اشىق حات

قر پرەمەر-ءمينيسترى، قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا  توراعاسى  باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ نازارىنا

«چ» مەن «ۆ» سياقتى  «لەگيونەر» دىبىستارسىز كۇن كورەتىن ۋاقىت جەتتى!  رۋحاني جاڭعىرۋعا باستى باعىت بولعان جاڭا ءالىپبيدىڭ دە نەگىزگى ماقساتى وسى ەمەس پە؟!.

ەلباسىمىزدىڭ  رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ  باستى  باعىتى  –  قازاقتىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيىن قابىلداۋ – جالپىحالىقتىق  قولداۋعا يە بولىپ، جاپپاي تالقىلاۋ وزەگىنە اينالعانى بەلگىلى.

ەڭ ءبىرىنشى قازاقشا ءتول ارىپتەردى ديگرافپەن تاڭبالاعان ءالىپبي قوعامدا قاتتى قارسىلىققا ۇشىرادى. ەكىنشى رەت وزگەرتىلىپ، لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعىمەن جاريالانعان اپوستروفتى نۇسقانىڭ دا،  قولدانۋ بارىسىندا كەمشىلىكتەرى شىعىپ، ەل كوڭىلىنەن شىقپادى.  سوندىقتان،  ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل تىلەگىن ەسكەرىپ، 2018 جىلدىڭ 19 اقپان كۇنى  «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 26 قازانداعى №569 جارلىعىنا وزگەرىس ەنگىزدى. حالىقتىق تالقىلاۋ قالىپقا تۇسىرگەن قازاق ءالىپبيى  ومىرگە جول تارتتى.  اق  جول تىلەيمىز!

2017 جىلى 26 قازاندا ەلباسى جارلىعى شىققاندا ەلمەن بىرگە قاتتى قۋاندىق.  ەڭ باستىسى ساياسي شەشىم شىقتى!  قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيى – لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيگە ءوتۋ  قابىلداندى. 1940  جىلى قازاق حالقىنان ءبىر اۋىز سۇراماي-اق  بىر كۇندە قابىلدانعان كيريلليتسا بۇعاۋىنان 77 جىلدا ارەڭ بوسادىق. ۇلتتىق رۋحاني وتارسىزدانۋ لاتىن الىپبيىنە كوشۋمەن باستالادى!

سوڭعى وزگەرىس ەنگىزىلگەن  قازاقشا لاتىن الىپبيىندە بۇرىنعى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەن 9 ءارىپتىڭ 6  قازاقشا ءتول ءارپى  ۇستىنە اكۋت قويىلۋمەن تاڭبالاندى.  ەكى ءارىپ  SH (ش) جانە CH (چ) ديگرافپەن پايدالاناتىن بولدى.  قازاقشا  ي-ي جانە ى ارىپتەرى  لاتىن گرافيكاسىنداعى بىر عانا  ى  تاڭباسىمەن بەلگىلەندى.

جالپى العاندا، بۇل نۇسقا دۇرىس بولدى. بىراق، ءبىر كىلتيپان ي،ي ارىپتەرىنىڭ باس ءارپى مەن قازاقشا ءى ارپىنىڭ باس ارىپتەرى ءبىر ءى تاڭباسىمەن بەلگىلەنۋى.  قازاق تىلىنە ءتان بارلىق ءداستۇرلى 9 دىبىستىڭ 8-ءى   لاتىن ارپىمەن جەكە دارا تاڭبالانۋدى ساقتاپ قالعاندا، جالعىز  ءى ءى ارپى «باسىنان» ايرىلىپ وتىر.  ياعني، ءى كىشى ءارپى ساقتالعان دا، ءىباس ءارپى  ي-ي دىبىستارىمەن  قوسىلىپ كەتكەن.

بۇل تۋرالى  اقىن قازىبەك يسا  جاڭا ءالىپبيدىڭ سوڭعى نۇسقاسى جاريالانعان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن  2018 جىلدىڭ  23 اقپانىندا  «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق  پورتالىندا   جاريالانعان «قازاقتىڭ «ءى» ءارپىن قايتارىپ، ەكى ديگرافتان قۇتقارىڭىزدار!»  اتتى جانايقاي ماقالاسىندا وتە ورىندى ماسەلە كوتەرىپ، ەل تىلەگىن جەتكىزگەن.   ۇزىندى كەلتىرەيىك: «مىسالى،  «ءىيىل» دەگەن ءسوزدى لاتىنمەن جازعاندا IIIL بولىپ، 4 ءارىپتىڭ ۇشەۋىندە  قاتارىنان ءبىر ءارىپ قايتالانعاندا كىم نە تۇسىنەدى؟  سوندا IZET دەگەن ادام اتىن «يزەت» دەپ وقيمىز با، جوق «ىزەت» دەپ وقىلا ما؟ ال  ءىZGI دەپ جازعاندا قازاقتىڭ «ىزگى» دەگەن ىزگى ءسوزى يزگي بولىپ جوعالىپ كەتپەي مە ەرتەڭ؟ «يگىلىك»  دەگەن  يگى ءسوز بەن ەسىمدەر ەرتەڭ Igilik بولىپ جازىلعاندا ىگىلىك  بولىپ قالماي ما؟ ال ISA دەپ جازعاندا، ونى ءىسا  دەپ وقىپ، سولاي ايتقاندارعا نە دەۋىمىز كەرەك؟  كوميسسيا سولاي شەشىپ، اتالارىمىز ازان شاقىرىپ قويعان اتتارىمىزدى اۋىستىرىپ جىبەردى  دەيمىز بە ىزەت، يساق، يگەن، يگىلىك جانە ت.ب.  ءبارىمىز؟

ءبىز ۇسىنعان نۇسقادا  قازاقشا  ءى ءارپىنىڭ باس ءارپى دە Í دەپ بەلگىلەنىپ،اكۋتپەن بەرىلگەن،  بۇنىڭ نە قيىندىعى بار ەدى؟  اپوستروفتى نۇسقادا دا ءدال بۇگىنگى نۇسقاداي  بەلگىلەنگەن. بىراق وندا ي- ي ارىپتەرى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەسىن، ەكى ءارىپتىڭ  ايىرماشىلىعى بولعان ەدى. بۇل جولى ي-ءدىڭ ءۇتىرىن الىپ تاستاعاسىن، ي مەن ءىارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرى ءبىر تاڭبا بولىپ شىعا كەلگەن. ال مۇنىڭ بولاشاق كەسەلى كوميسسيا مۇشەلەرىن ويلاندىرماعان سەكىلدى. بار بولعانى ءى ءارپىنىڭ باسىنا ءبىر اكۋت قويۋ كىمگە زيانىن تيگىزەر ەدى...»  – دەپ ول بار كەمشىلىكتى اشىپ كورسەتەدى.

ءتول دىبىستارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلىپ، ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق نەگىزىنىڭ ساقتالۋىنىڭ ايعاعى. وتكەندە ءالىپبي تۋرالى ەلباسىعا اشىق حات جازعان 17 اكادەميكتىڭ دە ەڭ باستى تالابى وسى قازاقى ءتول دىبىستاردىڭ ساقتالۋى ەدى.  تۇرىكتەر ك مەن ق ارىپتەرىنىڭ ورنىنا  وسىلاي ءبىر عانا ك  ءارپىن العاندىقتان، ق ءارپى قازىر جويىلىپ كەتتى… بۇرىنعى قازاقى ارىپتەردىڭ تاڭباسىنان ساقتالعانى وسى ءى ارپى ەدى، ەندى ونىڭ دا «باسىن جۇتىپ» وتىرمىز.  سوندىقتان قازاقپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، ەشكىمگە زيانى جوق،   ىزگى نيەتتى   «ءى» ارپىن  باسى ءبۇتىن باس ارپىمەن قايتارىپ بەرىڭىزدەر!

ال ش ارپىن SH دەپ بەلگىلەگەنشە،  ش-نى Ś دەپ بەلگىلەۋ كەرەك ەدى. ال  CH دەپ بەلگىلەنگەن، قازاقتىڭ ءتىل دىبىسىنا جات،  ورىس تىلىنەن كەلگەن  چ ءارپىن مۇلدە  مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك!  ءارى مۇنداي ەكى تاڭبالى ەمەس – ءبىر-اق تاڭبا بولار ەدى. بۇل 2  ءارىپ مۇندا 4 ءارىپتىڭ ورنىن الىپ وتىر.  ەلباسى تاپسىرماسىنىڭ ءوزى ارىپتەردى ىقشامداۋ ەمەس پە ەدى؟ ديگرافتان اپوستروفقا وتكەن كەزدىڭ وزىندە-اق  بۇل ارىپتەر ءبىر ارىپپەن بەلگىلەنىپ ەدى عوي.  تەك ۇستىندەگ اپوستروفتى اكۋتقا اۋىستىرا سالۋ كىمگە قيىندىق تۋدىردى ەكەن؟  ويتكەنى «اسحانا»، اسحات» سوزدەرى اshana – اشانا، ال Ashat – اشات دەپ وقىلادى عوي…   ەسىمى ىسحاق، يسحاق دەگەندەر اتىن ەرتەڭ Ishaq دەپ جازسا، ونى مىناۋ  ش ءارپىن SH دەپ جازعاندا، ەل قالاي وقىپ، قالاي اتايتىنىنا اۋزىمىز بارماي وتىر؟..  يسحاقتار جينالىپ، جاڭا الىپپە كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن ىزدەپ جۇرمەسىن؟  ديگرافتان ەل بولىپ ايقايلاپ ءجۇرىپ زورعا قۇتىلعاندا، ەكى ديگراف ءارىپ نە ءۇشىن كىرگىزىلدى ەكەن؟ بۇلاردى دا تۇزەۋ كەرەك.  «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەگەن قازاق.  سوندىقتان  ش ارپىن SH دەپ بەلگىلەگەن دۇرىس ەمەس،  Ś دەپ بەلگىلەۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ تاڭعالاتىنىمىز، وسى ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان، ەلدى  ۇركىتكەن SH -ش ارپىنە  بايلانىستى وعاش مىسالدار، قارسى وتكىر سىندار العاش ديگرافتى نۇسقا شىققان 2017 جىلعى 11 قىركۇيەكتەن بەرى ءباسپاسوز بەن عالامتوردا ءورىپ ءجۇر عوي.  سوندا  قازاقشا لاتىن ءالىپبيىن جاساۋ كوميسسياسى  نەگە بۇنى قاپەرگە المايدى؟  اپوستروفتى  نۇسقاعا وتكەندە-اق،  ەل زورعا قۇتىلعان  ديگرافقا  ەندى ءۇشىنشى رەت قايتا ورالۋ شۇقىردان قاشىپ، ورعا قۇلاۋمەن بىردەي ەمەس پە؟

سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءتىل دىبىسىنا سايكەس كەلمەيتىن، ورىس تىلىنەن ەنگەن  چ مەن ۆ  دىبىستارى جابىسىپ، ءالى  قالماي كەلە جاتىر دا، W تاڭباسىنىڭ  تۇككە جاراماي ءتۇسىپ قالعانىن تۇسىنبەي قالدىق. ح  تاڭباسى دا  «جەتىم» قالدى.

«چ» ءارپى بولماسا، كۇن كورە المايتىندار بولسا دا قازاقتىڭ ءتىل دىبىسى زاڭدىلىعىنا  باعىنۋىمىز كەرەك. سوندىقتان الىپ تاستاۋ كەرەك.  «چەمپيون» مەن «چەموداندى»  قازاق   باياعىدان   شەمپيون  مەن شابادان دەپ ايتىپ كەلە جاتىر. ودان قيراپ قالعان ەشكىمدى كورگەن جوقپىز. سونىمەن بىرگە V  ارپىمەن بەلگىلەنگەن، ورىس تىلىنەن كەلگەن «ۆ» دىبىسى  تۋرالى دا وسىلاي ايتۋعا بولادى.  ورىس تەكتى  ەسىمدەردىڭ   سوڭىندا  كەلەتىن  بۇل ءارىپتى   ءالىپبيدىڭ سوڭعى نۇسقاسىنداعى «ۆ،ب» ارىپتەرىمەن بەلگىلەنگەن  «ب» دىبىسىمەن  وزگەرتىپ جازۋعا بولادى.

«چ» مەن «ۆ» سياقتى  «لەگيونەر» دىبىستارسىز كۇن كورەتىن ۋاقىت جەتتى!  رۋحاني جاڭعىرۋعا باستى باعىت بولعان جاڭا ءالىپبيدىڭ دە نەگىزگى ماقساتى وسى ەمەس پە؟!.

قورىتا ايتقاندا،  ءبىزدىڭ قىسقا دا، ناقتى ۇسىنىسىمىز:

Í ءى – ( ى )

Ś  –  ( ش )

 ارىپتەرى   بولىپ بەلگىلەنۋى  كەرەك.

 ال  CH  دەپ بەلگىلەنگەن  چ ءارپىن مۇلدە  مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك!

ەلدىڭ  رەنىشىن تۋدىرعان  ارىپتەردى  وسىلاي وزگەرتۋدى سۇرايمىز. بولماسا، وسى ارىپتەردىڭ  قابىلدانعان نۇسقاسىن جانە ءبىز ۇسىنعان نۇسقانى  سالىستىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ساۋالناما  جاساپ  كورۋگە دە بولادى.

لاتىن ءالىپبيىن حالىق بولىپ،  جاپپاي تالقىلاپ كەلە جاتقانىمىز،  ەلباسىمىزدىڭ  ەلدىڭ قانداي دا ۇسىنىس-پىكىرى ەسكەرىلەدى دەگەن ءسوزىنىڭ جۇزەگە اسىپ جاتقانىنىڭ جارقىن بەلگىسى.  ەندەشە، قىرقى ءبىتىپ، قىرىق ءبىرىنشىسى قالعاندا، تاعى دا ءبىر تالقىدان  وتكىزىپ الساق، كەلىسىپ پىشكەن تونىمىز كەلتە بولمايدى.

قازاقتىڭ «ءى» ءارپىن قايتارىپ، ەلدى ۇركىتكەن ەكى ديگرافتى وزگەرتۋىمىز كەرەك!

د.يسابەكوۆ، جازۋشى-دراماتۋرگ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

م.مىرزاحمەتوۆ،  ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

س.دوسانوۆ،  جازۋشى، قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. حالىقارالىق  م.شولوحوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

س.ەلۋباي، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;

ا.ايتالى،  پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى;

ع.قابىشۇلى، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتi جۋرناليسi;

س.سماتاي،  جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;;

د.ىسقاق،  فيلولوگيا عىلىمى دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق ش.ايتماتوۆ اكادەمياسىنىڭ  اكادەميگى، حالىقارالىق ماقتىمقۇلى اتىنداعى  سىيلىقتىڭ  لاۋرەاتى;

ا.وسمان،  «مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت» بىرلەستىگى ءتورايىمى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى  مۇشەسى;

ي.ساپارباي، اقىن، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «تارلان-پلاتينا» سىيلىعى لاۋرەاتى;

س.تۇرعىنبەكوۆ، اقىن، كر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

د.كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» بىرلەستىگى توراعاسى;

ك.امىربەك،  اقىن، كر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى،  پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

س.باتىرشاۇلى،  ەۋرازيا  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى، استانا قالالىق «مەملەكەتتiك تiل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

ب.ساربالاۇلى،  سىنشى،  حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

م.توقاشباەۆ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى;

ە.ءباپي،  جۋرناليست، «دات»  جوباسىنىڭ جەتەكشىسى;

ق.يسا، اقىن،  «قازاق ءۇنى» گازەتى پرەزيدەنتى، حالىقارالىق س.ەسەنين اتىنداعى سىيلىق  يەگەرى، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ە.ايعاليۇلى، «قازاقستان-زامان» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى;

د.قۋات، «قازاق ادەبيەتى»  گازەتى باس رەداكتورى;

د.ماسىمحانۇلى، اقىن،  فيلولوگيا عىلىمى  دوكتورى، پروفەسسور;

ا.احمەتبەكۇلى،  اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى;

ي.نۇراحمەتۇلى، اقىن،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ  كانديداتى;

ق. مۇقاش،  «قازاق ءۇنى»  گازەتىنىڭ باس رەداكتورى،  قر مادەنيەت قايراتكەرى، ب.بۇلقىشەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

ا.كارىپجان، اقىن، قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ن.ابدىعانيۇلى، «Abai.kz»  باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، قر اقپارات ءىسىنىڭ ۇزدىگى; 

ق.عابدوللا، «قازاق ەلى » قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

ا.تاسقاراۇلى،    «Qazaquni.kz»   ۇلتتىق  پورتالىنىڭ  باس رەداكتورى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

تۇپنۇسقا Qazaquni.kz سايتىندا جاريا بولدى

Abai.kz