بۇگىن الماتىدا “الاش تۋى استىندا” اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ءفيلمنىڭ باس كەڭەسشىسى - مامبەت قويگەلدى. رەجيسسەرى – ەرگەن توقمۋرزين. ستسەناري اۆتورى - بولات ءمۇرسالىم.

ءفيلمنىڭ يدەياسى تۇسىنىكتى. الاش قىزمەتى مەن اۆتونوميا قۇرۋ جولىنداعى كۇرەستەرى باياندالعان.

تۋىندى نەگىزىنەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. العاشقى ءبولىم - “ويان، قازاق”!

وندا الاش قوزعالىسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باستاۋلارى، دۋما جۇمىسىنا ارالاسۋ مەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە كوزقاراس ماسەلەلەرى ايتىلادى.

ەكىنشى ءبولىم “جاريالانباعان اۆتونوميا” دەپ اتالعان. مۇندا 1917-1920 جىلدارداعى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتى تۋرالى باياندالادى. ياعني، "الاش اۆتونومياسى جاريالاندى ما؟ الاش اسكەرى قالاي جاساقتالدى؟" دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى.

ءۇشىنشى ءبولىم – “قاتەرلى وتكەل”. گولوششەكيننىڭ قىرعىنى مەن ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىنداعى الاش تاعدىرى بەينەلەنگەن. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، دەرەكتەر جيناۋ بارىسىندا  رەسەيدىڭ قازان، ۋفا، پەتەربۋرگ، ماسكەۋ قالالارىندا ءبىراز ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. ياعني، ءتۇسىرىلىم توبى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىزى قالعان تاۆريا سارايىنا، قازان، پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە، مەملەكەتتىك ءماجىلىس وتكەن بۇرىنعى ء“سىبىر” قوناقۇيىنە ات باسىن بۇرعان. نەگىزىنەن، فيلمدە باسى ارتىق ەموتسيا جوق جانە دەرەككە باي.

مامبەت قويگەلدى، تاريحشى، ءفيلمنىڭ باس كەڭەسشىسى:

- تاريحشى رەتىندە ايتارىم، الاش تاقىرىبى تۋرالى ەڭ العاشقى كونتسەپتۋالدى باسى ءبۇتىن فيلم وسى. مۇنداي ءفيلمدى مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن كورگەن جوقپىن. وسىنداي تاماشا فيلم ءۇشىن بولات مۇرسالىمگە كوپ راقمەت! وزدەرىڭىز كوردىڭىزدەر، قازان، پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، سەمەي، الاش قوزعالىسىنا قاتىستى ورتالىقتاردىڭ بارلىعىندا بولىپ شىققان. جانە جۇيەلى زەرتتەۋ بار. سوندىقتان فيلمگە ارتقان ءۇمىتىم اقتالدى دەپ ەسەپتەيمىن.

 ايگۇل ىسماقوۆا، عالىم: 

- الاش يدەياسىن جوقتاپ وتىرىپ جاساپ شىققان مىنا  دۇنيەگە ريزا بولىپ وتىرمىز. وسى كەزگە دەيىن الاش تۋرالى سوزبەن عانا ايتاتىن قۇجاتتىق دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساپ بەرەتىنبىز. ەندى مىنا فيلم ارقىلى جاستارعا، ستۋدەنتتەرگە ناسيحاتتاۋعا بولادى. فيلم وتە جاقسى تۇسىرىلگەن.

ءبىر عانا ەسكەرتۋىم، جالپى پلاندا احاڭدى الدىعا شىعارعان ەكەن. دۇرىس، ول كىسى كرەملدە قىزمەتتە بولدى. بىراق، ءاليحان ول پارتيانىڭ توراعاسى عوي. ءبىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز. سوندىقتان، ءبىرىنشى پلاندا ءاليحان،  قاسىندا احمەت تۇرسا دۇرىس بولار ەدى.

سوسىن، الاشوردا اۆتونومياسى جاريالانبادى دەگەن دەرەكتەرمەن عىلىمي ورتانىڭ وكىلى رەتىندە كەلىسپەيمىن. سەبەبى، ول كەزدە الاشوردانى مويىندايتىن رەسەيدە ۇكىمەت بولعان جوق قوي. ماسەلەن رەسەي تاريحشىلارى لەۆ تولستويدىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانى تۋرالى شىندىقتى ايتپايدى. ويتكەنى، ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قايشى كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. سول سياقتى، بۇل جەردە دە ۇلتتىق مۇددە العاشقى ورىندا بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

قاليلا وماروۆ، رەجيسسەر:

- 1994 جىلى مەن “الاش تۋرالى ءسوز” دەگەن فيلم تۇسىرگەنمىن. 2008-2009 جىلدارى دا “الاشوردانى” ءتۇسىردىم. ول كەزدە وسى بولات ءمۇرسالىم مەنىڭ ستسەناري اۆتورىم بولدى. سوسىن سەرگەي ازيموۆ ء“اليحان مەن مۇستافا” دەگەن كينو ءتۇسىردى. سوسىن جاقىندا “تار زامان” سەريالى شىقتى. ودان كەيىن تالدىقورعان تەاترىندا ەرسايىننىڭ “الاشتىڭ ءاليحانى” دەگەن قويىلىمى كورسەتىلدى. ەندى سولاردىڭ ءبارىن قورىتا كەلىپ بۇگىنگى كينو جايلى ايتارىم مىناۋ. بۇگىنگى كورەرمەن شىندىعىن ايتقاندا دەرەكتى ماتەريالدارعا تويعان. الاشتى تەك ماسكەۋمەن عانا قارىم-قاتىناستا بولعانداي ەتىپ كورسەتۋگە ءوز باسىم قارسىمىن. ياعني،  بىرجاقتى بولىپ تۇر. الاش يدەياسى نەگىزى قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىمەن ايتىسقان يدەياسى عوي.  ياعني، سول كەزدەگى زيالى قاۋىم ەكىگە ءبولىندى دە، تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋلليندەر بولشەۆيكتىك يدەيانى اكەلىپ، حالىقتى ەكىگە ءبولىپ، ارتىنان ەرتىپ كەتتى. الاششىلاردىڭ ارتىنان ەرگىزبەي قويدى. ول جەردە ساتقىندىق تا بار، ءبارى دە بار. سول كەزدەگى ۇلت دەگراداتسياعا ۇشىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز 29 جىلدارداعى قىرعىن باستالدى. ولاردىڭ ءبارىن ءتىزىپ بەرگەن بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمدەرى. ءسويتىپ، الاشتىقتاردىڭ باسى كەتكەننەن كەيىن قازاقتىڭ باس كوتەرەرى قالمادى. مىنە، وسى تۇرعىدان الىپ قاراپ، بۇل فيلمگە كەڭ وبەكتيۆتى تۇردەگى اناليز جاساۋ كەرەك. “الاش، الاش” دەپ ۆەرتيكال تۇرىندە قاراماي، گوريزانتال قىرىنان دا اشۋ جاعىن ويلاۋىمىز كەرەك. بىزدە وسى جاعى جەتىسپەيدى.

ارينە، الاش پارتياسى مەن كوسەمدەرى، جالپى، الاشوردا يدەياسى - قاتپارى كوپ، كۇردەلى تاقىرىپ. ونى شاشىراتىپ الماي حالىققا جەتكىزۋ دە وڭاي ەمەس. بىراق، بۇگىنگى قوعامدا بۇل تاقىرىپتىڭ از دا بولسا ونەر مەن مادەنيەتتە كورىنىس تاۋىپ جاتقانىنا قۋانىشتىمىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، “قازاقفيلم” كينوستۋدياسىنىڭ وكىلدەرى بۇل تۋىندىنى قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە كورسەتۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن.  تىپتى، رەسپۋبليكالىق ارنالارعا دا ۇسىناتىندارىن ايتتى. ال، ءفيلمدى كورۋگە كەلگەن سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى ءفيلمدى ءوز وقۋ ورىندارىمەن قاتار، باسقا دا جوو-لاردا كورسەتۋگە ءوتىنىش ءبىلدىردى.

دەمەك، الاش يدەياسى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن استاسىپ جاتقان عۇمىرلى دۇنيە.

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz