حامۋراپيدەن قازىرگى قازاقستاننىڭ اتا زاڭىنا دەيىن جۇمىر جەر بەتىندە قانشاما زاڭدار جاسالىپ، قانشاسى كۇشىن جويدى. ءتىپتى، مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى دە وزگەرىس ۇستىندە ءومىر سۇرەدى. كەز-كەلگەن ەل حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن، ەل قورعانىسىن نىعايتۋ ماقساتىندا زاڭ قابىلدايدى، الايدا ۋاقىت وتۋىمەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى. بۇل دا تاريحي قاجەتتىلىك. الايدا، ءار كەزەڭدە جاساعان ادامدار سول زاماننىڭ زاڭىن بىلسە، پايدالانسا ۇتىلماسى انىق.

قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىندا داستۇرگە نەگىزدەلگەن، كوشپەلى ءومىر مادەنيەتىنە ۇيلەسىمدى، قوعامىنىڭ پاتريارحاتتىق-فەودالدىق قۇقىعىنىڭ باستى ۇستانىمدارى مەن نورمالارىن باسشىلىققا العان قاسىمحاننىڭ “قاسقا جولى”، ەسىم حاننىڭ “ەسكى جولى” جانە “جەتى جارعىنىڭ” قاي-قايسى دا زامانالاردىڭ كۇرمەۋى كوپ ماسەلەلەرىن شەشىپ، ەل ىرگەسىن بەكەمدەۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. وسى تاريحي كەزەڭدەردە جاسالعان دالا زاڭدارى ءبىر-بىرىمەن تامىرلاس، ماندەس بولىپ، نەگىزىنەن جەر مەن جەسىر، اسكەري جانە قىلمىس، مۇلىك پەن شارۋاشىلىق اياسىندا بولىپ،  ەل ءىشى مەن سىرتىنداعى اسا كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىن ساقتاپ قالدى. ال قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 1400 شاماسىندا زاڭدار مەن قۇقىقتىق  نورمالار بار. قوعام دامىدى، وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك، ساياسي-مادەني قارىم-قاتىناستار وزگەردى دەگەنىمىزبەن، ادامزاتتىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ وزگەرمەيتىنىن ەسكەرگەندە، توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي تۇيىنگە سىيدىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالاعى مەن دارالىعىنا تامسانامىز.

زاڭداردىڭ ءتۇپ اتاسى سانالاتىن - كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىن ايقىنداپ، مەملەكەت قۇرىلىمدارىنىڭ، ازاماتتاردىڭ، ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ماقسات، مىندەتتەرىن جانە قۇقىقتارىن كورسەتەتىن ەلدىڭ باستى قۇجاتى. كەڭەستەر وداعى قۇلاعاننان كەيىن قازاق ەلى ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى كونستيتۋتسياسىن 1993 جىلى 28 قاڭتار كۇنى قابىلداعان بولاتىن. الايدا 1995 جىلى 30 تامىز كۇنى ونىڭ ورنىنا رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارقىلى جاڭا اتا زاڭ قابىلداندى. سودان بۇگىنگە دەيىن اتا زاڭىمىزعا 1998, 2007 جانە 2011 جىلدارى ءۇش رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. كەي ازاماتتار اقش پەن سالىستىرىپ “اتا زاڭىمىز تىم كوپ وزگەرەدى” - دەپ ايتىپ جاتادى. اقش كونستيتۋتسياسى 1787 جىلى 17 قىركۇيەك كۇنى قابىلدانعاننان بەرى تۇراقتى ءومىر سۇرگەنىمەن، وزگەرتۋگە قاتىستى مىڭداعان ۇسىنىستار مەن 27 وزگەرىستىڭ ورىن العانىن بىلەمىز. ولاردىڭ كونستيتۋتسياسىنداعى سوڭعى وزگەرىس 1992 جىلى ەنگىزىلدى. بىراق ءبىر تاڭقالارلىعى بۇل ۇسىنىس سوناۋ 1792 جىلى كونگرەسسكە تالقىلاۋعا جىبەرىلگەن ۇسىنىسپەن ماندەس بولدى. بۇل كەزدەيسوقتىق پا الدە "جوعارعى بيلىك قۇدايدىڭ بيلىگىمەن داريدى" - دەگەن كوزقاراستى قۇلاتقان توماس دجەففەرسون مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ دانالاعى ما؟

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، ەگەمەندىگىمىزدىڭ ايقىن كۋاسى ءارى ناتيجەسى بولعان، ءبىز ءۇشىن اسا مارتەبەلى وسى كونستيتۋتسيا كۇنىنىڭ قادىر-قاسيەتى تۋرالى. بۇگىن، 30 تامىز “قر-نىڭ كونستيتۋتسيا كۇنى”. ءار ءبىر ازامات ءوزىمىز ويلانايىقشى، وسى ءبىر ۇلت تاعدىرى مەن مەملەكەت مۇددەسىن ارداق تۇتقان مەرەكەنى قالاي قارسى الىپ ءجۇرمىز؟ بۇل كۇندى ءجاي دەمالىس كۇندەرىنەن نەسىمەن ارتىق كورەمىز؟ وسى كۇنى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ “مەرەكە” - دەپ بەكىتىلگەن كۇندەردىڭ ءبارىن توي-دۋمانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن نەمەسە ونى جوعارىعا ەسەپ بەرۋدىڭ ناۋقانى رەتىندە قابىلدايتىن ادەتىمىز تاعى بار. سوندىقتان ءار دارەجەلى اتقارۋشى بيلىك ءوز دەڭگەيىندە وسى مەرەكەنىڭ ءمان-ماڭىزىن، تاريحىن، ەل تاۋەلسىزدىگىندەگى ورنى مەن ءرولىن بارىنشا دارىپتەيتىن ءىس-شارالاردى تۇراقتى تۇردە وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ كەرەك. وعان بۇقارالىق-اقپارات پەن مادەنيەت، سپورت سالالارى دا ات سالىسۋى ءتيىس. ال مەكتەپتەردە “كونستيتۋتسيا كۇنى” نەمەسە “كونستيتۋتسيا جانە ماڭگىلىك ەل”، “كونستيتۋتسيا جانە رۋحاني جاڭعىرۋ” سەكىلدى فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار مەن اپتالىقتاردى ۇنەمى  ۇيىمداستىرىپ وتىرعانى ءجون. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، بارلىق ماماندىقتارعا “مەملەكەت جانە كونستيتۋتسيا” - اتتى ءپاندى وقىتۋدى قولعا السا جاقسى بولار ەدى. ال ءار-ءبىر وتباسى ءوز ۇرپاقتارىنا اتا زاڭ اياسىندا اڭگىمە قوزعاۋدى ادەتكە اينالدىرۋ دا ارتىقتىق ەتپەيدى. مىسالى، اقش 1955 جىلدان بەرى قىركۇيەكتىڭ 17-23 ارالىعىن “كونستيتۋتسيا اپتاسى”، 2001 جىلى 17 قىركۇيەكتى “كونستيتۋتسيا جانە ازاماتتىق كۇنى” رەتىندە بەلگىلەۋى ونىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتىپ وتىر.

مەملەكەت پەن جەكە ازاماتتار اتا زاڭدى جانە وزگە دە ماڭىزدى زاڭدار مەن قۇقىقتىق-نورمالاردى مۇمكىندىگىنشە ءبىلدىرۋ مەن بىلۋگە تالپىنۋى قاجەت. سوندا عانا، ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتەتىن ازاماتتار، ەلدىڭ قۇقىعىن ساقتايتىن جانە قۇرمەت ەتەتىن اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن  قۇقىققورعاۋشىلار، ادال كاسىبي ماماندار مەن بىلىكتى باسشىلار، باسەكەگە قابىلەتتى جاس ۇرپاق قالىپتاسادى. ەگەر ولاي بولماعاندا، قوعامدا زاڭسىزدىق ورىن الىپ، ءتۇبى ەلدىڭ كۇيرەۋىنە باستايدى. جوعارى دا ايتقانىمىزداي، بابالارىمىز از سوزبەن كوپ تۇيتكىلدىڭ ءجونىن تابا بىلگەن. سەبەبى، ول كەزدە “ۇيات، وبال جانە ساۋاپ” - دەگەن ءۇش ۇلى رۋحاني ۇعىم ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جازىلىپ، ساناسىندا ساقتالعانى سونشا، بۇگىنگىنىڭ اتا زاڭىنان ەش كەم اسەر ەتپەگەن. قازىرگى رۋحاني قۇندىلىقتار قۇلدىراعان كەزەڭدە، حاكىم ابايدىڭ “ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال”-دەگەن دانالىعىن باسشىلىققا الىپ، كونستيتۋتسيامەن تەك، جىلىنا ءبىر رەت، 30 تامىز قارساڭىندا عانا ەمەس، ۇنەمى “قاۋىشىپ” وتىرۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ دە، وزگەنىڭ دە قۇقىعى مەن مۇددەسىن زاڭدىق تۇرعىدا قورعاۋىمىز بەن ساقتاۋىمىزعا يگى اسەر ەتىپ، سول بابالار بيىگىنەن كورىنۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى.  باسقا ەمەس، كونستيتۋتسيامىزدىڭ تەك، ءبىرىنشى ءبولىم، ءبىرىنشى بابىنا نازار سالىڭىزشى، وندا بىلاي جازىلعان:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى — ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى.

2. رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى: قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق، بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن ەكونوميكالىق دامۋ، قازاقستاندىق پاتريوتيزم، مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن، ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا نەمەسە پارلامەنتتە داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ.

مىنە، كونستيتۋتسيا بىزگە ءبارىن بەرىپ وتىر. وسىلاردى ساناڭا جازىپ ال دا، ءوز قۇقىعىڭدى قورعاي ءبىل، وزگەلەردىڭ قۇقىعىنا قۇرمەتپەن قارا. سوندا رۋحىمىز دا، جانىمىز دا، ءتانىمىز دە جاڭعىرادى.

قاستەر سارقىتقان، اباي اتىنداعى قازۇپۋ، ەلتانۋ جانە تۋريزم كافەدراسى ۇستازى

Abai.kz