەكەندىگىن اڭعاردىم.
سۇحباتتىڭ مازمۇنىن تۇگەل تالداۋعا ۋاقىتىم دا، زاۋقىم دا جوق. بىراق، ۇلى دالانىڭ اسا ءىرى مەملەكەت باسشىسى – حانى، زامانىنىڭ ءىرى رەفورماتورى دارىندى قولباسشى، قازاق ەلىن ءبىر ورتالىقتان باسقاراتىن مەملەكەت قۇرعان، كوزى تىرىسىندە «ءاز تاۋكە» ء(دىني ۇعىم بويىنشا قۇدايدىڭ نۇرى تۇسكەن - دانا، دانىشپان ادام) اتانعان، بيلىگىن قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتارعا دا جۇرگىزگەن، قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق پارلامەنتى – «بيلەر كەڭەسىن» قۇرعان ءاز تاۋكە حانعا قارسى ەشقانداي تاريحي اقيقاتقا ساي كەلمەيتىن پىكىرلەر ايتۋىن عىلىمي تۇرعىدان كەشىرۋگە بولمايدى. تاعى دا تاريحتى بۇرمالاۋ، قيسىنسىز، عىلىمي نەگىزسىز تۇجىرىم جاساۋ، اقيقاتتان الشاق كەتۋ زىكىريا جانداربەك مىرزانىڭ ابىرويىن ارتتىرمايتىنى ءسوزسىز.
اۆتور ءاز-تاۋكە حان تۋرالى مىنانداي اقىلعا سيمايتىن، عىلىمي نەگىزسىز پىكىر بىلدىرەدى: «تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سىرتتاي قاراعاندا قازاق قوعامىنىڭ قاجەتىن وتەۋگە تولىق لايىقتالعان زاڭ بولىپ كورىنگەنمەن، ياسساۋي تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ رۋحاني بيلىك جۇيەسىن ىسىرعان، ءسويتىپ، ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن بۇزعان زاڭ جوباسى رەتىندە تاريحتا قالدى...». «جەتى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن رۋحاني بيلىك ناحشباندي تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ قۇرالى بولعان «ادەپ زاڭى» ءار رۋ، ءار تايپا، جۇزدەن شىققان بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. بۇل قوعامداعى ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلدى...». «جەتى جارعىدا ءداستۇرىل قازاق قوعامىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ جەمىسى بولعان بۇل جەردە مەملەكەتتىك مۇددە ەمەس، رۋلىق، تايپالىق مۇددەنىڭ باسىم بولعاندىعىن كورۋگە بولادى...». «تاۋكە حان قابىلداعان جەتى-جارعىدا ءداستۇرلى قازاق قوعامىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان باپتاردىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعانىنا تاريح كۋا».
مىنانداي تۇجىرىمدى وقىعان سوڭ ءاز-تاۋكە حان مەن جەتى-جارعى تۋرالى تەرەڭ مازمۇنداعى مالىمەت بەرىپ، 30-ءشى جىلدارداعى كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگىزگەن ليبكەزدى قايتا جانداندىرۋدى ءجون كوردىم.
بىرىنشىدەن، كوشپەلى قازاق قوعامىندا ناحشبانديا تۇرماق، جالپى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى جانە قيىندىقتارى بولدى. زىكىريا جانداربەك مىرزانىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن ەلىمىزگە تانىمال، بىرنەشە زەرتەۋشىلەرىمىزدىڭ پىكىرلەرىن كەلتىرەيىن:
شوقان ۋاليحانوۆ: «مۇسىلماندىق ازىرشە ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بەن قانىمىزعا ءسىڭىپ بولا قويعان جوق. ءبىزدىڭ باقسىلارىمىز قىردىڭ كوپ جەرلەرىندە ءمانىن جوعالتا قويعان جوق».
مەنىڭ ۇلاعاتتى ۇستازىم اكادەميك س.زيمانوۆ: «يسلامسكايا رەليگيا يمەلا ۆەسما نەزناچيتەلنوە راسپروسترانەنيە ۆ كازاحستانە گورازدا مەنشە چەم ۆ سرەدنەازياتسكيح حانستۆاح. ەتو وبياسنيالوس منوگيمي پريچينەومي. وتدالەننوست وت تسەنترە يسلاما، كوچەۆوي وبراز جيزني نارودا وتسۋتستۆيە... گورودوۆ».
كورنەكتى تاريحى ە.بەكماحانوۆ: «سلابوە ۆنەدەرەنيە يسلاما ۆ كازاحسكوي ستەپي وبياسنياەتسيا ەكستەنسيۆنو پاستيبيششنىم كوچەۆىم حوزەيستۆوم. تري پوستوياننىح پەرەكوچەۆكاح نە داۆالو ۆوزموجنوستي سترويت مەچەتي ي مەدرەسە».
ا.بايتۇرسىنوۆ: قازاق شالا مۇسىلمان. بيلىك تۋرالى جازىلعاندا قازاقتىڭ ءدىن ىستەرىن. باسقا دۇنيەۋي، ياعني، تىرشىلىك ىستەرى شاريعاتقا قاراماي، بيلىك قاراۋىندا بولۋى كەرەك».
ورىس زەرتتەۋشىسى ي.گەيەر: سليچكوم پوۆەرحنوستيوە زناكومستۆو س ارابسكيم يازىكوم، نا كوتوروم يزلوجەن ماگاومەتسكيە موليتۆى ي وسنوۆانيە يسلاما – كوران وبۋسلاۆليۆاست ساموە تۋماننوە پرەدستاۆلەنيە ۆەرۋيۋششيح ۆ يح رەليگوزنىح وبيازاننوستياح».
ەكىنشىدەن، سۇحبات اۆتورىنىڭ «تاۋكە حان قابىلداعان «جەتى جارعىدا» ءداستۇرلى قازاق قوعامىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان باپتاردىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعانىنا تاريح كۋا» - دەگەن پىكىرىنە كەرىسىنشە بۇكىل قازاق فولكلورىندا قالعان دەرەكتەر، جازبا ەسكەرتكىشتەر ايقىن كۋا - تاۋكە حان ۇلى رەفورماتور رەتىندە بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن ساقتاپ، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتن كوشپەلى قازاق مەملەكەتىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن جاسادى. ال ونى قۇقىقتىق جاعىنان قورعاۋ مەن رەتتەۋمەن ءتيىمدى قامتاماسىز ەتكەن بوستاندىق پەن ەركىندىكتىڭ حارتياسى «جەتى جارعى» - جورىلعان كونستيتۋتسيامىز. ايقاپ جۋرنالى 1913 جىلى «قازاققا الالالىقتىڭ العاش كىرۋى ءۇش ءجۇزدى بيلەپ تۇرعان تاۋكە حان وپات بولعان كۇننەن باستالادى... ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ حان بولىپ تۇرعان تاۋكەدەي دانا حاندار ءولىپ، جۇرت پايداسىن ەسكەرمەي ءبىر عانا قارا باسىنىنىڭ قامىن ويلايتۇعىن حاندارعا جۇرت تىزگىنى تيگەن سوڭ كىرگەن. سول الالىقتىڭ سالدارى ءابىلحايىردى كىشى ءجۇزدىڭ بالالارىمەن روسسيا قوينىنا ... تىققان»، - دەپ ناقتىلى جازعان.
قازاق حاندىعى تاريحىنا قالام تارتقانداردىڭ نەگىزگى دەنى «حاندىق» ءداۋىردىڭ «التىن عاسىرى» رەتىندە تاۋكە حان بيلىك قۇرعان كەزەڭدى اتايدى. ەندەشە، تاۋكە حان بيلىك جۇرگىزگەن ءداۋىر نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى دەگەن زاڭدى ساۋالعا سول ءداۋىردىڭ العىشارتتارىمەن جاۋاپ بەرىپ كورسەك.
XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «قازاق حاندىعىنىڭ» ىشكى جانە سىرتقى قال-احۋالى سىن كوتەرمەيتىن تىم اۋىر جاعدايدا بولاتىن. ىشكى جاعدايدا رۋ-تايپالاردىڭ جايىلىمعا تالاسىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرقىسۋى تولاستاماي، بيلىككە دەگەن سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ سەپاراتيستىك ءىس-ارەكەتتەرى ءورشىپ تۇردى. سىرتقى جاعدايعا كەلەر بولساق، حاندىقتىڭ ءتورت قۇبىلاسى كوكپاردى ءبۇرىپ اكەتەردەي انتالاعان دۇشپانعا تولى بولاتىن. وسىنداي تىعىرىققا تىرەلگەن تۇستا قۇداي قازاققا تاۋكەدەي قىيىننان جول تاباتىن كورەگەن، قىران مىنەز، قايسار ۇلدى بەردى.  تاۋكە حان ءوز كەزەگىندە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايىندا ورىن الىپ وتىرعان سولقىلداقتىقتى ەڭسەرۋ جولىندا قارانارعا جۇك بولارداي تالاي ءىستىڭ باسىن قايىردى.
تاۋكە حان قازاق حاندىعىمەن 200 جىلداي سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن ارپالىسقان بۇقار حاندىعىمەن سوعىستى توقتاتىپ، ولارمەن جوڭعارلارعا قارسى وداقتاسۋعا كۇش سالىپ باقتى. الاتاۋدى مەكەندەگەن قىرعىزداردىڭ تيەس، قوقىم بيلەرىمەن اندا بولىپ، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە قىرعىز حالقىن پروتەكتورات جاعدايىندا قازاق حاندىعى قۇرامىندا ۇستاپ وتىردى (شوقان ۋاليحانوا. تاڭدامالى، 1985, الماتى، 252-بەت). امۋداريا مەن سىرداريانىڭ ساعاسىن جايلاعان قاراقالپاقتاردىڭ ساسىق ءبيىن باۋىرىنا تارتىپ، قاراقالپاق قانداستارىمىزعا پانا بولا ءبىلدى. ەسىم حان تۇسىندا (1598-1628) تاشكەنتتە ۋالايااتىندا تۇرسىن حان قاتاعان-جايمانى بۇرا تارتىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان  بولاتىن (يا ن. گ. اپوللوۆا. پريسوەدينەنيە كازاحستانا ك روسي. الماتى، 1948, 116). ياعني، XVII-دىڭ باسىندا ورتا ازيادا قاتاعان-جايما ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولىپ تانىلعاندى. تاۋكە حان شەبەر ديپلوماتيالىق قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا قاتاعان-جايمانى دا قازاق حاندىعى قۇرامىنا كىرگىزدى.
1694 جىلى تاۋكە حان تۇركىستاندا فەودور سكيبين، ماتۆەي تروشيحين دەگەن رەسەي ەلشىلەرىن ءسان-سالتاناتپەن قابىلداپ، قازاق قوسىنىنىڭ ايبارىن كورسەتەدى. كەلىسسوز بارىسىندا تاۋكە حان: «تۇرىك سۇلتانى مەن قىزىلباس (پارسى) شاحىنىڭ مەنەن قاي جەرى ارتىق. ولار دا مەن سياقتى عوي» - دەپ رەسەي ەلشىلەرىنە ءسوز ايتادى (قازاق سسر تاريحى. 1 توم، الماتى، 1957, 191-بەت). تاۋكە حاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەلشىلەرىنە ايتقان الگىندەي سوزىنەن قازاق حاندىعىن رەسەي يمپەرياسىنان ءبىر مىسقال دا كەم كورمەگەنى بايقالادى. 1709 جىلى رەسەيدە كوندراتي ءبۋلاۆيننىڭ پاتشاعا قارسى جاساعان كوتەرىلىسى جەڭىلىسكە ۇشىراعان سوڭ، كوتەرىلىسشىلەر قازاق دالاسىنا بەت بۇرىپ، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ەلگە قىرعيداي ءتيدى. تاۋكە حان شۇعىل بيلەر كەڭەسىن وتكىزىپ ءابىلحايىر سۇلتان مەن بوگەنباي باتىردى 30 مىڭ ساربازبەن جورىققا اتتاندىرادى. قازاق قولى كوتەرىلىسشىلەردى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كۇل-تالقان ەتىپ جەڭىپ، ەدىلدەن اسىرا قۋىپ تاستادى (ساكەن وزبەكۇلى. كوشپەندى قازاق وركەنيەتىندەگى قۇقىق. 27-28 بەت). 
تاۋكە حان زامانىندا قازاق حاندىعىنا  سىرتتان ەڭ ۇلكەن قاۋىپ شىعىستاعى جوڭعار مەملەكەتىنەن تونگەن-ءدى. تاۋكە حان جوڭعار مەملەكەتىنە قارسى كۇرەستە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى اكىمشىلىك، سوتتىق، اسكەري، قۇقىق سالالارىنا كەشەندى رەفورمالار جۇرگىزدى. تاۋكە حان رەفورماسىنىڭ ۇلكەن جەمىسى بيلەر كەڭەسى قابىلداعان «جەتى-جارعى» زاڭى ەدى. «جەتى-جارعى» زاڭىندا سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلدى. «جەتى-جارعى» زاڭى قازاق حاندىعىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىندەگى تايپا جانە ۇلىستارعا بيلىك جۇرگىزۋشى سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ بيلىگىن شەكتەپ، قاراپايىم حالىقتان شىققان بي-باتىرلاردى ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاستىردى. ءاربىر رۋ-تايپانىڭ كوشىپ-قوناتىن كوكتەۋ، جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزەۋ جايىلىمدارىن بەلگىلەپ، ترايبوليستىك قاقتىعىستاردىڭ الدىن الدى. ۇشسا قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇلان عايىر ايماقتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ ءۇشىن، قازاق ساحاراسىن ءۇش قاناتقا ءبولىپ، ۇلىس بەگى سۇلتانداردى تايدىرىپ، رۋ-تايپا مەن ۇلىستار اراسىنداعى داۋ-دامايدى شەشۋگە قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بيلەردى تاعايىندادى. مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى  زاڭ شىعارۋشى قۇزىرەتتى ورگانى جىل سايىن بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا وتەتىن قۇرىلتايداعى بيلەر كەڭەسى بولىپ تابىلدى. مەملەكەتتىڭ ىشكى جاعدايىنداعى اكىمشىلىك ماسەلەلەرمەن بىرگە ازاماتتىق، قىلمىستىق ىستەردى رەتتەۋ نەگىزدەرى جانە بي-باتىر، اقىن-جىراۋلاردىڭ اتقارار قىزمەتىنە قاراي قۇقىقتىق ستاتۋسى بەلگىلەندى. بيلەر كەڭەسى شىعارعان شەشىم بويىنشا قازاق اسكەرى وندىققا، جۇزدىككە، مىڭدىققا، تۇمەنگە ءبولىنىپ، ءتيىستى دارەجەسىنە قاراي باتىرلار ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنباسى بولىپ تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار، تىكەلەي تاۋكە حانعا باعىناتىن شەكارا ايماقتاردا كۇزەتەتىن جانە حان ورداسىنا مالىمەت جەتكىزىپ تۇراتىن بارلاۋشىلار قوسىنى قۇرىلدى. توسىن جاعدايداعى مالىمەتتىڭ حان ورداسىنا شۇعىل جەتۋى ءۇشىن ءاربىر 5-7 شاقىرىم سايىن بيىك توبەلەر ءۇيىلىپ، وت قويىپ بەلگى بەرۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. سونداي-اق، حان ورداسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن مىڭ قارالى شاماسىندا تولەڭگىتتەردەن ارنايى جاساق قۇرىلادى.  سوعىس جاعدايىندا قازاق ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىن تاۋكە حاننىڭ  ءوزى اتقاردى. ەل قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وتە كۇردەلى جاعدايدا سوعىس دابىلى قاعىلىپ، اقىن-جىراۋلار ساۋىن ايتىپ، ءتورت قارۋى ساي ءاربىر قازاق جاۋىنگەرى بەلگىلەنگەن تۋ استىنا جينالۋى ءتيىس بولاتىن. وسىنداي جۇيەلى اسكەري ءتارتىپتىڭ نەگىزىندە تاۋكە حان جوڭعارمەن بولعان سوعىستاردا 80 مىڭ اسكەردى ءبىر مەزگىلدە جيناپ ۇلگەرەتىن [ساكەن وزبەكۇلى. كوشپەندى قازاق وركەنيەتىندەگى قۇقىق. 22 بەت]. 
تاۋكە حاننىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ العى شارتتارىنا ساي جۇرگىزگەن رەفورماسى، ەلدىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعىن عانا قامتاماسىز ەتىپ قويعان جوق، سول كەزدەگى قازاق حاندىعىن بىرنەشە رەت جۇتىپ جىبەرۋگە شاپشىعان جوڭعار اجداھاسىنىڭ مەسەلىن قايتاردى. اتاپ ايتار بولساق، 1697-1704 جىلدارى جوڭعار شەرىكتەرىنىڭ جاساعان جويقىن شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرىپ، جوڭعار تاۋىنان اسىرا قۋىپ تاستادى. جوڭعارمەن بولعان سوعىستاردىڭ بارىندە ءاز-تاۋكە قازاق قولىنىڭ باسى قاسىندا ءجۇردى.(ساكەن وزبەكۇلى. كوشپەندى قازاق وركەنيەتىندەگى قۇقىق. 24-25 بەت]. سوندىقتان دا، حالىق ءاز-تاۋكە حان ءداۋىرىن:
تاۋكە بولىپ حانىمىز،
راحات تاۋىپ جانىمىز،
ون سان الاش بىرىگىپ،
ويران بولدى جاۋىمىز – دەپ، جىرلادى.
ءاز-تاۋكە حاننىڭ جەتى-جارعى زاڭى قازاققا نە بەردى؟ دەگەندى قىسقاشا تۇيىندەيتىن بولساق. بىرىنشىدەن، ءاز-تاۋكەنىڭ جەتى-جارعى رەفورماسى كيىز تۋرىلىقتى قازاق پەن قىرعىز جانە قاراقالپاقتىڭ بىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويعان جوق، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ار-ۇيات ۇعىمى باستى قۇندىلىق بولىپ تابىلدى. «مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى»، «ەردىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ارى مىڭ جىلقى» دەگەن ۇعىمدار حالىقتىڭ قالىپتى زاڭدىلىعىنا اينالدى. ەكىنشىدەن، جۇرتشىلىق، اعايىنشىلىق، ات مايى، قىزىل كوتەرۋ، اسار، قوناقجايلىق ت.ب. ينستيتۋتتارمەن مولشىلىقتى، بايلىقتى ءبولىپ بەرۋدى بەكىتتى. ۇشىنشىدەن، رۋ مۇشەسى جاساعان قىلمىسقا بۇكىل رۋ بولىپ جاۋاپ بەرۋ قاعيداسى ەنگىزىلدى. رۋ – ءبىر ورگانيزم رەتىندە قابىلدانىپ، ونىڭ مۇشەلەرى ءتىرى كلەتكالار بولىپ تابىلدى. رۋ مۇشەسىنىڭ انتەك قىلىعى بۇكىل رۋدىڭ اتىنا كىر كەلترەتىن ۇعىم رەتىندە قاراستىرىلدى. تورتىنشىدەن، كوشپەندىلەردە ورتەپ جىبەرۋ، دەنەسىن ميدالاپ ءولتىرۋ، دەنە مۇشەلەرىن كەسۋ، قازىققا وتىرعىزۋ سياقتى جازالاردىڭ قولدانۋىنا جول بەرىلمەدى. ونىڭ ورنىنا قۇن تولەۋ نورماسى بەكىتىلدى. ەگەر قۇن تولەۋشىنىڭ شاماسى كەلمەسە، رۋ بولىپ بوداۋ تولەيتىن. بەسىنشىدەن، ەكزوگاميا، ياعني، ەتنوستىڭ ءوزىن-ءوزى قان ارالاسۋىنان ساقتاپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قازاق مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ، قامتاماسىز ەتكەن كۇشتى جانە اقىلدى ۇرپاقتى قالىپتاستىردى.
ءسوز سوڭىندا ايتپاعىم، جەتى-جارعى زاڭىندا ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن بۇزاتىن، رۋحاني بيلىكتى ناحشباندي تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىپ قوياتىن، بيلەردىڭ ادىلەتسىزدىك جاساۋىنا يتەرمەلەيتىن بىردە-ءبىر قۇقىقتىق نورما جوق. وسىعان قاراعاندا، زىكىريا مىرزا جەتى-جارعى زاڭىن زەرتتەۋ بىلاي تۇرسىن، جارعىنى قولىنا الىپ وقىپ تا كورمەگەن سەكىلدى. ءاز-تاۋكەدەي ۇلى رەفورماتور حانىمىز بەن جەتى-جارعىداي ۇلى دالانىڭ ەركىندىك حارتياسىنا ءتىل تيگىزۋدى عىلىم كەشىرمەيدى ءھام بۇل قازاقتى قورلاعاندىق سانالادى. سوندىقتان، زىكىريا جانداربەكتىڭ ءاز-تاۋكە مەن جەتى-جارعى زاڭى تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىن مۇلدە ءجونسىز دەپ بىلەمىن.

ساكەن وزبەكۇلى   
«قازاقستان زامان» گازەتى 30 ءساۋىر 2009 جىل