مەن بۇل ما¬قالادا قاتارداعى شاعىن بيزنەس وكى¬لى حايروللا عاب¬جاليلوۆ دەگەن ازامات تۋرالى اي¬تايىن دەپ وتىر¬مىن. ونىڭ تىكە¬لەي ءوز باستا¬¬ما¬سىمەن، جانقال¬تا¬سىنان جىل سايىن ميللونداعان تەڭ¬گە قارجى شىعارىپ، حالقىمىزدىڭ ەتنوستىق تاريحىن زەردەلەيتىن تاۋەلسىز “الاش” اتتى ارنايى تا¬ري¬حي-زەرتتەۋلەر ورتالىعىن اشۋى – ۇلتتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋگە ۇلەس قوسۋدى بارىنەن جوعا¬رى قويا بىلگەن ناعىز ۇلتجاندى¬لاردا عانا بولاتىن قۇربانشىل¬دىقتىڭ ۇلگىسى. وتارلاۋ بۇعاۋىنان جاڭا عانا بوساپ، ازاتتىق العان تاۋەلسىز ەلىنىڭ جۇرتشىلىعىنا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ، ۇرپاقتى تاريح تاعىلىمىمەن ءتار¬بيەلەۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن بار بولمىسىمەن سەزىنگەن شىنايى ۇلتجاندى ازامات تيىننان تەڭگە قۇراپ، بىرەۋىن ەكەۋ ەتۋدى مۇرات تۇتقان بيزنەستىك جەكە مۇددەسىن ۇلتتىق مۇددە جولىنا بۇرىپ، ماڭ¬داي تەرىمەن قۇراعان بار قار¬جىسىن ۇلت يگىلىگى جولىنا سالۋدا.
بۇل – سىرتتان كەلىپ قازاقتىڭ بار بايلىعىن باۋىرىنا باسىپ، تىم قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ميل¬لياردەر اتتانعان ءىرى الپاۋىت¬تاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ قولىنان كەل¬مەگەن، ءتىپتى ويىنا دا ورال¬ماي¬تىن شىن مانىندەگى ازاماتتىق ەرلىك ەدى.

مەن بۇل ما¬قالادا قاتارداعى شاعىن بيزنەس وكى¬لى حايروللا عاب¬جاليلوۆ دەگەن ازامات تۋرالى اي¬تايىن دەپ وتىر¬مىن. ونىڭ تىكە¬لەي ءوز باستا¬¬ما¬سىمەن، جانقال¬تا¬سىنان جىل سايىن ميللونداعان تەڭ¬گە قارجى شىعارىپ، حالقىمىزدىڭ ەتنوستىق تاريحىن زەردەلەيتىن تاۋەلسىز “الاش” اتتى ارنايى تا¬ري¬حي-زەرتتەۋلەر ورتالىعىن اشۋى – ۇلتتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋگە ۇلەس قوسۋدى بارىنەن جوعا¬رى قويا بىلگەن ناعىز ۇلتجاندى¬لاردا عانا بولاتىن قۇربانشىل¬دىقتىڭ ۇلگىسى. وتارلاۋ بۇعاۋىنان جاڭا عانا بوساپ، ازاتتىق العان تاۋەلسىز ەلىنىڭ جۇرتشىلىعىنا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ، ۇرپاقتى تاريح تاعىلىمىمەن ءتار¬بيەلەۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن بار بولمىسىمەن سەزىنگەن شىنايى ۇلتجاندى ازامات تيىننان تەڭگە قۇراپ، بىرەۋىن ەكەۋ ەتۋدى مۇرات تۇتقان بيزنەستىك جەكە مۇددەسىن ۇلتتىق مۇددە جولىنا بۇرىپ، ماڭ¬داي تەرىمەن قۇراعان بار قار¬جىسىن ۇلت يگىلىگى جولىنا سالۋدا.
بۇل – سىرتتان كەلىپ قازاقتىڭ بار بايلىعىن باۋىرىنا باسىپ، تىم قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ميل¬لياردەر اتتانعان ءىرى الپاۋىت¬تاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ قولىنان كەل¬مەگەن، ءتىپتى ويىنا دا ورال¬ماي¬تىن شىن مانىندەگى ازاماتتىق ەرلىك ەدى.
وسىنداي ازاماتتىق ەرلىكتىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن “الاش” عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالى¬عى، مىنە، التىنشى جىلعا اياق باسىپ بارادى، اۋەلدەگى كوزدەگەن نىساناسىنان اۋماي، كەزدەسكەن كەدەرگىلەردىڭ ءبارىن ۇلتىن سۇيگەن ۇلىق ماحابباتتىڭ كۇشىمەن جە¬ڭىپ، قازاق حالقىنىڭ شىنايى تاريحىن، سول ارقىلى ءتۇبى ءبىر ءتۇر¬كى حالىقتارىنىڭ ورتاق ەتنيكا¬لىق تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋ جو¬لىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. وسى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ورتالىق قازاقتىڭ ىرگەلى تايپالارىنىڭ تاريحىنا ارنالعان 27 كىتاپتى جارىققا شىعارعان. ەكى كىتاپ باسپاعا بەرىلۋگە دايىن تۇر. الدا مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەردەن تۇراتىن مۇنداي كىتاپتاردىڭ سانى 92-گە جەتپەك. بۇل ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، ارنايى عىلىمي-زەرت¬تەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ءوزى جۇرەك¬سىنەتىن وتە قيىن شارۋا. ورتالىق ۇجىمىنىڭ وسىنداي مول رۋحاني قازىنانى يگەرىپ، قازاقتىڭ رۋ¬لىق-تايپالىق جۇيەسىن، ونىڭ ەت¬نو¬الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن قالىپ¬تاستىراتىن تابيعاتىن اشىپ بەر¬گەن زەرتتەۋ ەڭبەكتى توم-تومداپ شىعارىپ جاتقانى ەرىكسىز قايران قالدىرادى. بۇل رەتتە توڭىرەگىنە ۇلتىنا وزىندەي جان-تانىمەن بەرىلگەن تاريحشى عالىمداردى توپتاستىرا بىلگەن ح. عاب¬جالي¬لوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قا¬بى¬لەتىنىڭ ىقپالىن ەرەكشە اتاعان ءجون. قازىرگى تاڭدا ورتالىقتا ەلىمىزگە ەسىمدەرى بەلگىلى، تاريح عى¬لىمدارىنىڭ دوكتورى تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى بەرەكەت كارىباەۆ، مەڭدىگۇل نوعايباەۆا، نۇرلان ءدۇ¬كەنباەۆ سەكىلدى بىلىكتى مامان¬داردىڭ ءبىرى باسشى، ءبىرى قوسشى بولىپ، ورتاق ماقساتقا ورايلاسا، ۋاقىتپەن ساناسپاي ەڭبەك ەتىپ جاتقانى وسىنىڭ ايعاعىنداي.
تاعى ءبىر سۇيسىنەرلىگى، حايروللا عابجاليلوۆتىڭ ورتالىقتا ەڭبەك ەتەتىن 20 ادامنىڭ ءبارىنىڭ الاڭسىز بىرىڭعاي شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىنە تولىق جاعداي جاساپ ۇلگەرگەنى دەر ەدىك. ورتالىقتىڭ ءوزىنىڭ رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە ازىرگە تەڭدەسى جوق، تەك وزدەرىنىڭ قاجەتىن وتەپ وتىرعان ءتورت مىڭعا جۋىق وتە سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار مەن كىتاپتاردان تۇراتىن باي كىتاپحا¬ناسى جانە قازىرگى زاماننىڭ وزىق تەحنيكا ۇلگىلەرىمەن تولىق جاب¬دىقتالعان جۇمىس ورىنى بولىپ تابىلاتىن جەكە مەنشىك عيماراتى بار. ەڭ عاجابى، سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ۋفا، قازان، ورىنبور، تاش¬كەنت قالالارىنىڭ جانە قازاق¬ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق كىتاپحانالارىمەن، مۇراعاتتارىمەن تۇراقتى بايلانىس ورناتىلعان، قاجەتتى دەرەكتى ينتەرنەت ارقىلى قولما-قول الۋ مۇمكىندىگى جاسالعان.
ورتالىقتىڭ ءوز جۇمىسىنا قا¬زاق¬ستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ “تاريح تولقىنىندا” اتتى ەڭبە¬گىندەگى “رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ-قونعان قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس عاجايىپ ءبىتىمى عاسىرلار بويى بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى دەگەن ۇستانىم بويىنشا ءوسىپ، وركەندەپ وتىرعان” دەگەن ءسو¬زىن باسشىلىققا الىپ، سونىڭ ءومىر شىندىعى ەكەنىن وزدەرى شىعارعان ءاربىر زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ارقىلى ءدا¬لەلدەۋدى ماقسات ەتىپ قويعانى باي¬قالادى. سول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇرا¬عان قىرىقتان استام ىرگەلى تايپا¬نىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە بىرنەشە مونوگرافيا ارناماق. قا¬زىر سونىڭ، جوعارىدا ايتقانى¬مىزداي، ءبىرازى جۇرتشىلىق قولىنا ءتيىپ تە ۇلگەرگەن.
وسى ورايدا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تانىپ-ءبىلۋدى ونى قۇراعان رۋ-تايپالارىنىڭ جەكە-جەكە تاري¬حىن جان-جاقتى زەرتتەپ، انىقتاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى رەسپۋب¬ليكادا، ءوز قالاۋلارىمەن، العاشقى بولىپ قولعا الىپ وتىرعان ورتا¬لىقتىڭ جۇمىسىنا ەلباسى¬نىڭ ارنايى نازار اۋدارعانىن دا زور ىلتيپاتپەن اتاپ وتكەن ءجون. ورتا¬لىقتىڭ العاشقى زەرتتەۋ¬لەرى¬مەن تانىسىپ شىققان ەلباسى ءوزى¬نىڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ارنايى حات جولداپ، باستاماشىل ۇجىمنىڭ جۇمىسىنا قولداۋ بىلدىرگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە وتكەن جىلى “الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ “قا¬زاق¬ستان تاريحى ەتنيكالىق زەرت¬تەۋلەردە” اتتى جوباسى رەسپۋبليكا¬لىق “مادەني مۇرا” باعدارلاما¬سىنا ەنىپ، سول جوبانىڭ العاشقى ءۇش تومى جارىققا شىعىپتى. بۇل يگى ءىس ودان ءارى جالعاسىن تاپپاق.
باستاعان ىستەرىن باياندى ەتىپ، زەرت¬تەۋ جۇمىسىن جان-جاقتى جەتىل¬دىرىپ بايىتا ءتۇسۋ ماقساتىندا “الاش” عىلىمي-زەرتتەۋ ورتا¬لى¬عىنىڭ ۇجىمى 2008 جىلى ل.ن.گۋ¬ميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ “ەۋرازيا” گۋما¬نيتارلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالى¬عىمەن جانە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ “وتىرار كىتاپحاناسى” عىلىمي ورتا¬لىعىمەن بىرىككەن حالىقارالىق عىلىمي ەكسپەديتسياعا قاتىسىپ، قازاق جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ نە¬گىزىن قۇراعان ەجەلگى رۋ-تايپا¬لار¬دىڭ وتانى بولعان ورتالىق ازيانى ارالاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءجۇر¬گىزىپ قايتىپتى. بۇل ساپاردان ول¬جالى قايتقان “الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارى ورتا عاسىردا موڭعوليا جەرىن مە¬كەندەگەن بايىرعى تايپالارعا قا¬تىستى جيناعان ماتەريالدارىن قا¬زىر عىلىمي زەردەدەن وتكىزىپ، جا¬زىلىپ جاتقان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرۋ ءۇس¬تىندە.
“الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتا¬لىعى 2005 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ تاعى ءبىر يگىلىكتى ءىستى قولعا الىپتى. ولار ورتالىق جانىنان ەكى ايدا ءبىر رەت شىعاتىن “الاش” تا¬ريحي-ەتنوگرافيالىق عىلىمي جۋر¬نالدى شىعارىپ كەلەدى. بۇل جۋر¬نالدى شىعارۋ دا سول باياعى ۇلتتىق رۋحتى وياتىپ، جاستاردى تاريح تاعىلىمى ارقىلى وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق سەزىمدە تاربيەلۋدى كوز¬دەگەن يگى ماقساتتان تۋعان. جۋرنال¬دىڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سوڭعى جىلدارى جارىق كورىپ جاتقان ءار ءتۇرلى عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنال¬داردىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك، وزىندىك بەت-بەينەسى ايقىن دارا¬لانعان باسىلىمعا اينالعانىن كوزىمىز كورىپ وتىر.
جۋرنال بۇل كۇندە “الاش” تا¬ريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىندا جاسالىپ جاتقان عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن جەدەل جاريالاپ وتىرۋ ارقىلى ورتالىقتىڭ شىن مانىندەگى ۇنىنە، ىقپالدى ناسيحاتشىسىنا اينالىپ كەلەدى. ول ورتالىق ءۇشىن شولعىنشىلىق قىزمەت اتقارىپ، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ عىلىمي مە¬كەمەنىڭ ەڭبەكتەرىنە دەگەن قىزىعۋ¬شىلىعى مەن ىنتا-ىقىلاسىن اۋدا¬رۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسسا، ال جالپى وقىرمان ءۇشىن جاريالاعان ماتەريالدارىنىڭ عىلىمي دەڭ¬گەيىنىڭ جوعارىلىعىمەن، تانىمدىق دەرەكتەرىنىڭ مولدىعىمەن قۇندى. بۇل جۋرنالدىڭ وزگە باسىلىم¬داردان باستى ەرەكشەلىگى دە وسىندا بولسا كەرەك.
“الاش” تاريحي-ەتنوگرافيالىق عىلىمي جۋرنالىندا نەگىزىنەن كەشەگى كەڭەستىك جۇيە كەزىندە زەرت¬تەۋگە تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار ءسوز بولادى. ونى وقىرمان جۋر¬نالدىڭ مازمۇنىندا بەرىلگەن ءتۇرلى ايدارلاردان دا انىق اڭعارا الادى. مىسالى، “تاريحي تۇلعالار” نەمەسە “ازاتتىق ءۇشىن الىسقاندار” اتتى ايداردان ەل تۇ¬تاستىعى مەن بو¬لا¬¬شاعى ءۇشىن كۇ¬رەسكەن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جان¬قيارلىق ءىس¬تەرى مەن ونەگەلى ءومىر جولدارىن وقىپ، بىلە الادى. ال “اتا-بابا ءداس¬تۇرى” ايدارىنان قازاق حالقىنىڭ عاسىر¬لار سۇزگى¬سى¬نەن ءوتىپ جەتىلگەن، تا¬مىرى تە¬رەڭ¬نەن باستاۋ الاتىن سالت-ءداس¬تۇرى، ادەت-عۇرپى تۋرالى دەرەكتى ماتە¬ريالدار وقۋعا مۇمكىندىك بار. قازاقستان جەرىن ەجەلدەن مەكەن¬دەگەن رۋ-تايپالار مەن قازاق حال¬قى¬نىڭ نەگىزىن قۇراعان تايپا¬لاردىڭ شىعۋ تەگىنە، اتاۋلارىنا، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىنە ارنال¬عان تۇراقتى بەرىلىپ تۇراتىن زەرت¬تەۋلەر “رۋ تايپالار قۇپياسى”، “ەتنونيم تەگى”، “قازاقتى قۇرا¬عان تايپالار” تارىزدەس ايدارلارى اياسىنا شوعىرلانعان. سونداي-اق قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنداعى رۋ¬لار شەجىرەسىنىڭ قالىپتاسۋى، رۋ-تايپالار قۇرىلىمىنداعى ۇق¬ساستىقتار مەن ەرەكشەلىكتەر “شە¬جىرەگە عىلىمي كوزقاراس” اي¬دارى ارقىلى بەرىلىپ، جان-جاقتى عىلىمي تۇردە تالدانىپ، جۇيەلى باياندالادى.
جۋرنالدا جاريالانعان ماتە¬ريالداردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، رۋ-تايپالار تاريحىن ءبىلۋ – كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگتاردىڭ باي¬بالام سالعانىنداي، رۋعا، ءجۇز¬گە ءبولىنۋدىڭ ەمەس، كەرىسىنشە قو¬عامنىڭ بىرتۇتاستىعىنا، بىرلىككە قىزمەت ەتىپ، ۇرپاقتى تۋىستىق باۋ¬ىرمالدىققا باۋليتىن ىق¬پالدى تەتىك ەكەنىن، “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەيدى” دەگەن حالىقتىق قاعيدانىڭ ءومىر شىندىعى ەكەنىن دالەلدەيدى.
ءيا، تىزبەلەي بەرسەك، “الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ از ۋاقىتتا تىندىرعان، الدا ءالى تىن¬دىراتىن جۇمىستارى بارشىلىق. ونىڭ شەت جاعاسى ايتىلدى دا. ەندىگى ماسەلە – وسىناۋ ۇلتجاندى ءبىر ازاماتتىڭ جەكە باستاما¬سى¬مەن، قۇربانشىل تاۋەكەلىمەن شا¬ڭىراق كوتەرىپ، تارتىمدى تاماشا ءىس¬تەرىمەن تانىلا باستاعان عىلى¬مي مەكەمەنىڭ الداعى عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋىنا بايلانىستى. ءتۇرلى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ تەتىگىن ءوز قولىنا شوعىرلاندىرعان ءىرى الپا¬ۋىت ەمەس، قاتارداعى قاراپايىم بيزنەسمەننىڭ قانشا جەردەن قۇر¬بانشىل بولعانىمەن، جىل سايىن اسا مول قاراجاتتى تىلەيتىن ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ شا¬رۋاسىن ودان ءارى ويىنداعىداي جالعاستىرا بەرۋگە شاماسىنىڭ جەتپەۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى وسى باستان ءوز قولىنا الىپ، ورتالىقتى بيۋد¬جەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋ ءمۇم¬كىندىگىن قاراستىرۋى قاجەت. ال “الاش” تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى¬نىڭ الدا تىندىرىلۋعا ءتيىس دەپ جوسپارلاپ وتىرعان زەرتتەۋلەرىنىڭ وتارلاۋدىڭ ويرانىنان ەسەڭگىرەپ شىعىپ، ەندى عانا ەس جيىپ، دا¬مىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسى¬لۋدىڭ قامىن جاساپ جاتقان ەلى¬مىزدىڭ مىزعىماس بىرتۇتاستىعىن ساقتاۋعا، جاس ۇرپاعىن وتان¬شىل¬دىققا، مەملەكەتشىلدىككە، بىلىك¬تىلىككە تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتەتىنى كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

قويشىعارا سالعاراۇلى، عالىم-جازۋشى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 10 ماۋسىم 2009 جىل