قازاق قوعامىنداعى ايتىلماي جۇرگەن اقيقاتتىڭ ءبىرى – جەلتوقسان كوتەرىلىسى. ءبىز وتىز جىلدان بەرى سول قاندى وقيعاعا ءتيىستى باعاسىن بەرە الدىق پا؟ سول كەزدە الاڭداعى جاستاردى جازالاپ، سوتتاعاندار قازىر قايدا؟ ولار نەگە حالىقتان كەشىرىم سۇرامايدى؟ باق بۇل  كوتەرىلىس تۋرالى جان-جاقتى زەرتتەۋلەر جاساپ، تەلەارنالار نەگە جەلتوقساندىقتارمەن سۇحباتتار ۇيىمداستىرمايدى؟ وسى كوتەرىلىستىڭ اقيقاتىن ارقالاعان جالعىز فيلم – “اللاجار” نەگە حالىققا جەتپەي وتىر؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، بۇگىنگى كۇنى دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، اۋىر جاعدايعا دۋشار بولىپ وتىرعان “اللاجار” ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆپەن سۇحباتقا باردىق.

ەسكى جاتاقحانالاردىڭ بىرىندە تۇرىپ جاتقان رەجيسسەر ەسىكتى ءوزى اشتى. ينفارك پەن ينسۋلتتى قاتار العاندىقتان، دەنساۋلىعى ابدەن سىر بەرىپتى. ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا “اللاجار” ءفيلمىنىڭ پلەنكالارى (بەينەتاسپالارى) جينالىپ تۇر.

- بۇل پلەنكالار ابدەن ەسكىردى. جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر. ونى قايتا جاساتۋ ءۇشىن قارجى كەرەك. بىراق، قولىمنان كەلگەنشە امان ساقتاپ قالۋعا تىرىسامىن. ويتكەنى بۇل - تۇتاس ۇلتتىڭ تاريحى عوي، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى رەجيسسەر.

ال، جارىققا شىقپاي جاتۋىنىڭ سەبەبىن سۇراعانىمدا:

- سول كەزدە جاستاردى جانى شىققانشا قۋدالاپ، قولىن قانعا بىلعاعاندار بۇگىنگى بيلىكتە ءالى وتىر. ولار جەلتوقسان شىندىعىن ايتقىزبايدى، ويتكەنى، وزدەرىنىڭ قىلمىستارى اشىلىپ قالادى. سوندىقتان دا، بۇل فيلمگە قازىر دە كەدەرگى وتە كوپ، - دەپ جاۋاپ بەردى.

ءيا، “اللاجار” شىن مانىندە تاعدىرلى تۋىندى. سەبەبى، سەگىز جىل بويى ءتۇسىرىلىپ، قانشا قىسىم مەن كەدەرگىگە ۇشىراسا دا، حالىقتىڭ شىنايى ماحابباتىنا بولەندى. بۇل فيلمدەگى باس كەيىپكەرلەر ازات پەن ءلاززات – جەلتوقساندىق جاستاردىڭ جيىنتىق وبرازى. ال، ءفيلمنىڭ سوناۋ تۇركى دۇنيەسىنەن باستاۋ الۋى دا تەگىن ەمەس. سەبەبى، كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ وتتى سوزدەرى قازاقتىڭ رۋحىن وياتىپ، نامىسىن قايرايتىنى بەلگىلى.

ال، ءفيلمنىڭ اتاۋى – ازاتتىققا، ەركىندىككە ۇمتىلعان قازاق جاستارىنا اللا جار بولسىن دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋعان بولار...

نەگىزىنەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى تۋىندىنىڭ ءاۋ باستاعى “قازاقفيلم” بەكىتكەن نۇسقاسى مۇلدە بولەك بولىپتى. وندا، ساپار دەگەن جىگىتتىڭ اراققا سىلقيا تويىپ الىپ، الاڭعا شىعىپ، ميليتسيونەرلەرمەن قاقتىعىسىپ، اقىرى سول قىلمىسى ءۇشىن اۋىلىنا قاشىپ بارىپ تىعىلعانى باياندالادى. دەمەك، جاستارعا تاعىلعان ماسكۇنەم، ناشاقور دەگەن سوزدەردى سول كەيىپكەر ارقىلى دالەلدەۋگە تىرىسقان. بىراق، رەجيسسەر بۇل ستسەناريمەن مۇلدە كەلىسپەيدى.ءسويتىپ، ماسكەۋدەن الەكساندر لاۆشين دەگەن دراماتۋرگتى شاقىرىپ، ەكەۋى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەۋگە كىرىسەدى. ول ءۇشىن الماتىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىن ارالاپ، جەلتوقسانعا قاتىسقان قىز-جىگىتتەردى تاۋىپ، سويلەسەدى. سولاردىڭ ايتۋىمەن الاڭدا بولعان سۇمدىقتى قاز-قالپىندا قاعازعا تۇسىرەدى. ءلاززات اسانوۆانىڭ اۋىلىنا بارىپ، اناسىمەن كەزدەسەدى. قايرات رىسقۇلبەكوۆ وتىرعان سەمەيدىڭ تۇرمەسىنە بارىپ، قايراتتى ولتىرگەن باسكەسەر ۆلاسەنكومەن سۇحبات جاسايدى. جاستاردى اپارىپ توككەن باتىس مازارىن زەرتتەپ، دەرەكتەر جينايدى. وسىلاي تاباندى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى  بىراز اقيقاتقا قانىعادى. بىراق، رەجيسسەردىڭ وسى ارەكەتى ءۇشىن قىسىم مەن قۋدالاۋ كوبەيەدى. ويتكەنى، ول كەزدە گ.كولبين ءالى دە بيلىك باسىندا ەدى. رەپرەسسيا  جالعاسىپ جاتقان سول تۇستا جەلتوقسان تاقىرىبى تۋرالى فيلم تۇسىرەمەك تۇگىلى، ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى بولدى. بىراق، رەجيسسەر سونداي تاۋەكەلگە باردى. وسى ەرلىگى ءۇشىن دە بۇل تۋىندى حالىقتىڭ شىنايى العىسىنا بولەندى.  سەبەبى، قازاق كينوسىنىڭ تاريحىندا -  حالىقتىڭ كينونى وزدەرى سۇراپ  جانە كورسەتىلىمى انشلاگپەن ءوتۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى.

1996 جىلى مامىر ايىندا تۇساۋكەسەرى بولعاننان كەيىن “اللاجار” فيلمىنە شەت ەلدىك باق-تىڭ نازارى اۋادى. بي-بي-سي ارنايى حابار ازىرلەپ، شەت ەلدىك بىرنەشە جۋرناليست رەجيسسەردەن سۇحبات الادى. ال، 2000 جىلى “عاسىرلار توعىسىنداعى – قازاق كينوسى” اتتى حالىقارالىق كينوكونفەرەنتسيادا فرانتسۋز كينو زەرتتەۋشىسى كلوە دريە:

- مەن پاريجدە  قازاقتىڭ «جاڭا تولقىن» رەجيسسەرلارى تۇسىرگەن فيلمدەردىڭ ءبارىن كورىپ شىقتىم. جانە وسى الماتىدا دا قازاق كينولارىمەن تۇگەل تانىستىم. بىراق ، ماعان ۇناعان جالعىز فيلم  –«اللاجار» ءفيلمى. نەگە ەكەنىن قايدام؟ وسى كونفەرەنتسيادا «اللاجار» تۋرالى ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق.

...ءيا، ماعان ۇناعان جالعىز فيلم - «اللاجار». ءفيلمنىڭ جانىمدى باۋراپ العانى سونشا، 4 ساعات 5 مينۋتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي دە قالدىم.

بۇل – قازاق حالقىنا، قازاق تاريحىنا، قازاقستانداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ دامۋىنا كومەكتەسەتىن، سىزدەرگە، سىزدەردىڭ كەلەشەك ۇرپاقتارىڭىزعا وتە قاجەت فيلم، - دەپ جوعارى باعاسىن بەرەدى.

قر جۋرناليستەر وداعى مەن ءۋاليحان قاليجان باستاعان “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ ۇجىمى  “اللاجاردى” مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنادى. بىراق، ول ۇسىنىس كەيبىر زيالىلاردان قولداۋ تاپپاعاندىقتان، سول كۇيىندە قالىپ قويادى...

ال، ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن بولاشاققا جەتكىزۋدەن بولەك، جازىقسىز جالا جابىلىپ، تۇرمەدە وتىرعان قىز-جىگىتتەردى بوساتىپ الۋ ءۇشىن دە ايانباي كۇرەسكەن تۇلعا. “قازاقفيلمنىڭ” 250-كابينەتى جەلتوقساندىق قىز-جىگىتتەردىڭ باس قوساتىن الاڭىنا اينالادى. سول جەردە “جەلتوقسان” ۇيىمى قۇرىلىپ، العاشقى اشتىق اكتسيالارىن ۇيىمداستىرادى. ناتيجەسىندە، بىرنەشە جەلتوقساندىق قىزدار مەن جىگىتتەر سول ۇيىمنىڭ كومەگىمەن بوستاندىققا شىعادى. جانە ول ۇيىم زامانبەك نۇرقادىلوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سياقتى ت.ب. زيالىلاردان قولداۋ تاۋىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ اقيقاتىن انىقتاۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى.

وكىنىشتىسى سول، جەلتوقسان تاريحىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالدىباي ابەنوۆ قازىر قوعام نازارىنان تىس قالعان. تاڭعا دەيىن اۋرۋمەن الىسىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپايدى. سوندا دا كەيبىر كەلەڭسىز جايتتارعا نەمقۇرايلى قاراي المايدى.

- قازىر قازاق كينوسىنا شاشىلعان قاراجات ەسەپسىز. بىراق، كينو جوق!  ال، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ەسكەرۋسىز قالىپ جاتىر. وسىنداي كەلەڭسىز ۋاقىتتا كەرەكسىز بوپ ءبىز قالدىق، - دەيدى رەجيسسەر...

شىنى كەرەك، قازىر جەلتوقسان كوتەرىلىسى، “اللاجار” ءفيلمى تۋرالى قوعام، اسىرەسە، جاستار كوپ بىلمەيدى. بىراق، ول جاستاردىڭ كىناسى ەمەس. ايتقىزباعان بيلىكتىڭ، ايتا الماعان قوعامنىڭ قاتەلىگى.

سوندا، بيلىكتەگىلەردىڭ بەدەلى ءۇشىن  حالىق ءوز تاريحىن ۇمىتىپ ءدۇبارا كۇيگە ءتۇسۋى كەرەك پە؟ ال، تاريحتى بۇرمالاۋ كەلەشەكتىڭ الدىنداعى كەشىرىلمەيتىن ءىس ەكەنىن نەگە ەسكەرمەيمىز؟

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz