كۇنى كەشە «zhasalash.kz» سايتىندا «كۇرەس اتاحان: قازاقتار – ۇيعىرلاردىڭ ءبىر تارماعى» اتتى ماتەريال جاريالاندى. تۇپنۇسقاسى «hoylam.net» سايتىندا جارىق كورگەن اتالمىش ماتەريال «ۇيعىر-قازاق باۋىرلارعا حات» دەپ اتالعان ەكەن. قىتايداعى قالىڭ ۇيعىردىڭ تالايلى تاعدىرىن ءسوز ەتە كەلە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتان اراشا سۇراعان تاريحشى ءسوز اراسىندا قازاقتاردى ۇيعىرلاردان تاراعان، ۇيعىرلاردىڭ ءبىر تارماعى دەگەندى دە قىستىرا كەتەدى. ەزۋىمىزگە كۇلكى ۇيىرگەن بۇل دەرەكتىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن بەلگىلى تاريحشى قالي يبرايىمجانوۆ ايتتى. 

سونىمەن جاۋاپ:

كۇرەس باۋىرىم، ارعى-بەرگى تاريحتى ءبىر شىبىقپەن سىپىرىپ، قازاقتى ۇيعىردان تاراتقان «سەنساتسياڭا» جول بولسىن! ءتۇبى ءبىر تۇركى ەكەنىمىز راس، بىراق  ول قازاقتى ۇيعىردان تاراتۋ دەگەنگە سايمايدى. سەبەبى، ەجەلگى گرەك، قىتاي، پارسى، بەرتىن  كەلە  ورىس شەجىرەلەرىندە جوق دەرەكتى قايدان  ويلاپ  تاپتىڭ؟ كەڭەستىك قىزىل يمپەريا وتارشىلدىقتىڭ  سۇرقيا  ساياساتىنىڭ ارقاسىندا  تۇركى تەكتى موعولدىڭ تاريحىن، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن «موڭعولعا» تەلىپ الەمدىك داۋ تۋدىرىپ، ءالى كۇنگە وسى ءبىر كەلەڭسىز جايتتان ارىلا الماي جاتقاندا، «جەر استىنان  جىك  شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتىنىڭ» كەرى  كەلىپ، سول ءبىر «التىن ءجىپتىڭ» جالعاسى ءوزىڭىز بولىپ، بۇكىل قازاقتىڭ تاريحىن ەندى تەلىمەگەن ۇيعىر قالدى ما؟ نە سوندا قازاق  ۇلتى، قازاق مەملەكەتى جانە ونىڭ تاريحى  كىم كورىنگەننىڭ ويىنشىعى بولعانى ما؟ جوق الدە «كۇلشەلى بالا سۇيمەندى» دەگەندەي، كوزدەرىنىڭ قۇرتى بولعان بايتاق  دالامىز بەن ەرەكشەلىگىمەن الەمدى تاڭقالدىرىپ جۇرگەن سالت – ءداستۇر،  ادەت – عۇرىپتارىمىز با؟ سول ءۇشىن دە ءبىزدىڭ جومارتتىعىمىز بەن قوناقجايلىلىعىمىزدى پايدالانىپ، وزدەرىن زور، ءبىزدى قور ساناعانى ما؟ نەگە وسى كىم كورىنگەن بىزگە «اعا» بولعىسى كەلە بەرەدى؟ ال، ەندى تىڭدا كۇرەس باۋىرىم، مەن بىلەتىن ۇيعىر تاريحى بىلاي، ءوزىڭ ايتقانداي وعىزدان باستايىق:

كۇرەس اتاحان

سونىمەن، حيكايامىزدىڭ باسىن سوناۋ ورتا عاسىرلاردا سەلەنگا، ورحون، تولا وزەندەرىنىڭ بويىندا قۇرىلىپ 745 – 840 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ۇيعىر قاعاناتىنان باستايىق. ول كوكتۇرىكتەر قۇرعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورنىندا پايدا بولدى،  استاناسى ورحون وزەنى بويىنداعى قارابالاساعۇن  قالاسى ەدى. العاشقى قاعانى پەيلو (745 ج.), كەيىن مۇراگەرلىكپەن ونىڭ بالاسى مويىنشورعا بەرىلىپ، ول 746 – 759 جىلدار ارالىعىندا بيلىك قۇردى. اتالمىش قاعانات بيلىگىن توعىز وعىزدار (كەيدە سەگىز وعىز) تايپالار بىرلەستىگىنىڭ  شونجارلارى جۇرگىزىپ وتىرعان. سول ءبىر تاريحي كەزەڭ اياسىندا  ورتالىق ازيا مەن مونعول ۇستىرتىندە تىرشىلىك ەتىپ، ساياسي بيلىككە يەلىك ەتكەن، ءبىر – بىرىنە قاراما – قارسى تۇركى تەكتى ەكى تايپالىق وداق ءومىر  سۇرگەن  بولاتىن:

1) تۇرىك اتاۋىن يەلەنگەن  تۇرىك – قىپشاقتار.

2) توعىز وعىز بىرلەستىگى.

ءوز اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي «توعىز وعىز» - ءسوزى ەتنيكالىق ەسىم ەمەس، ساياسي اتاۋ. بۇنداعى قىپشاقتار (اشينا) اتالىق بيلەۋشى اۋلەتتى قۇرايدى، سەبەبى، ولار ەجەلگى تۇركىلەر تۇسىنىگىندە «ءتاڭىر تەكتى»، «تاڭىردەن جاراتىلعان اۋلەت»، ال  توعىز وعىزدار انالىق  اۋلەتكە (اشيدە) جاتقىزىلىپ، ارعى تەگى  «عۇنداردىڭ قىزدارىنان تارالعان» دەپ  تانىلعان. جانە دە كونە تاريحي مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، تۇركى قاعاناتىنداعى بۋمىن، ەلتەرىس، كۇلتەگىن، تونىكوكتىڭ قاراماعىنداعى ۇلىستاردىڭ ءبىرى وسى قىپشاقتار بولعان. تۇركى قاعاناتىن ساتقىندىقپەن  قان  قاقساتقان ۇيعىر حانى - مويىنشوردىڭ مولاسىنداعى قۇلپىتاستا «تۇركى قىپشاقتار ءبىزدى ەلۋ جىل بيلەدى» - دەپ جازىلعان دەرەك تە بار. سونىمەن قاتار ءبىرشاما تاريحي مالىمەتتەردى بىزگە جەتكىزۋشى قىتاي جىلناماشىلارى، وعان قوسا «تۇركىلەر  عۇنداردىڭ تىكەلەي  ۇرپاعى  ەدى» دەگەندى دە جازىپ قالدىرعان. جانە دە 732 جىلى قىتايدان قۋىلعان مانيحەيلىك ءدىن يەلەرى ۇيعىرلار ورتاسىنان جاقتاستار تاۋىپ، بيلىك ءۇشىن تالاستاعى  ىشكى سوعىستا  مويانچۋر يدىقۇتتى قولداپ، ونىڭ بيلىككە كەلە سالىسىمەن مانيحەيلىكتىڭ ىقپالىنداعى ۇيعىر قوعامى، اتالمىش ءدىن قوجالىق ەتكەن تەوكراتيالىق  مەملەكەتكە اينالادى. باس – اياعى ءبىر عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن  ۇيعىر قاعاناتى 840 جىلى جارتى عاسىرعا سوزىلعان ەنيسەي قىرعىزدارىمەن بولعان سوعىستا كۇل – تالقان بولىپ جەڭىلدى.

تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلعان توعىز وعىزداردىڭ (ۇيعىرلاردىڭ) ءبىر بولىگى (15 ايماق) التاي مەن تارباعاتايعا اۋىپ  قارلۇقتاردىڭ  قۇرامىنا قوسىلسا، قالعان جارتىسى شىعىس تۇركىستان مەن گانسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇيعىرلاردىڭ قاڭىراپ، قۇلازىپ قالعان جۇرتىنا بىرتىندەپ، مونعول ءتىلدى تايپالار كوشىپ كەلىپ قونىستانىپ، شارۋاشىلىعىن تىكتەپ تۇراقتاپ  قالدى. الگى ورىس تاريحشىلارى ايتقان «ءبىر-اق تۇندە جەر جۇتقانداي عايىپ بولعان جەتىسۋ مەن جوڭعاريانىڭ جاۋىنگەر ۇيعىرلارىنىڭ» تاريحى مۇمكىن وسى بولار....

الايدا ۋاقىت وتە كەلە ەسى كىرىپ، ەتەگىن جيعان ۇيعىرلار  وزدەرىنىڭ جاڭا وتاندارىنا تەز بەيىمدەلىپ، تۇرفان، قاراشار مەن قۇشا سياقتى شۇرايلى دا بەرەكەلى، وتتى دا سۋلى تىرشىلىككە قولايلى ايماقتاردىڭ  جەرگىلىكتى حالقىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتى. ءىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تيان – شان تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنەن باستاپ وراسان زور ايماقتاعى وتىرىقشى جۇرتتار، كوشپەندى جاۋىنگەر تۇركى تەكتەس توعىز وعىزداردىڭ داڭقتى اتىن يەلەنىپ، بۇدان  بىلايعى تىرلىكتەرىندە  «ۇيعىر» ءسوزى  باسىمدىققا  يە  بولىپ،  ءجيى  قولدانىسقا  ەنە   باستاعاندىعى بايقالادى.

بۇنداعى ءبىزدى تاڭداندىراتىن جاعداي، وسىنشا ايماقتى قامتىپ جاتقان تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى، ولار: كوپەستەردەن، قولونەرشىلەردەن جانە ديقانشى – باعبانداردان تۇراتىن مۇلدەم باسقا ەل – جۇرت ەدى. بۇل  دەگەنىڭىز - وزدەرى  ايشىقتاپ ەسىمىن يەلەنگەن جاۋجۇرەك  كوشپەندىلەرگە  ەش  ۇقساستىعى  جوق، جاڭا حالىقتىڭ قالىپتاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. تەگى جاعىنان ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەتەنە ارالاسقانى سونشا، تۇرفان ولكەسىندە مادەنيەتتىڭ وزگەشە ءبىر، باسقاعا ۇقسامايتىن بۋدان ءتۇرى قالىپتاستى.

...نەلىكتەن؟ قالاي ويلايسىز، نەگە بۇلاي  بولدى؟ ەجەلگى دەمەكشى، بۇل سۇراققا  كونە شەجىرەلەردەن جاۋاپ ىزدەپ  كورەلىك. ەندىگى  اڭگىمە ارناسى وزگەرىپ  ەجەلگى دۇنيە، ياعني، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ۋاقىت، الەم تۋرالى بولماق. ول ءۇشىن ءبىز اڭگىمەمىزدى ساقتار تاريحىنان باستايمىز.  ەندى، ۇلى ساق  ۇلىسىنىڭ  پاتشايىمى تۇمار (توميريس) مەن پارسى پاتشاسى كير (قۇرىش) اراسىندا بولعان قاندى شايقاستى ەسىمىزگە تۇسىرەيىك. الاپات قانتوگىس باسقىنشى، اشكوز، قانقۇمار كيردىڭ ساق ۇلىسىنىڭ ايماعىنداعى  تالاس دالاسىندا اجال قۇشۋىمەن اياقتالادى. ونىڭ  كەسىلگەن باسىن جيىركەنە ۇستاعان ساق پاتشايىمى تۇماردىڭ «ىزدەگەنىڭ قان ەدى! ءىش ەندەشە...» دەپ، قان تولى تورسىققا باتىرىپ تۇرىپ ايتقان ءسوزى، مىڭداعان جىلداردى ارتقا تاستاپ، ولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازاقتارعا،  ياعني، بىزگە دە سول  قالپىندا جەتتى. مىنە، ءوزىڭىز كورىپ وتىرعانداي اسقاق رۋح پەن وشپەس ەرلىكتىڭ حالىق جادىندا ماڭگى ساقتالىپ ۇرپاقتان – ۇرپاققا  بەرىلىپ،  ەشقاشان  وشپەيتىنىنە اتا تاريحتىڭ  كۋا ەكەندىگى  دالەل.

اقىرى ەل-جۇرتىمەن اقىلداسقان ۇلكەن تالقىلاۋدان  سوڭ تۇمار پاتشايىم گۋشتاسپ دەگەن قىزمەتشى قۇلدىڭ بالاسى دارياۋشتى (داري) قۋىرشاق پاتشا ەتىپ تاعايىندايدى. وعان قوسا بولاشاقتا قانتوگىستى بولدىرماۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، كوشپەندى حالىقتاردا باعزى زاماننان كەلە جاتقان جوسىق  «امانات الۋ» ءتاسىلىن پايدالانادى. بۇل ءداستۇر بويىنشا قاتار ورنالاسقان مەملەكەتتەردىڭ بيلەۋشى اۋلەتتەرى ءوزارا ءبىر-ءبىر ادام نەمەسە تۇتاستاي ءبىر رۋدى «اماناتقا» بەرەتىن، وسى «امانات» ادام نەمەسە رۋ سول - ەكى ەل  اراسىنداعى  بەيبىتشىلىكتىڭ ناقتى كەپىلى قىزمەتىن  اتقارعان.

ءسويتىپ، اتا-بابا زاڭىن ۇستانعان پاتشايىم ويسىراي جەڭىلگەن پارسى ەلىنىڭ ادامى ەڭ كوپ «پاسارعادى» اتالاتىن رۋىنىڭ جارتىسىن «اماناتقا الىپ» كوشىرىپ اكەلىپ، مەملەكەتتىڭ  شەتكى  ەكى ايماعىنا  ءبولىپ قونىستاندىرادى. ال، وسى  امانات جۇرتتىڭ  سول كەزەڭدەگى اينالىساتىن شارۋاسىنىڭ  نەگىزگى  ەكى ءتۇرى  دە ساقتار  تاراپىنان  ناقتى بەلگىلەنىپ  بەرىلگەن  ەكەن:

1) ساياسي سالادا  قۇرباندىققا ىلىنگەندەر (ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي،  داۋلى  ماسەلەلەردى شەشۋدە  پايدالانىلعان)

2) ەگىنشىلىكتى مەڭگەرگەن ديقان بولۋى، ياعني، پاتشايىمنىڭ ەلىن استىقپەن، جەمىسپەن، ت.ب. كەرەك – جاراقپەن قامتاماسىز  ەتۋشى قىزمەتشىلەر.

ەندى، شارۋا جاعدايى ايقىندالعان سوڭ ولاردىڭ ورنالاسقان جەرىنە كەلسەك، وسىناۋ امانات جۇرتتىڭ ءبىر بولىگىن قازىرگى تاجىكستان مەملەكەتى جەرىنە، ەكىنشى جارتىسىن قاشقار وڭىرىنە  ءبولىپ  ورنالاستىرعان ەكەن. مىنە، بۇدان شىعار  جاڭالىقتى ءوزىڭىز دە ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىز – دەمەك، تاجىكستانداعى تاجىكتەر مەن قاشقارداعى  ۇيعىرلاردىڭ  ارعى اتالارىنىڭ ءبىر تۋعاندىعىن  جانە  ولاردىڭ وسى  ءبىر الاساپىران زاماندا اتاجۇرتىنان اۋىپ كەلگەن «امانات ەلدىڭ» ءۇرىم – بۇتاعى ەكەندىگىن. تاجىكتەر ءوز جەرى مەن رۋلاستارىنان ايرىلسا دا، يران الەمىنىڭ  ءبىر ءبىر قيىر شەتىندە جاتقاندىقتان، رۋحاني بايلانىس ۇزىلمەي وزدەرىنىڭ ءتىلىن ساقتاپ قالدى، ال قاشقارداعى رۋلاستارى  كەيىننەن: قاشقارلىق، تارانشى، سارت  ت.ب. اتالىپ بۇرىندارى  تۇركى تەكتى «ياعلاكاردىڭ» ەسىمىن  يەلەنسە،  كەيىننەن  انا تىلدەرىن ۇمىتىپ، ءبىرجولا تۇرىكتەنىپ  كەتكەندىكتەن  سوۆەت زامانىندا ۇيعىر اتانعان  ەدى.

تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق كەلەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى «امانات حالىقتىڭ» تۇركىلەنۋ ءۇردىسىنىڭ ءوتۋ بارىسى جايىندا بولماق. دەمەك، پاسارعادى جۇرتىنىڭ تۇركىلەنۋى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، عاسىرلارعا ۇلاسقان. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تولىعىراق باياندار بولساق: ب.ز.ب. ءى مىڭجىلدىقتاعى قازاق جەرىن، ورتالىق ازيانى، اۋعانستان مەن سولتۇستىك ءۇندىستاندى مەكەندەگەن ساقتار ءداۋىرى، سوعدى  مەملەكەتىندە، ەجەلگى  تۇراندا  بيلىك قۇرعان الىپ ەر توڭعا زامانى (افراسياب), ۇلى قىتاي قورعانىن سالدىرتقان – تىنىق مۇحيت پەن كاسپي تەڭىزى  ارالىعىندا، ءۇندىستان، يران، اۋعانستانعا دەيىنگى ۇلان  بايتاق ايماققا قوجالىق ەتكەن – عۇندار، قازاق جەرى مەن ورتالىق ازيادا، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جانە يرانمەن وداقتاسا ءجۇرىپ ەفتاليتتەردى (اق عۇندار) باعىندىرعان – تۇركى قاعاناتى، ودان بەرگى تۇركەش، قارلۇق، قاراحان قاعاناتتارى داۋىرلەرى مەن قىپشاق حاندىعى، شىڭعىسحان زاماندارى، تاعى سول سياقتى اتالمىش ۋاقىتتىڭ بارلىق كەزەڭىندەگى بيلىك باسىندا تەك قانا تۇركى – قىپشاق (اشينا) اۋلەتتەرىنىڭ  ۇستەمدىك ەتۋى. مىنە، وسىنشاما عاسىرلار اياسىنداعى تۇركىلەنۋ ءۇردىسى ۇنەمى  ءوزىنىڭ  جالعاسىن  تاۋىپ، كۇندەلىك  ءومىردىڭ  اجىراماس ءبىر سالاسىنا  اينالعان ەدى. سونىمەن ساق زامانىندا  اماناتقا كەلگەن جۇرت، ياعني،  كەيىنگى «جاڭا ۇيعىر حالقى» ب.ز. ءVىى عاسىرىندا سۋلە ەسكى اتاۋىمەن بىرگە جاڭا اتى كاشا، ياعني، قاشقار بولىپ تان يمپەرياسىنىڭ كارتاسىنا تۇسكەن  باتىس ولكەنى مۇرا ەتىپ الىپ، ح عاسىر باسىندا تۇرفان، قاراشار، قاشقار جانە يارقاند  ايماعى  تولىق  تۇركىلەنىپ  اقىر اياعى - شىعىس تۇركىستانعا اينالىپ شىعا كەلدى.

ودان بەرگى ۇيعىرلاردىڭ تاريحى، ارينە، الەمدەگى بارلىق ەلدەر  شەجىرەسىندە جازىلعانداي كوپتەگەن ءدىني سەنىم جىكشىلدىگىنەن، ىشكى الاۋىزدىقتان،  تەكتىك  ايىرماشىلىق  پەن ىشكى – سىرتقى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك  قارىم – قاتىناستاردىڭ اسەرىنەن ءىرى قاقتىعىستارعا تاپ  بولىپ، ودان  ءارى  ۇلكەن  قانتوگىستەردى  دە  تۋىنداتىپ  وتىرعان. ماسەلەن، مىنا ءبىر  فاكتىگە  كوڭىل  اۋدارا كەتەيىك. اكەسى  قاشقاردا  تۋىپ  وسكەن، قاراحان  ءداۋىرى  تۇسىنداعى  امىرشىلەردىڭ ءبىرى يبن ءاليدىڭ ۇرپاعى، تۇركى حالقىنىڭ اسا دارىندى  پەرزەنتتەرىنىڭ  ءبىرى، ايگىلى  «ديۋاني  لۇعات  ات - تۇرك» شىعارماسىنىڭ  اۆتورى  ماحمۇد قاشقاري قاراحاندىقتاردىڭ ۇيعىرلاردى شابۋىن بىلاي دەپ  سۋرەتتەيدى:

كەمە  ىشىنە  وتىرىپ،

ىلە  سۋىن  كەشتىك  ءبىز.

ۇيعىر  جاققا  بەت  قويىپ،

مۇڭلىق  جۇرتقا  استىق  ءبىز.

بايراق  بايلاپ  اتتارعا

ۇيعىر جاققا  تارتارعا.

ۇرى – جاۋىز  جاتتارعا،

قۇس  سياقتى ۇشتىق  ءبىز.

سەلدەتىپ  ءبىر  اقتىق  ءبىز،

كەنت  ۇستىنەن  شىقتىق  ءبىز.

بۇرحان  ءۇيىن  جىقتىق  ءبىز،

بۇرحان  ۇستىنە  شىقتىق ءبىز!

(شۋ  باتىر\\ ەكى  مىڭ  جىلدىق دالا جىرى. الماتى.  2000. 93 بەت.)

بۇدان كەيىنگى ۇيعىرلاردىڭ تاريحى جارتى الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىس حان زامانىمەن استاسىپ جاتىر. وعان قوسا مۇسىلمان كوپەستەرىنىڭ بىتىسپەس قارسىلاستارى – نەستوريان دىنىندەگى ۇيعىر كوپەستەرى شىڭعىس حاندى يسلام مەملەكەتتەرىمەن سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىرعاندىعىن قوسىڭىز. ودان بەرگى شەجىرە ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قۇرىلعان موعولستان مەملەكەتى  تاريحىمەن ەتەنە  بايلانىسقان. ونىڭ سەبەبى موعولستاننىڭ وڭتۇستىگى - فەرعانا ءۋالاياتى مەن قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسكەن ەدى. شاعاتاي ۇلىسى  ىدىراعاننان كەيىن، توعىلىق تەمىر  ۇرپاعىنىڭ  بيلىككە  كەلۋى،  ودان  بەرى  موعولستان حانى ەسەن بۇعانىڭ، بابالار ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قارا شاڭىراعىنا تۋ تىككەن - قازاق سۇلتاندارى كەرەي مەن  جانىبەكتى  قۇشاق  جايىپ  قارسى  الۋىنا  ۇلاسادى.

جاۋلاۋشىلىق  ساياسات ارقىلى الەۋەتى اسقان، ءحVىىى عاسىردا ءبىرشاما  ساياسي  جانە ەكونوميكالىق ورلەۋگە يە بولعان جوڭعار حاندىعى تيبەتتى، شىعىس تۇركىستاندى جانە قىرعىزداردىڭ ءبىراز بولىگىن  ءوزىنىڭ قولاستىنا باعىندىرعان  ەدى. سول  ءحVىىى عاسىردىڭ  ەكىنشى  جارتىسىندا (1758 ج.) قازاق  ساربازدارى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ  قىسپاعىندا  قالىپ، قىرعىنعا  ۇشىراعان  جوڭعارلار  ەندى  قايتىپ  باس  كوتەرمەستەي بولىپ تاريح ساحناسىنان  ماڭگىگە  جويىلدى. ءيا، قازاق  اتامىزدىڭ  «نەگە قۇمار  بولساڭ،  اجالىڭ  سودان» دەگەن  ءسوزى  تەگىن  ايتىلماعان – اۋ، ءسىرا! وسى ءساتتى ءتيىمدى پايدالانعان قىتاي ۇكىمەتى  جوڭعار حاندىعىنىڭ  جەر  اۋماعى  مەن  شىعىس  تۇركىستان  ءوڭىرىن  ءوز  يەلىكتەرى  دەپ  جاريالايدى.  سودان،  يەسىز قالعان جوڭعارلار  مەكەنىنە  تارانشىلاردى، ياعني، تۇرفان،  اقسۋ جانە  قاشعار، حوتان  تاعى  باسقا  ولكەلەردەگى  ۇيعىرلاردى كۇشتەپ  اكەپ ورنالاستىرادى. «تارانشى» - ەگىنشى، ديقان دەگەن، ماعىنانى بەرەدى، ونداعى  ءبىرىنشى  مىندەت – قىتايلاردى  استىقپەن قامتاماسىز ەتىپ  تۇرۋ بولاتىن. ءسويتىپ،  مانچجۋر  تسين  اۋلەتىنىڭ  قولاستىنا قاراعان ۇيعىرلار ءحىح عاسىردا وتارلىق  ەزگىنىڭ  وكتەمدىگىنە  شىداماي، وتارشىل بيلىكتىڭ  وزبىرلىعىنا قارسى  1862 جىلى دۇنگەن حالقىمەن بىرىگىپ، ازاتتىق كۇرەسىنە شىعادى. قارۋلى كۇرەس  بارىسىندا قوقان  حاندىعىنان  كەلگەن  اسكەري  كوسەم  ياكۋب  بەك  جەڭىسكە  جەتىپ 1864 جىلى قىتايدان ءبولىنىپ، قاشقار مەن ءۇرىمشى قالالارىندا  دۇنگەندىك  وداق  باسشىلىق  ەتكەن  ۇيعىر (جەتىشار)  مەملەكەتىن  قۇرادى. جىلعا  جەتپەس  مەرزىم ىشىندە  ەندى  بيلىك  ءۇشىن  اۋىزبىرشىلىكتەن  ايىرىلعان  دۇنگەندەر  مەن  ۇيعىرلار الاۋىزدىققا  ۇرىنىپ  ءوزارا  قىرقىسادى. سونىمەن  اقىرىندا  ۇيعىرلار  1865 جىلى قۇلجادا جەكە تارانشى سۇلتاندىعىن قۇرادى. ارينە، قىتاي دا ءوز  تاراپىنان تىنىش جاتپاي ءبىرشاما جىلدارعا سوزىلعان جازالاۋ شارالارىن  باستايدى، بىراق،  كۇش  تەڭ  ەمەس  ەدى،  كوپ  ۇزاماي كوتەرىلىس اياۋسىز  باسىپ  جانشىلدى. كوتەرىلىس بەلەڭ العان جوڭعاريا جەرى مەن شىعىس تۇركىستان ايماعى بۇل قاندى وقيعادان كەيىن، تسين يمپەرياسىنىڭ جاڭادان قۇرىلعان  پروۆينتسياسى  -  شىڭجاڭ (شۇار)  ياعني،  قىتايشا  سينتسزيان (جاڭا  شەكارا)  دەپ  اتالدى.

پەتەربۋرگتاعى  1881 جىلعى  قىتايمەن  بولعان  كەلىسىم  بويىنشا، قۇلجا  ايماعىنداعى ەلدەردىڭ تالاپ-تىلەكتەرى ەسكەرىلىپ رەسەي اۋماعىنا كوشىپ قونىستانۋىنا رۇقسات بەرىلدى. ناتيجەسىندە، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنىنان، جازالاۋىنان  قاۋىپتەنگەن ۇيعىرلار (45 373 ادام)  مەن  دۇنگەدەردىڭ (4682 ادام) ءبىراز شاڭىراعى 1881 – 1884 جىلدار ارالىعىندا ءبىزدىڭ جەتىسۋعا كەلىپ  قونىستاندى. ولار كوبىنەسە قازىرگى الماتى وبلىسىنا قاراسى - جاركەنت، اقكەنت،  اقسۋ – شارىن، مالىباي،  قورامسا  جانە  قاراسۋ  جەرلەرىنە  ورنالاستى. قازىرگى ۇيعىر جۇرتىنىڭ سول شاقتا قىتايدا قالاي اتالعانىن بىلمەيمىن، بىراق، رەسەي  يمپەرياسى تۇسىنداعى مىنا ءبىر قۇجاتتاردا «ۇيعىر» اتاۋى كەزدەسپەيدى. سونداي-اق، يمپەريالىق رەسەي قولاستىنداعى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا تۇركىستان ايماعىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ۇلتتىق قۇرامى جايىندا زەرتتەۋشى م.بەيسەنوۆ «1897 جىلعى بۇكىلرەسەيلىك ساناققا» سۇيەنە وتىرىپ  تۇركىستان ولكەسىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىن كەستە بويىنشا مىناداي ەتىپ سيپاتتايدى:

كەستە.  تۇركىستان  ءوڭىرى  حالىقتارىنىڭ  ەتنوستىق  ەرەكشەلىكتەرى:

ەتنوستار            سانى        (پايىز)    %

قازاقتار                   952 061(64% )

تۇركىمەندەر           158 675

سارتتار                   144 275

قاراقالپاقتار    93 215

وزبەكتەر            64 235

ورىستار                   44 834

ۋكرايندار           12 853

ودان كەيىنگى 1910 – 1912 جىلدارى جاسالىنعان جەرۇيىق جەتىسۋدىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ حالىقتىق ەسەبى جايلى مالىمەتتەردەن ۇيعىرلار  تۋرالى دەرەكتى پ.رۋميانتسەۆتىڭ ەكى بولىمنەن تۇراتىن «تارانشىلار» دەپ  اتالاتىن بەسىنشى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن تابامىز. وندا ۆەرنىي،  جاركەنت  وڭىرىندەگى تارانشىلاردىڭ (ۇيعىرلاردىڭ) – اينالىسقان  شارۋاشىلىعى  مەن  مادەنيەتى جايىندا باياندالادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان كەستەدەن دە، پ. رۋميانتسەۆتىڭ جازبالارىنان دا بايقايتىنىمىز، ناقتى «ۇيعىر»  اتاۋىنىڭ  رەسمي  تۇردە بەكىتىلۋى پاتشالىق رەسەي قۇلاعاننان كەيىنگى كەڭەس بيلىگى كەزىندە جۇزەگە  اسقان  بولۋى  كەرەك.

ەندى «سارت» - اتاۋىنىڭ ماعىناسىن قاراستىرىپ  كورەلىك. الايدا، بەلگىلى عالىم ت.جۇرتبايدىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك،  اعامىز  بىلاي  دەپ، تارقاتادى: «...سارتتار، ياعني تۇركى تۇقىمىنا جاتپايتىن، ساۋدا جاساي كەلىپ قونىستانىپ قالعان كوپەستەر تەك قالادا تۇرعان. ولار مەملەكەتتىك بەكزادالىققا كوتەرىلمەگەن،  تەك  مەشىت  ارقىلى  ىقپال  جاساۋعا تىرىسقان. «سارت» دەگەن  ءسوزدىڭ  شامداناتىن  ەشتەڭەسى  جوق. بۇل  تاريحي جاعدايعا  بايلانىستى  شىققان  الەۋمەتتىك  توپتىڭ  اتى» دەپ، تۇيىندەيدى. («دۋلىعا»  1 توم.  ت. جۇرتباەۆ،  338 بەت). بۇعان ءبىزدىڭ الىپ – قوسارىمىز  جوق. كەلەسى  كەزەكتە كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا  بولعان  مىنا جاعدايعا  نازار  اۋدارىڭىزدار، اتالعان تاقىرىپقا جاناما مالىمەت: «1962 جىلدىڭ جازىندا قىتايدان قازاقستانعا مىڭداعان قازاق پەن ۇيعىر وتباسىلارىنىڭ كوشىپ كەلگەنى ەسىمدە. ول كەزدە بالامىز. العاشقى جىلى ءار ءۇي ءبىر-ءبىر وتباسىنى پانالاتتى. كوشىپ كەلگەندەردىڭ بالالارىمەن تانىسىپ، دوس بولىپ كەتتىك. كەلەر جازدا سوۆحوزدىڭ بۇكىل حالقى قۇرىلىسقا شىعىپ ورالماندارعا شاما-شارقىنشا ءۇي سالىپ بەرگەن. قىتايدىڭ فوناريگى، قىتايدىڭ اليۋمينيدەن جاسالعان تيىن اقشالارىن سول كەزدە كورىپ ەدىك. سوندا ءبىر ۇيعىر اقساقالدىڭ، ءبىزدىڭ ۇيدەن ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇيعىر ەكەنمىزدى وسى جاققا كەلگەننەن كەيىن بىلدىك. ارعى بەتتە، قىتايدا ءبىز تارانشى ەدىك، سارت ەدىك» دەگەنى ەسىمدە قالىپتى. (قوندىگەردىڭ ءبىر-اق بەتتىك تاريحى...2 ءبولىمى، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ).

ءيا، تاريح دەگەنىمىز ءتۇپسىز شىڭىراۋ تۇبىنەن بۇرقىلداپ شىعىپ جاتقان قاينار سەكىلدى، ونىڭ قۇپياسى، قاسيەتى دە تەرەڭدە. سودان  بەرگى ۋاقىتتا ۇيعىرلار كەڭپەيىل، جانى  جومارت قازاق  ەلىنە تۇراقتاپ، ءوسىپ – ءونىپ، قويان – قولتىق ءومىر  كەشۋدە. قازىرگى تاۋەلسىز  قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇيعىرلاردىڭ اتالارى سول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە شەكارا  اسىپ  كەلگەندەر  ەدى... «ءبىزدى جىراقتاتقان – سان مىڭ جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە  جاتقان قالالاسۋ پروتسەسى» دەپ مايموڭكەلەتپەي-اق قوي. سوناۋ ساق، ءۇيسىن زامانىنان بەرى سىزدەر جانساۋعالاپ كەلگەن ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە دەيىن دە ءبىزدىڭ اتامەكەندە قالالار بولعان. سەبەبى سىر بويى مەن جەتىسۋداعى ءبىزدىڭ بابالارىمىز جارتىلاي كوشپەندى، جارتىلاي وتىرىقشى مادەنيەتتە عۇمىر كەشكەن. ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىزدىڭ كوپتەگەن سىڭارجاق پىكىرلەر ايتىپ، كەيبىر شالاساۋاتتى كەرتارتپالار قانشاما كەيىن تارتسا دا ونىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ اتا تاريح دالەلدەپ بەردى. 2-3 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە تاراز، تۇركىستان، سايرام، الماتۋ، گازگيرد (قازىعۇرت), قازاتلىق، وتىرار، شاۋعار، شويتوبە، اقبەشىم، قىزىلوزەن، شيتوبە، ىلە-بالىق، شۋ-تالاس اڭعارىنداعى 36 قالا، ودان بولەك باتىسىمىزداعى ونداعان ءىرى قالالاردى قايدا قوياسىز؟ ءيا، تاريحتىڭ اتى – تاريح، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. وتكەنگە سالاۋات  دەگەننەن  باسقا  شاراڭىز  جوق!...

مىنە، مەن بىلەتىن ۇيعىر حالقىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي، «قانداس»  كۇرەس اتاحان. سىزگە ءبىر ۇسىنىس – قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ۇيعىر حالقىنا اراشا سۇراۋىڭىز ورىندى. ونى تەرىس دەي المايمىز. ازاماتتىق، پەرزەنتتىك پارىزىڭىز بولار. بىراق تا مىنانداي شالا ساۋاتىڭىزبەن قازاق تاريحىنا قول سۇقپاڭىز. كيەسى اتادى. باۋىر، قانداس، مۇسىلمان بولساڭ – جوڭعارمەن بولعان وتان سوعىسىندا، ورىس پەن قىتايدىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى شىعىپ ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىزدىڭ قانى سۋداي اققاندا، باسقانى قويىپ كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسىندا قازاق جاستارى قىرشىننان قيىلىپ، قاقاعان قىستا قىزىل قانعا بويالعاندا قايدا بولدىڭ؟! جەتىسۋ مەن شەلەك جەرى ءۇشىن قاشان، قاي اتا – باباڭ  قارۋ الىپ جاۋعا شاۋىپ ەدى؟ «قازاق» سەن ايتقانداي «جەردەن ءونىپ شىققان جوق» جانە ول ءسوز ەشقانداي دا «كەمسىتۋ» ماعىناسىن بىلدىرمەيدى. «قازاق» - حاس ساق، ياعني «ناعىز ساق» – دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل دەگەنىڭىز «ازيا پاتشاسى» اتانعان  ا.ماكەدونسكيدىڭ ءتىسى باتپاعان،  باسقىنشى پارسى پاتشاسى كيردىڭ باسىن كەسىپ الىپ قان تولى تورسىققا بوكتىرگەن، كەشەگى حح عاسىردا فاشيزممەن سوعىستا كسرو-داعى قانشاما ۇلت پەن ۇلىستىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ العاش رەيحستاگقا تۋ تىككەن جاۋجۇرەك، ءوز زامانىندا  الەمدى تىتىرەتكەن  ساق ۇلىسىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز.

ءسوز سوڭىن ءوزىڭ  ايتقان «اسسالاۋماعالەيكۋم، عازيز باۋىرلار، قانداستارىم، اللانىڭ اتىمەن بولسا دا ءبىر – بىرىمىزگە ءادىل، شىنايى، ادال بولايىق» دەگەن لەبىزىڭنىڭ ءجاي عانا جەل ءسوز ەمەس، ءىس جۇزىندە دە  شىنايى تىلەك  بولار دەگەن نيەتپەن اياقتايمىن.

قالي يبرايىمجانوۆ،

تاريحشى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

دەرەككوزى: مەزگىل سايتى

Abai.kz