قازىرگى قولدانىستاعى قازاق ءتىلىنىڭ كيريلشە ءالىپبيىن كەڭەستىك-كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تىلدىك (ۇلتتىق) ساياساتىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن ف.ع.د.، پروفەسسور س.امانجولوۆ ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز قۇراستىردى. ول ونى قازاق تىلىندە جوق ورىس ارىپتەرىمەن تولىقتىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، تابيعي زاڭدىلىعىنا جات ەرەجەلەردى كىرگىزىپ، جازۋ ەملەسىن وزگەرتىپ، ونى كۇردەلەندىرىپ جىبەرۋگە اكەلدى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ەملە (ورفوگرافيا) سوزدىكتەرى بىرنەشە رەت (1940, 1957, 1978, 1983) قايتا وڭدەلىپ وتىردى [1,7]. سوڭعى نۇسقا 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» نەگىزگە الىندى [3].

وسى ۋاقىتتار (1940 جىلدان بۇگىنگە دەيىن) ارالىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنان تىس دىبىس تاڭبالارىمەن تولىقتىرىلعان ءالىپبيىمىزدى، ەسكەرتۋلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەملە ەرەجەلەرىمىزدى ماقتاپ، «ورىس ءتىلىنىڭ يگى اسەرى ارقاسىندا ءتىلىمىز بايىدى، كەز كەلگەن شەتەل سوزدەرىن جازا دا، ايتا دا الاتىن بولدىق» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى ەڭبەكتەر جازدى [3; 4, 199-205; 5, 48; 6, 22 ت.ب.].

دىبىستىق جۇيەسى مۇلدە كەرەعار، قۇرىلىمى (گرامماتيكاسى) ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيتىن تىلدەرگە (قازاق، ورىس) ورتاق ەرەجە شىعارۋ ارەكەتى ەملە ەرەجەلەرىن ەسكەرتۋلەرگە تولتىرىپ جىبەردى. بۇل قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولىن كورسەتپەك بولىپ، تاعى ءبىر قازاق عالىمدارى ارنايى ەڭبەك تە دايىندادى [7].

قازاق قوعامىنىڭ وسى الىپبيگە جانە ونىمەن ايتىپ-جازۋعا ابدەن باۋىر باسىپ، داعدىلانىپ كەتكەندىگى سونشالىق – ءوز ءتىلىمىزدىڭ ءتول زاڭدىلىقتارى وزىمىزگە ورەسكەل كورىنەتىن بولدى. «سوزدەردىڭ دىبىستالۋى مەن جازىلۋى اراسىنداعى كەرەعار الشاقتىق ءبىرجولاتا جويىلدى» [8, 222]، «قازاق تىلىندە سوزدەر قالاي جازىلعان بولسا، سولاي وقىلادى» [9, 10; 10, 5] دەگەن وي-تۇجىرىم باسقا عالىمدار تاراپىنان دا ايتىلاتىن بولدى.

تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان بەرى وزگەتىلدىك سوزدەردى، اسىرەسە وزگەرىسسىز قولدانىستا بولىپ كەلە جاتقان جالپىحالىقتىق قولدانىستاعى قوعامدىق-ساياسي لەكسيكا مەن عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەردى قازاقشالاۋ – وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. ءاۋ باستا بۇل ماسەلە جونىندە قازاق عالىمدارىنىڭ ء(تىلشى-لينگۆيستەرىنىڭ) كوزقاراستارى ءارتۇرلى بولدى. بىرەۋلەرى جالپى كىرمە سوزدەرگە بالاما تابۋدى كوزدەسە، ەندى بىرەۋلەرى تەك ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى عانا قازاقشالاۋ كەرەك، ال ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن، بىراق ارعى تەگى گرەك، لاتىن ت.ب. تىلدەرىنىڭ سوزدەرى بولىپ كەلەتىندەردى قازاقشالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەدى.

الايدا ءبىرىنشى ۇستانىمداعىلاردىڭ نيەتتەرى دۇرىس بولعانىمەن، جۇزەگە اسۋى قيىن شارۋا ەدى. سەبەبى سان مىڭداعان شەتەلدىك سوزدەردىڭ تىلىمىزگە كۇن سايىن تولاسسىز ەنۋىنە قولايلى جاعداي تۋدىرىپ وتىرعان مىنا اقپاراتتار تاسقىنى قارقىندى دامىعان الماعايىپ زاماندا بىرەن-ساران سوزدەرگە ارەڭ دەگەندە قازاقشا بالاما تاۋىپ، بىراق سولاردىڭ (پايىز – پروتسەنت، ۇدەرىس – پروتسەسس، مۇراجاي – مۋزەي، مۇراعات – ارحيۆ ت.ت) ءوزىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، داۋلاسىپ جۇرگەنىمىزدە ءتۇر-تۇرپاتى وزگەتىلدىك سوزدەردىڭ بارلىعىنا بالاما تابۋ دەگەنىڭىز ۇلكەن ماشاقاتتى قاجەت ەتەتىن ەدى.

ەكىنشى ۇستانىمداعىلاردىڭ گرەك، لاتىندىق «حالىقارالىق سوزدەر» دەپ جۇرگەندەرى – ورىسشا قالاي ايتىلىپ-جازىلسا، ەش وزگەرىسسىز سول قالپىندا قولدانىلىپ جۇرگەنىن ورىس سوزدەرى. ولار وسىنى پايىمداي الماي ءجۇر. ءبىزدىڭ بۇل ءۋاجىمىز دات (پرەتەنزيا) دەگىزەتىن بولسا، سول «حالىقارالىق سوزدەر» دەلىنىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ (فونەتيكا، گرامماتيكا، مورفولوگيا، ۋنيۆەرسيتەت، ستۋدەنت، مەديتسينا ت.ت) لاتىن-گرەكتىك تۇپنۇسقاسى مەن ورىسشا نۇسقاسىن سالىستىرىپ قاراۋعا بولادى. لاتىن-گرەكشە نۇسقاسى ءبىر باسقا، ورىسشا نۇسقاسى ءبىر باسقا.

ارينە، بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى كيريلشە ءالىپبيىمىز بەن سوعان نەگىزدەلىپ جاسالعان ەملەمىزدىڭ مەيلىنشە ورىستانىپ كەتۋىنەن بولىپ جاتىر. ياعني وزگەتىلدىك سوزدەردى سول قالپىندا جازىپ-ايتۋعا ماجبۇرلەيتىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس ورىس ءتىلىنىڭ دىبىس-ارىپتەرىنىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىزدىڭ قۇرامىندا بولۋى جانە وزگەتىلدىك (ورىس ءتىلىنىڭ) سوزدەردەگى تىلىمىزگە جات دىبىس تىركەسىمدەرىنىڭ قولدانىستا ءجۇرۋى، سونداي-اق سولارعا سايكەس ەملە ەرەجەمىزدە ارنايى باپتاردىڭ بولۋى وعان باستى سەبەپ بولىپ وتىر.

بۇل ماسەلەنى «لاتىن جازۋىنا (ارپىنە) نەگىزدەلگەن ءوزىمىزدىڭ ءتول ءالىپبيىمىزدى قۇراستىرىپ العان سوڭ شەشەمىز. سوندا عانا قازاقشا بالاماسى (اتاۋى) تابىلماي، ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنا كىرە الماي (ولار كىرمە ءسوز بولا المايدى، ويتكەنى كىرمە سوزدەر بولۋى ءۇشىن دىبىستالۋى قازاقشا بولۋى كەرەك) جۇرگەن وزگەتىلدىك بۇكىل ءسوزدى ءوز ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستارىمەن جازىپ-ايتۋعا تاريحي مۇمكىنشىلىك تۋادى. سول مۇمكىنشىلىكتى دۇرىس پايدالانىپ، ورىس تىلىنەن جانە سول ارقىلى «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن جەلەۋمەن ورىسشالانىپ ەنگەن بوتەن اتاۋلاردى جاڭا الىپبيمەن جازىپ، ءوز سوزىمىزگە اينالدىرامىز. ءسويتىپ، ولاردىڭ تىلىمىزگە بەيىمدەلمەي تولاسسىز ەنۋىنە توسقاۋىل قويامىز» دەگەن ۇلكەن ءۇمىتىمىز بولعان ەدى. بىراق سول ءۇمىتىمىز اقتالمادى.

ءبىزدىڭ لاتىنشاعا نەگىزدەلىپ قابىلدانعان قازىرگى جاڭا ءالىپبيىمىز قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنە بەيىمدەلمەدى. ول – ۇلتتىق ءالىپبي بولماي قالدى. ونى قالاي اقتاپ-ماقتاساق تا، سولاي ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا «ۆ»، «ف»، «ح/ھ»، «چ» دەگەن جاتتىلدىك دىبىستار بار. ەندى وسى دىبىستار قولدانىلاتىن جانە الەمدىك بارشا ءتىلدىڭ كوبىسىنە ورتاق (ا، ب، گ، د، ە، ج، ز، ي، ك، ل، م، ن، و، پ، ر، س، ت، ۋ، ش) بولىپ كەلسە دە، وزگەشە تىركەسىمىمەن كەلەتىن (جازىلاتىن) جاتتىلدىك سوزدەردى قالاي دا جازۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ كيريلشە تاڭبالانۋىن لاتىنشاعا اۋىستىرعانىمىزبەن، ولار ءبارىبىر ءتۇر-تۇرپاتىن ەش وزگەرتپەگەن، قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنە بەيىمدەلمەگەن، قازاق ءتىلى سوزدىك قۇرامىنا كىرمەگەن جاتتىلدىك سوزدەر بولىپ قالا بەرەدى.

قازاق فيلولوگتارى، اسىرەسە ونىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ءتىلشى عالىمدارى: «... وزگە تىلدەردەن ەنگەن اتاۋلار مەن سوزدەردى ماعىنالىق-دىبىستىق جاقتان يگەرۋدىڭ انا تىلىمىزدەگى تىلدىك مەحانيزمى جۇمىس ىستەمەي قالدى» دەپ ءجيى ايتادى. سويتە تۇرا، سول تىلدىك مەحانيزمنىڭ نەلىكتەن جۇمىس ىستەمەي قالعانىنا سەبەپ بولعان نارسەلەردىڭ قايسىبىرىن قورعاپ قالۋعا تىرىسىپ باعادى.

ءبۇي دەپ وتىرعان سەبەبىمىز – ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتالعان دىبىستاردىڭ قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىندە جوق ەكەنىن بىلە وتىرىپ، تىلدىك جۇيە، تىلدىك قۇرىلىم تۋرالى بىلىمدەرى شامالى، جالپى، دىبىستىق جۇيە تۋرالى تانىم-تۇسىنىكتەرى تاياز ادامداردىڭ ايتقاندارىنا كونىپ، سولاردىڭ ىڭعايلارىنا جىعىلىپ، سول دىبىستاردى بار دەپ ءجۇر.

شىندىعىنا كەلگەندە قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىندە سول دىبىستار، اسىرەسە «ۆ» مەن «چ» دىبىستارى جوق ەكەنى ايداي انىق قوي! ال «ھ/ح» دىبىسى مەن «ف» دىبىستارى اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن دەگەن وي-پىكىر بار. بىراق بۇل دا قاتە. ەگەر بۇل دىبىستار قازاق تىلىنە ەنىپ، ابدەن ورنىققان بولسا، قازاق سوزدەرىنىڭ تەك العاشقى بۋىنىندا عانا ەمەس، بارلىق ورىندارىندا، ياعني قازاق سوزدەرىنىڭ باسىندا دا، ورتاسىندا دا، سوڭىندا دا ايتىلىپ-جازىلۋى كەرەك ەدى. ولاي ەمەس ەكەنى ءتىلشى عالىمدار تۇرماق، كەز كەلگەن قازاققا بەلگىلى. بىراق ءبىزدىڭ بىرەۋلەردىڭ عىلىمي ەمەس ايتقاندارىنىڭ شىلاۋىنا ەرىپ كەتكەن پروفەسسور تىلشىلەرىمىز اتالعان ءتورت دىبىستى قازاق تىلىندە بار دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپ ءجۇر. ولارعا ۇلتتىق ءتىلدىڭ تازالىعى، تابيعي بولمىسى دەگەندەر كەرەك ەمەس، ورىستانىپ بارا جاتقان قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ كوڭىلىن تابۋ كەرەك سياقتى.

قازىر ءبىز بەيۇلتتىق ءالىپبي قۇراستىرعانىمىز ازداي-اق، سول ءالىپبي نەگىزىندە جازۋىمىزدىڭ ەملەلىك جاڭا ەرەجەلەرىن دايىنداۋعا دا بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتتىك. ەندى جاڭا ەملە جاساۋشىلار نە ىستەپ جاتىر دەيسىزدەر عوي! ولار «ۆ»، «ف»، «ح/ھ»، «چ» دىبىستارى قولدانىلاتىن سوزدەردى سول قالپىندا لاتىن ارىپتەرىمەن جازا سالۋدى قولداپ قانا قويماي، كەيبىر سوزدەردىڭ قاتە جازىلىپ جۇرگەن نۇسقالارىن دا «دۇرىس» دەپ تە قابىلداۋىمىزعا نەگىز قالاپ جاتىر.

ولار كيريلل ارپىندەگى وزگەتىلدىك بۇرىنعى سوزدەردى لاتىنشالانعان جاڭا الىپبيمەن سول قادپىندا دا، قازاقشا دىبىستالۋىمەن دە جازىپ، ەكەۋىن قوعام تالقىلاۋىنا ۇسىنىپتى.

ناتيجە قانداي بولعان؟!

كيريلشە ارىپتەگىلەردىڭ سول قالپىندا لاتىنشالانعانى كوپ داۋىس جيناپتى، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ «راقىمەت» پەن «راحمەت» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ەكىنشى قاتە نۇسقاسى دا كوپ داۋىس جيناعان ەكەن.

كەيدە ويلايسىڭ، جالعان تۇجىرىمعا ولاردىڭ وزدەرى دە سەنىپ قالعان با دەپ. «وتىرىكشىنىڭ كۋاسى ارقاشان قاسىننان تابىلادى» دەگەندەي، ولار سول وتىرىكتەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن دە نەبىر قيسىنسىز (نەلوگيچنىي) ارەكەتتەرگە بارىپ ءجۇر. قيسىنسىز ارەكەت دەپ وتىرعانىمىز – بىرىنشىدەن، ەملە ەرەجەلەرىن جالپىحالىقتىق تالقىلاۋدان وتكىزۋلەرى (بۇكىلالەمدىك تۇجىرىم بويىنشا، عىلىمي-تەوريالىق ماسەلەلەردى جالپىحالىقتىق تالقىلاۋدان وتكىزۋگە بولمايدى. ونى ارنايى ماماندار ءوز ورتالارىندا تالقىلاپ شەشۋى كەرەك) بولسا، ەكىنشىدەن، وزگەتىلدىك قايسىبىر سوزدەردىڭ لاتىنشا الىپبيمەن قازاقشالانىپ جازىلۋىن قازىرگى ۋاقىتتاعى ورىستانىپ بارا جاتقان قازاق قوعامىنىڭ تالقىلاۋىنا سالۋلارى دەپ ايتا الامىز.

البەتتە، وزگەتىلدىك بۇكىل ءسوزدىڭ ورىسشا قالاي جازىلىپ-ايتىلۋىنا 80 جىل بويى ابدەن ۇيرەنىپ، ساناسى ابدەن ۋلانىپ قالعان قوعامعا «ءمىنىستىر» مەن «ءمينيستردىڭ»، «شەمپيون» مەن «چەمپيون+نىڭ»، «بەلەسەبەت» پەن «ۆەلوسيپەد+تىڭ»، «(ى)رەكتىر» مەن «رەكتور+دىڭ»، «(ى)ي(ۇ)ۋانىپ» پەن «يۆانوۆ+تىڭ»، «پىرانسا» مەن «فرانتسيا+نىڭ»، «پوسپىر» مەن «فوسفور+دىڭ»، «قىلور» مەن «حلور+دىڭ»، «ۋاگون» مەن «ۆاگوننىڭ» ت.ت قايسىسى دۇرىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن؟! ارينە، سۇيەكسىڭدى (ستەرەوتيپتىك) ادەت بويىنشا، ەكىنشى نۇسقا – ولار ءۇشىن دۇپ-دۇرىس.

دەمەك، «ۆ»، «ف»، «ح»، «چ» دىبىس-ارىپتەرىنىڭ ەنىپ كەتۋىنە بايلانىستى قازىرگى قابىلدانعان لاتىنشا جاڭا الىپبيىمىزبەن وزگەتىلدىك سوزدەردىڭ تۇپنۇسقالىق قالپىندا ەنە بەرۋلەرىنە سول باياعىشا توسقاۋىل قويا المايمىز. ويتكەنى اتام قازاق «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەنىندەي، وزگەتىلدىك ءبىر دىبىستىڭ ءوزى ءبىراز لاڭ سالاتىن بولسا، ال ولاردىڭ سانى – جاڭا الىپبيىمىزدە تورتەۋ (ۆ، ف، ح، چ) بولىپ وتىر. بۇلار – ءتىلدى بۇلدىرەتىن شىرىتكىلەر. دەمەك، وزگە ەل (ورىس، اعىلشىن) تاراپىنان قازاق ءتىلىن بۇرىنعىشا بۇلدىرە بەرۋدىڭ «پلاتتسدارمى» قالانىپ قويدى دەپ ساناۋ كەرەك.

الايدا ءبىز قانشا جەردەن دالەلدەپ ايتىپ-جازساق تا، وزگەتىلدىك دىبىستار مەن ولاردىڭ تاڭبالارىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا بولۋىن قالايتىن ءتىلشى عالىمداردىڭ اسا كوپتىگى تاڭعالدىرادى.

ال، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الداعى ۋاقىتتا قازىرگى قابىلدانعان لاتىن ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيىمىزدى ۇلتتىق الىپبيگە اينالدىرمايىمىزشا، ەش وزگەرىسسىز قولدانىستا بولىپ كەلە جاتقان وزگەتىلدىك سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنا ىڭعايلاپ جازا دا، ايتا دا المايمىز. ول ءۇشىن قازىرگى لاتىنشا ءالىپبيىمىز 1928 جىلعى لاتىنشا ءالىپبيىمىز سىقىلدى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توعىز داۋىستى جانە ون توعىز داۋىسسىز دىبىستاردان تۇراتىن ۇلتتىق الىپبيىنە نەگىزدەلۋى كەرەك. سوندا عانا قازاق جازۋى ءوزىنىڭ ءتول تابيعاتىن تاۋىپ، ايتىلىم (ورفوەفيا) مەن ەملە (ورفوگرافيا) اراسىنداعى سايكەسسىزدىكتەن ارىلىپ، وزگەتىلدىك بۇكىل ءسوزدى «وزىلىك» ەتە الادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

 1. قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى. – الماتى: «قازاقستان»، 1988.

2. ورفوگرافيالىق سوزدىك / قۇراست.: ن.ءۋاليۇلى، ا.فازىلجانوۆا، ق.كۇدەرينوۆا، ع.انەس. – الماتى: ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، 2007. – 480 ب.

3. كەڭەسباەۆ ءى، مۇساباەۆ ع. قازىرگى قازاق ءتىلى. – الماتى.

4. سىزدىقوۆا ر. جانپەيىسوۆ ە. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: «مەكتەپ» – 1968. – 239 ب.

5. ايتبايۇلى ءو. قازاق ءسوزى. – الماتى: «ەۆرو». – 1997.

6. بارلىباەۆا ر. قازىرگى قازاق تىلىندەگى قوعامدىق-ساياسي لەكسيكا. –الماتى: «مەكتەپ»، 1978. –144 ب.

7. ۋاليەۆ ن.، الداشەۆا ا. قازاق ورفوگرافياسىنداعى قيىندىقتار. – الماتى: «عىلىم»، 1986.

8. ساۋرانباەۆ ن. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ پروبلەمالارى. تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعى. –الماتى: «عىلىم»، 1988.

9. يسلام جەمەنەي. پارسىش-قازاقشا جانە قازاقشا-پارسىشا سوزدىك. –الماتى: «سانات»، 1994.

10. امانجولوۆ ا. تۇرىك فيلولوگياسى جانە جازۋ تاريحى. –الماتى: «سانات»، 1996.

يسحان بەيبىت جالەلۇلى – ف.ع.ك.، دوتسەنت،

Abai.kz