قاي ناۋرىزباي دەيتىن ەمەس. جالپاق قازاققا ەجەلدەن ەسىمى ءماشھۇر، التى الاشقا شاپىراشتى ناۋرىزباي اتىمەن ماعلۇم بولعان، جوڭعارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ الداسپانى، قازاق قولىن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانبايلارمەن قاتار جەڭىستى جورىقتارعا باستاعان سايىپقىران ساردارى. وسى قاسيەتتى بابامىزدىڭ “ماڭگىلىك جاي تاپقان جەرى تابىلدى” دەپ سۇيىنشىلەپ اۋەلى تەلەفون سوققان، سودان سوڭ كەشە تاڭەرتەڭ الماتىداعى قوسىنىمىزعا ءارحيۆتىڭ ايعاق قاعازدارىن قۇشاقتاي، تولقۋلى كوڭىلمەن جەتكەن جاس جىگىت، جاس تا بولسا كوشەلى ازاماتتىڭ قالىبىن تانىتقان جانتاس راشاتوۆتان بۇل اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىن انىعىراق بىلۋگە ءبىزدىڭ دە بەيىل ءبىلدىرىپ، اسىققانىمىز راس ەدى.

قاي ناۋرىزباي دەيتىن ەمەس. جالپاق قازاققا ەجەلدەن ەسىمى ءماشھۇر، التى الاشقا شاپىراشتى ناۋرىزباي اتىمەن ماعلۇم بولعان، جوڭعارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ الداسپانى، قازاق قولىن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانبايلارمەن قاتار جەڭىستى جورىقتارعا باستاعان سايىپقىران ساردارى. وسى قاسيەتتى بابامىزدىڭ “ماڭگىلىك جاي تاپقان جەرى تابىلدى” دەپ سۇيىنشىلەپ اۋەلى تەلەفون سوققان، سودان سوڭ كەشە تاڭەرتەڭ الماتىداعى قوسىنىمىزعا ءارحيۆتىڭ ايعاق قاعازدارىن قۇشاقتاي، تولقۋلى كوڭىلمەن جەتكەن جاس جىگىت، جاس تا بولسا كوشەلى ازاماتتىڭ قالىبىن تانىتقان جانتاس راشاتوۆتان بۇل اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىن انىعىراق بىلۋگە ءبىزدىڭ دە بەيىل ءبىلدىرىپ، اسىققانىمىز راس ەدى.

– جانتاس، ماسەلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ءتۇسىندىرشى. ناۋرىزباي باتىر بابامىزدىڭ سۇيەگى جاتقان جەردى ىزدەستىرۋ تالابىنىڭ قاينار بۇلاعى قايدا جاتىر؟
–مەن ءوزىم الماتى وبلىسى، سارقان اۋدانى، قاراۋىلتوبە اۋى¬لىنىڭ تۋماسىمىن. الدىن الا سۇيىنشىلەپ ايتسام، اتاقتى شا¬پىراشتى ناۋرىزباي باتىر¬دىڭ وسى اۋىل قاسىنداعى قا¬راۋىل¬توبە دەگەن توبەنىڭ باسىنا جەرلەنگەنى مۇراعات قۇجاتتارى¬مەن تايعا تاڭبا باسقانداي دالەل¬دەنىپ وتىر. ال بۇل جاڭالىقتى اشۋعا باستاعان سۇرلەۋ-سوقپاققا كەلەر بولساق، ۇلى وتان سوعىسى¬نىڭ ارداگەرى، 55 جىل تاريح ءپانىن وقىتقان ۇستاز، 42 جىل اباي اۋى¬لىنداعى تاسارىق ورتا مەك¬تەبىنىڭ ديرەكتورى بولعان مەنىڭ جارىقتىق اتام راشات دوسجانوۆ اكەمە: “ناۋرىزباي باتىر كوپ جىلدار وسى ولكەنى جايلاپ، بيلىك ەتكەن، ول قاسيەتتى بابامىزدىڭ بەيىتى دە وسى توڭىرەكتە بولۋى ءتيىس”، دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. جال¬پى ەل اۋزىندا، سول جىل¬دارداعى كونەكوز اقساقالدار اڭگى¬مە¬لەرىندە وسىنداي بولجامدار بول¬عانىن ەسەيە كەلە ءبىز دە ەستى¬دىك. ويتكەنى، ءوز اكەم توماس دوس¬جانوۆ تا تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى، تۋعان اۋىلىمىزداعى قاراۋىل¬توبە ورتا مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتە¬دى. بۇل جايدىڭ دا ولكە تاري¬حىنا قۇشتارلىعىمىز ارتۋىنا سەپتىگى تيمەي قالعان جوق.
– اۋلەتتەرىڭىزبەن تاريحشى ەكەنسىزدەر عوي؟
– ونىڭىز راس. تىپتەن، قا¬رىن¬داسىم الما 2005 جىلى اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءدى بىتىرەردە “كونە قويلىق قالاسى” اتتى ديپلومدىق جۇمىسىنا مالىمەت جي¬ناۋ بارىسىندا وسىناۋ كونە قالا¬نىڭ ماڭىندا كوپتەگەن قالاشىقتار بولعانى جايلى دەرەكتەرگە جولى¬عادى. سونىڭ توڭىرەگىندەگى “اعارتۋ قا¬لاشىعى”، “ناۋرىزباي قالا¬شى¬عى” دەگەن اتاۋلارعا ۇشىراسادى. بۇل وڭىردە تاعى دا ناۋرىزباي ەسى¬مىنىڭ ۇشىراسۋى اكەمە وي سالىپ، قى¬زىقتىرادى. شى¬نىن¬دا دا، بۇل تەگىن ەمەس دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ، بۇل مالىمەتتىڭ انىق-تانىعىنا كوز جەت¬كىزۋ ماقساتىندا جان-جاقتى دەرەكتەر ىزدەستىرۋ جۇمىسىنا كى¬رىسكەنبىز. سونىڭ ءناتي¬جەسىندە، “ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا” دەگەندەي، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، اقسارباس ايتار قۋانىش¬تى جاڭالىققا قولىمىز جەتىپ، ىزدەگەن قۇندى دە¬رە¬گىمىز 2006 جىلى رە¬سەيدىڭ ومبى قالاسىنىڭ ارحيۆىنەن تابىلدى.
– سوندا شاپىراشتى ناۋرىز¬باي باتىردىڭ سۇيەگى سارقاننىڭ قاراۋىلتوبەسىندە جاتقانىن بۇل¬تارت¬پاي ايعاقتايتىن باستى قۇجات قايسى، ونىڭ مازمۇنى قانداي؟
– اۋەلى ومبى ارحيۆىنەن تا¬بىلىپ، قىسقاشا كوشىرمەسى اكەمە ءوز قولىمنان اكەلىپ تابىستالعان باستى قۇجات – اعا سۇلتان سوك ابى¬¬لايحانۇلى باستاتقان 20 قۇر¬مەتتى سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ ءمور¬لەرى مەن تاڭبالارى قويىلىپ، با¬رون ۆرانگەلگە 1848 جىلى جازعان، جەر داۋىنا بايلانىستى ءبىر ماسە¬لەنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرگەن حاتى. مۇ¬نىڭ ۇستىنە، قولدا بار مالىمەتتەرگە قوسىمشا ايعاق رەتىندە، 2008 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ستۋ¬دەنتى، قارىنداسىم مايرا دوسجا¬نوۆا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق ارحيۆىنەن ۇستەمە قۇجات-دەرەكتەر تاۋىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ اكە¬لىپ، الدىمىزعا جايىپ سالدى. مۇنىڭ ءبارىن زەردەلەپ، زەرتتەپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، تالقىعا سالا كەل¬گەندە ناۋرىزباي باتىر بابا¬مىز¬دىڭ قاراۋىلتوبەدە جەرلەن¬گەنىنە ەش كۇمانىمىز قالمادى.
ەندى حاتتىڭ مازمۇنىنا كە¬¬لەيىك. وندا سوك سۇلتان ابى¬لاي¬حانۇلىنىڭ پاتشا اع¬زامنىڭ قۇزىرىنا 1820 جىلى باس ۇرعا¬نى، بۇلارمەن بىرگە شاپىراش¬تى، جالايىر رۋلا¬رىنىڭ ءتورت ءبولىمى اقسۋ وزە¬نىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرگەنى، جالپى، وسى ارا¬دا انت بەرگەنى ايتىلا كەلە، قۇجاتتىڭ ءۇشىنشى تارماعىندا: “ۋي¬سۋنوۆسكي ۆولوستي يز وتدەلەنيا چاپراشلى بي ناۋ¬رىزباي كوچۋيا س ۆولوستيامي مەجدۋ اكسۋ ي لەپسويۋ زدەس ۋمەر، ي پو ەگو يمەنەم نازى¬ۆاەتسيا ودنا رەچكا – ناۋرىزباي كاراسۋ، كوتورايا ي پونىنە سوحرا¬نياەت ەتو نازۆانيە، دالەە ي موگيلا ناۋرىزبايا پودنەس ۆيدنا نا گ.كا¬راۋل-توبە”. ياعني، مۇنىڭ مازمۇ¬نىن قازاقشالاساق: ء“ۇيسىن بولىسى شاپىراشتى ءبولىمىنىڭ ءبيى ناۋ¬رىزباي اقسۋ مەن لەپسى وزەندەرىنىڭ اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جانە دە وسى جەر¬لەردە دۇنيەدەن وزعان، ءبىر وزەن-سۋ ونىڭ اتىمەن ناۋرىزباي قاراسۋ دەپ اتالعان. ول اتاۋ قازىر دە سول قالپىندا ساقتال¬عان جانە دە ناۋ¬رىزبايدىڭ مازارى قاراۋىلتوبە تاۋىنىڭ ۇستىنەن كورىنىپ تۇرادى”، دەپ جازىلعان.
–بارەكەلدى، مىناۋ شىنىندا دا بۇلتارتپاس دەرەكتەر ەكەن.
ء–يا، وسى قۇجاتتان كورىپ وتىر¬عانىمىزداي، كەلتىرىلگەن دەرەكتە شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر¬دىڭ ناقتى قاي جەردە قايتىس بولىپ، جەرلەنگەنى دالمە-ءدال كورسەتىلگەن. ارحيۆتەن تابىلىپ، اينالىمعا قوسىلعالى جاتقان دە¬رەكتىڭ تاريحي قۇندىلىعى دا وسىن¬دا. بۇدان ءۇش جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن باتىر بابانىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ ءوتىپ، ەلدىك تا¬ريحىمىزدى تۇگەندەگەن تاۋەل¬¬سىزدىگىمىز جاڭا جارقىن سا¬تى¬عا كوتەرىلگەن تۇستا وسىناۋ جاڭا دەرەكتىڭ ماڭىزى زور دەپ پايىم¬دايمىز. بارون ۆرانگەلگە جا¬زىلعان حاتتا ناۋرىزباي با¬تىر¬¬دىڭ بي دەپ اتالۋ سەبەبى، ونى با¬تىر دەپ اتاسا پالەگە قالاتى¬نىن بىلگەن. سوك سۇلتان مەن ونىڭ سە¬رىكتەرى 1781 جىلى قاي¬تىس بولعان داڭقتى باتىردىڭ مو¬لا¬سىن كور¬سەتۋ ارقىلى اتالمىش جەرلەردىڭ ەجەلدەن كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىن ءدا¬لەلدەگىسى كەلگەن. قا¬لاي بولعان¬مەن دە، بۇل دەرەك بو¬لاشاقتا ءجۇر¬گىزىلەتىن ۇلكەن زەرت¬تەۋلەرگە نەگىز بولادى دەگەن ويدا¬مىز. قاسيەتتى بابا باسىنا ءساۋ¬لەتتى كە¬سەنە-مازار ورناتۋ، قار¬اۋىل¬تو¬بەنى كيەلى ورىنعا اينال¬دىرىپ اباتتاندىرۋ، وسى وراي¬داعى باسقا دا يگىلىكتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك پارى¬زىمىز بولسا كەرەك. ال قا¬زىرگى ەڭ باستى قۋانىش: ناۋ¬رىزباي با¬تىردىڭ بەيىتى تابىلدى! تەڭىزگە قوسىلعان تامشىداي وسى ءبىر قىسقا عانا ءسۇيىنىشتى حابار ەل قورعاعان ەر بابا ناۋرىزباي باتىردى تانۋ ىسىنە كىشكەنتاي ۇلەس بولىپ قوسىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ.
–العىسقا لايىقتى ىزگىلىكتى ءىس جاساعان ەكەنسىڭدەر، جانتاس. ءوزىڭ نەمەن اينالىساسىڭ؟
–مەن ماماندىعىم بوي¬ىنشا ساۋلەت-قۇرىلىس ينجە¬نە¬رىمىن. قازىرگى كەزدە الماتىدا ءبىر قۇ¬رىلىس كومپانياسىنىڭ باسشىسى بولىپ قىزمەت اتقا¬رامىن. سو¬نىمەن بىرگە ارۋاقتى، اۋليە اتا-بابالارىمىزدىڭ مو¬لا-مازارلا¬رىن ىزدەپ-تاۋىپ، قالپىنا كەلتى¬رۋدى ماقسات تۇتقان “ۇلى اتا-مۇرا” جەكە قورىنىڭ ۆيتسە-پرە¬زيدەنتىمىن. كەلەشەكتە وسى قور¬دىڭ پرەزيدەنتى، مۇراتتاس سەرىگىم ابىلقاسىم مولدابايتە¬گىمەن ءبىر¬لەسە وتىرىپ، بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالار ەسىمىن قاستەر¬لەۋ جولىندا قارەكەت جاساساق دەيمىز.
–ولاي بولسا، ىزگى نيەتتەرىڭە لايىم ساتتىلىك تىلەيمىز.

اڭگىمەلەسكەن قورعانبەك امانجول.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 6 ماۋسىم 2009 جىل