تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە ورىن العان كۇردەلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاڭارۋلار مەن وزگەرۋلەر اعىمىندا مەملەكەت بيلىگىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن ءدىني كوزقاراستارى دا ءبىر جاعىنان تولىعىپ، ال ەندى ءبىر جاعىنان ءارالۋان باعىتتار بويىنشا دامىپ، بۇگىنگى كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءتۇرلى دىندەردى ۇستاناتىن زايىرلى قازاقستان قوعامى قالىپتاستى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، حالىقسىز بيلىك بولمايدى، ال – ءدىنسىز حالىق بولمايدى. حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى جانە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى اراسىندا تىكەلەي تاۋەلدى بايلانىس بار ەكەنىن ەسكەرەلىك. كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءدىني سەنىمدەردەن قۇرالعان ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى وتپەلى كەزەڭدە ءدىن اتاۋلىنىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامسىزداندىرۋداعى ءرولى، ءوندىرۋشى كۇش بولىپ تابىلاتىن حالىقتى ۇيىمداستىرۋ قۇدىرەتى، حالىقارالىق قاتىناستارداعى سالماعى جانە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن باياندىلىعىنا تىكەلەي اسەرى وتە انىق كورىنىس بەردى.
مەملەكەت – ءدىن قاتىناستارىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالعا شولۋ جاسايىق:
1. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ءدىني احۋال
ەلىمىزدە نەگىزىنەن باستى ەكى ءدىن بار دەسەك بولادى. ولار – يسلام جانە حريستياندىق. يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلار حالىق سانىنىڭ شامامەن 67-70 پايىزىن قۇرايتىن 24 ەتنيكالىق توپ. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 58 پايىزى قازاقتار جانە ولارعا قوسا ويعىر، تاتار، وزبەك، تۇرىك، كۋرد، دۇنگەن، شەشەن، ءازىربايجان، باشقۇرت، ينگۋش، بالكار قاتارلى باۋىرلاس حالىقتار تۇگەلدەي يسلام ءدىنىن جانە ونىڭ ىشىندەگى ءسۇنني (سۋننيت) جولىن ۇستانادى. تەك، ءازىربايجان جانە كۋرد حالىقتارىنىڭ ءبىر بولىگى مەن شاعىن يراندىق توپ عانا شيعا (شيت) جولىن ۇستانادى. بۇگىنگە دەيىن كوپ بىلىنبەيتىن شيعالار، اسىرەسە، IV كارىم اگا حاننىڭ (1936- ) ەلىمىزگە جاساعان ساپارلارى جانە «حالىقارالىق تاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» قازاقستان بولىمشەسىنىڭ اشىلۋى ارقاسىندا سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ۇگىت-ناسيحاتتارىن كۇشەيتە تۇسۋدە. 2004 جىلدىڭ باسىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا ەلىمىزدە 1648 مۇسىلمان ءدىني بىرلەستىگى ءۋا 1534 مەشىت جۇمىس ىستەيدى. وسى ارادا يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستاننىڭ نەگىزگى ءدىنى ەكەنىن جانە حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ۇيلەستىرۋشى، ۇيىمداستىرۋشى ءھام بىرىكتىرۋشى كۇش رەتىندە ەڭ ماڭىزدى ورىن العانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك...
قازاقستانداعى ەكىنشى ورىندى ءدىن حريستياندىقتىڭ بۇگىنگى احۋالى يسلاممەن سالىستىرعاندا تىم كۇردەلى. بىزدەگى حريستياندىق (ماسىحشىلدىك) الۋان ءتۇرلى كونفەسسيالار مەن سەكتالاردان قۇرالعان جانە ءبىر ءدىني ورتالىققا باعىنبايتىن بىتىراڭقى كورىنىس بەرەدى. حريستيانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سلاۆياندىق پراۆوسلاۆيە باعىتىندا. 1956 جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە 55 پراۆوسلاۆيە جاماعاتى (پريحود) بولسا، بۇگىنگى كۇنى 240 ءدىني بىرلەستىك ءۋا 8 موناستىر جۇمىس ىستەيدى. قازاقستانداعى پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ تىكەلەي ماسكەۋ پاتريارحتىعىنا جانە قاسيەتتى سينودىنا باعىناتىن ميتروپوليتتىك دەڭگەيىندەگى ءبولىم ەكەنىن ەسكەرەلىك...
حريستياندىقتىڭ ەلىمىزدەگى ەكىنشى تارماعى كاتوليتسيزمدى ۇستاناتىن شاعىن توپ. ولاردىڭ ءوزى ەكى توپقا بولىنەدى: ريم كاتوليك شىركەۋى جانە گرەك كاتوليك شىركەۋى. بۇل ەكى شىركەۋ نەگىزىنەن استانا، الماتى جانە قاراعاندى قالالارىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە. رەسپۋبليكا كولەمىندەگى كاتوليك جاماعاتتاردىڭ سانى 38, ءدىني بىرلەستىكتەر 80 مولشەرىندە. شەتەلدەردەگى كاتوليك شىركەۋلەرى، اسىرەسە ۆاتيكان جانە اقش-تا ورنالاسقان كاتوليك ۇيىمدارى قازاقستاندا ميسسيونەرلىك ءىس-ارەكەتتەردى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە ماتەريالدىق قامسىزداندىرىلعان 150 شەتەلدىك كاتوليك ميسسيونەردىڭ (رەسمي تىركەلگەندەرى عانا – م.ب.) توقتاۋسىز ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ جاتقانىن ايتساق جەتكىلىكتى. سونىمەن قاتار كاتوليكتەردىڭ قاراعاندى، استانا، پاۆلودار قالالارىندا ءدىني وقۋ ورىندارى مەن باسىلىمدارى بار ەكەنىن ايتا كەتەلىك.
حريستيانداردىڭ سانى از بولعانىمەن ەڭ كوپ تارماققا بولىنگەن توبى – پروتەستانتتار. قازاقستانداعى ەڭ باستى پروتەستانت شىركەۋلەرى ەۆانگەليالىق حريستيان-باپتيستەر، جەتىنشى كۇننىڭ ادۆەنتيستەرى جانە ليۋتەراندار. ەلىمىزدەگى باپتيستەردىڭ سانى 10-15 مىڭ ادام، دەگەنمەن ولاردىڭ جاماعاتتارىنىڭ سانى 300 مولشەرىندە. كەيبىر باپتيست توپتاردىڭ رەسمي ورگانداردا تىركەلۋدەن باس تارتىپ كەلە جاتقانىن دا ەسكەرگەن ءجون. ليۋتەرانداردىڭ ورتالىعى استانا قالاسىندا ورنالاسقان، 70-تەي ءدىني جاماعاتتارى بار، نەگىزىنەن نەمىستەر اراسىندا كوپ تارالعان. ادۆەنتيستەردىڭ دە ورتالىعى استانا قالاسىندا. وسى اتالعان پروتەستانت ءمازھابتارى (كونفەسسيالارى) ەلىمىزدە تەك وتكەن عاسىردا عانا پايدا بولعانى، كەڭەس بيلىگى كەزىندە (1917-1991) قونىس اۋدارعان كەلىمسەكتەر ارقىلى ەلىمىزگە كەلگەنى بەلگىلى. جاڭا ەلوردامىز استانانىڭ ءدىني ورتالىق رەتىندە تاڭدالۋى وسى شىركەۋلەردىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتاردا ەتەنە جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋدە.
پروتەستانتتىقتىڭ جاڭا فورمالارى، اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە وتە بەلسەندى ميسسيونەرلىك ءىس-قيمىلداردى جۇزەگە اسىرىپ، ءبىر سىپىرا ازاماتتارىمىزدى ءوز قاتارىنا تارتا ءبىلدى. ولار نەگىزىنەن اقش-تا ورنالاسقان پروتەستانت ميسسيونەر ۇيىمدارى. ەلۋلىكتەر، مەتوديستەر (بىرىككەن مەتوديست شىركەۋى – اقش، فلوريدا ۋيلاياتى), مۋن سەكتاسى (وڭتۇستىك كورەيا), مەننوندار، پرەسۆيتەرياندار (اقش), جاڭا اپوستولدار شىركەۋى (اقش), الەمدىك قىرمان شىركەۋى (اقش، كولورادو ۋيلاياتى), قوجايىندار شىركەۋى (اقش، فلوريدا ۋيلاياتى), اگاپە، جاڭا ءومىر شىركەۋى، ىزگى حابار، يەھوۋا كۋاگەرلەرى (اقش) ت.ت. ەلىمىزدە پروتەستانتتىقتىڭ 20 شاقتى سەكتاسى جانە مىڭنان استام ءدىني بىرلەستىكتەرى مەن قوعامدارىنىڭ قىزمەت ەتىپ جاتقانى ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. كۇن سايىن شەتەلدەردەگى پروتەستانت شىركەۋلەرىنىڭ جاڭا تارماقتارى ەلىمىزگە ميسسيونەرلەرىن جونەلتۋدە. ولاردىڭ ەڭ باستى ماقساتى – قازاقستاندى ىنجىلدەندىرۋ (ەۆانگەليزاتسيا) جانە قازاق حالقىن تۇگەلدەي ءوز نانىمدارىنا يناندىرۋ بولىپ تابىلادى. وسى ارادا اقش-تاعى ءدىني فۋندامەنتاليزمنىڭ نەگىزىن قالاعان پروتەستانت شىركەۋلەرى ەكەنىن ەستە ساقتاعان ءجون...
قازاقستاندا مۇسىلماندار مەن حريستياندار جالپى حالىقتىڭ شامامەن 97 پايىزىن قۇرايدى. بۇلارعا قوسا ەلىمىزدە كوپتاڭىرلى (پوليتەيستىك) جانە اتەيستىك باعىتتاعى نانىمداردى ۇستاناتىن شاعىن توپتارمەن قاتار ءبىرتاڭىرلى (مونوتەيست) ياھۇديلىك (يۋدايزم) ءدىنىنىڭ ۋاكىلدەرى دە بار. اسىرەسە، ياھۇديلەر (ەۆرەيلەر) مەن ولاردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرىنىڭ سانى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شەكتەن تىس ارتقان. تاۋەلسىزدىككە دەيىن بىردە ءبىر ءدىني ۇيىمى بولماعان ياھۇديلەردىڭ بۇگىنگى كۇنى 25 ءدىني بىرلەستىگى جانە بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا دەرلىكتەي سيناگوگالارى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ورتالىق ازيا بويىنشا ەڭ ۇلكەن سيناگوگا جۋىردا استانا قالاسىندا اشىلعان. يزرايل، اقش جانە وزگە ەلدەردەگى باس راۆۆيندەر ەلىمىزگە ءجيى كەلىپ، رەسمي ادامدار، كاسىپكەرلەر جانە جاماعات ۋاكىلدەرىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزۋدە. قازاقستان ياھۇديلەرى قۇرىلتايى «شالوم» دەپ اتالاتىن گازەت شىعارادى. ياھۇديلەردىڭ ەلىمىزدە سانىنىڭ ارتۋى جانە ءدىني ءىس-شارالارىنىڭ بۇدان دا دامۋى كۇتىلۋدە...
سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كۇشەيتكەن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار قاتارىنان «ساينتولوگيا شىركەۋى»، باحايزم، قاديانيا (احماديا), كريشنا قوعامى، ساتانيزم، ۆيسساريونستۆو شىركەۋى سياقتىلاردى اتاۋعا بولادى.

2. مەملەكەت جانە ءدىن قاتىناستارى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتا زاڭىندا كورسەتىلگەندەي زايىرلى مەملەكەت بولعاندىقتان، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى مەملەكەت ورگاندارىنىڭ ءدىني ۇيىمداردىڭ جۇمىستارىنا باقىلاۋ فۋنكتسياسىنان تىس تىكەلەي ارالاسپاعانى بەلگىلى. اقش مەملەكەت باسقارماسىنىڭ «دەموكراتيا، ادام قۇقىقتارى جانە ەڭبەك بيۋروسى» جاريالاعان «قازاقستان – حالىقارالىق ءدىني بوستاندىق ەسەبى» (2002 ج.) دە وسىنى راستايدى. الايدا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءدىن مەملەكەتتى قالىپتاستىراتىن نەگىزگى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ باستىلارىنان جانە ازاماتتىق قاتىناستاردا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىندىقتان مەملەكەت ۇيىمدارى مەن قۇرىلىمدارىنىڭ ىشىندە ءدىن سالاسىمەن جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەر ءۋا ورگاندار بولۋى زاڭدى. وسى ورايدا قر ۇكىمەتى قاراماعىندا ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىستار جونىندەگى كەڭەس قۇرىلعان. كەڭەستىڭ وبلىستار مەن استان، الماتى قالالارىنداعى بولىمشەلەرى تىكەلەي ءدىني بىرلەستىكتەر جانە جاماعاتتارمەن، سونىمەن قاتار اكىمدىكتەر، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ تىركەۋ قىزمەتى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى مەكەمەلەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، مادەنيەت مينيسترلىگى سياقتى قۇزىرلى مەكەمەلەرمەن ەتەنە بايلانىس جاسايدى.
كونستيتۋتسيامىز بويىنشا ورتالىعى شەتەلدەردە ورنالاسقان ءدىني ۇيىمداردىڭ قازاقستانداعى باسشىلارىنىڭ تاعايىندالۋى «ءتيىستى مەملەكەت مەكەمەلەرىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ» جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. بۇل جەردە دە ءسال ويلانۋعا تۋرا كەلەتىن جايتتەر بار سەكىلدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن كوپتەگەن ءدىني ۇيىمدار مەن ميسسيونەرلەر جانە ەكسترەميستىك باعىتتاعى زياندى اعىمداردىڭ شەكتەن تىس قاجىر-قايرات جاساۋى سالدارىنان بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال اسا كۇردەلى قالىپتا دەسەك بولادى. ال، وسى كۇردەلى احۋال ەرتەڭگى كۇنى قانداي بولماق؟ ءتيىستى شارالار بۇگىن قولدانىلماسا، بىرنەشە جىلدان كەيىن دىندەر اراسى قاتىناستار قانداي كەيىپتە بولماق؟ وسىنداي ماسەلەلەردى ويلاعان ساتتە شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ ەلىمىزدەگى ءجۇز مىڭداعان ياكي ميلليونداعان ازاماتتارىمىزدىڭ رۋحاني تىزگىنىن قولدا ۇستاۋى ءبىر جاعىنان «ىشكى ىستەرگە قول سۇعۋشىلىق» بولسا، ال ەكىنشى جاعىنان الەۋمەتتىك بالانستى تەڭسەلتەتىن ناتيجەلەردى الىپ كەلەتىن قاۋىپتى كۇش بولۋى مۇمكىن. بۇعان قوسا ايتپاعىمىز، بولاشاقتاعى پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋلارى كەزىندە (قۇددى اقش-تاعى سياقتى) شەتەلدىك ءدىني ۇيىمدار بىزدەگى جاماعاتتارى ارقىلى قازاقستانداعى بەلگىلى ءبىر تۇلعانى ياكي ساياسي پارتيانى نەمەسە توپتى قولداۋى، سول ارقىلى مەملەكەت بيلىگىنە يە بولۋى دا ابدەن ىقتيمال...
1992 جىلى قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» تۋرالى زاڭ بويىنشا ازاماتتار ءدىني بىرلەستىكتەر قۇرا وتىرىپ، ۇيىمداسا الادى. ءدىني بىرلەستىكتەردى ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەۋدىڭ وزىندىك شارتتارى بار. بۇل شارتتار ورىندالعاندا عانا بىرلەستىكتەر تىركەلەدى جانە قىزمەت اتقارا الادى. 30.01.2001 ج. قابىلدانعان قر «اكىمشىلىك زاڭ بۇزۋشىلىقتار جونىندەگى كودەكسى» قر سوتتارىنا بەلگىلى ءتارتىپ بويىنشا تىركەلمەگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جۇمىسىن توقتاتۋعا نەمەسە ايىپپۇل سالۋعا قۇقىق بەرگەن. 2001 جىلعى اقپان ايىنان باستاپ رەسپۋبليكامىزدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا اتالمىش زاڭ بۇزۋشىلىقتار ورىن الىپ، قر سوتتارى ءتيىستى شارالاردى قولدانعان. ماسەلەن، قىزىل-وردا قالالىق سوتى 14.03.2001 ج. شەشىمىمەن بەلگىلى تارتىپپەن تىركەۋدەن وتپەگەن «يەھوۋا كۋاگەرلەرى» جاماعاتىنىڭ جۇمىسىن توقتاتقان. سول سياقتى، اتىراۋ وبلىسى قۇلسارى اۋداندىق سوتى 02.05.2001 ج. «يمان» باپتيست شىركەۋىنىڭ جۇمىسىن تىركەلگەنگە دەيىن توقتاتۋ جونىندە ۇكىم شىعارعان. قۇلسارىدا تاراز سومالياك ەسىمدى «پەنتەكوستال» شىركەۋىنىڭ (فۋندامەنتاليست باعىتتاعى پروتەستانت سەكتاسى – م.ب.) قىزمەتكەرىنىڭ رەسمي تىركەۋدەن وتكەنگە دەيىن ۇگىت-ناسيحات جاساۋىنا تىيىم سالىنعان. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر ماڭىزدى ءجايت – جوعارىدا كەلتىرىلگەن قىزىل-وردا قالاسىنداعى «يەھوۋا كۋاگەرلەرى» جاماعاتىنىڭ باسشىلارى گۇلجاحان جارىقوۆا جانە باقىت التاەۆ ەسىمدى قازاقستان ازاماتتارى ەكەنى جانە ولارعا سوت تاراپىنان 7,750 تەڭگە ايىپپۇل سالىنعاندىعى. قۇلسارىداعى «يمان» شىركەۋىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى دا قۇرمانعازى ءابدىمۇراتوۆ جانە اسحات ءالىمجانوۆ ەسىمدى قازاق ازاماتتارى ەكەنى نازار اۋدارتادى. ناعىز قازاقي ورتادا ميسسيونەرلىك جاساپ، شەتەلدىڭ ءدىني سەنىمدەرىن ەلىمىزدە تاراتىپ جاتقان ۇيىمداردىڭ قانداي دارەجەگە جەتكەنى جانە قانداي ايماقتاردى مەكەن ەتكەنى ءبىراز نارسەدەن حابار بەرگەندەي...
بۇلار سياقتى ەلىمىزدە يسلام اتىن جامىلىپ، ءارتۇرلى نەگىزسىز ءھام زياندى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ جاتقان ءدىني اعىمدار دا بارشىلىق. بۇلاردىڭ ىشىندە ءباسپاسوز بەتىندە ءجيى اتالاتىنى جانە قوعامدىق تىنىشتىققا نۇقسان تيگىزۋشىسى «حيزب-ۇت تاحرير» ۇيىمى. قۇران كارىمدە «حاليفات قۇرۋ» تۋرالى ەشقانداي مالىمەت كەلتىرىلمەگەنىنە قاراماستان، بۇل ۇيىم ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ ورنىنا «حاليفالىق» مەملەكەت ورناتقىسى كەلەدى. قۇران كارىمدە باياندالعان شىنايى يسلامنىڭ ناسيحاتتالۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن جانە ساۋاتتى ماماندار مەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ ازدىعىن پايدالانعان وسىنداي ۇيىمدار، اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا ءبىرشاما جاستارىمىزدى قاتارىنا قوسىپ تا كەتتى. قىرعىزستان، وزبەكىستان، تاجىكستان جانە قحر ەلدەرىندە بەلسەندى ارەكەت جاساپ جاتقان وسىنداي ۇيىمدار مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ تۇراقتىلىعىنا زيان تيگىزۋمەن قاتار، يسلام ءدىنىنىڭ ءيميدجىن بۇزۋ جانە مۇسىلمان جاستاردى دىندە ورنى جوق نارسەلەرگە ۇيرەتۋ ارقىلى ەكى ەسە ۇلكەن زيان تيگىزىپ وتىر. ورتالىق ازياداعى باۋىرلاس رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەت ينستيتۋتتارى نىعايعان سايىن جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن وسىنداي زياندى ۇيىمداردىڭ ىقپالى ازايماق. دەگەنمەن، ازاماتتارىمىزعا نەنىڭ ورنى يسلامدا بار، ال نە نارسەنىڭ ورنى جوق ەكەنىن دۇرىستاپ ۇيرەتپەيىنشە قاۋىپتىڭ الدىن الدىق دەۋگە ءسىرا بولماس. سونىمەن قاتار الگىندەي ۇيىمداردىڭ اتالۋىنداعى «يسلام»، «اللاھ» سوزدەرىنە ءمان بەرۋدەن گورى، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ يسلامعا قانشالىقتى سايكەس ەكەنىنە كوڭىل بولگەن ءجون. كەيبىر باتىس ەلدەرىنىڭ يسلام ءدىنىن بۇرمالاۋ ماقساتىمەن يسلام اتىن جامىلعان ۇيىمداردى قۇرعىزعانى جانە ولاردى جان-جاقتى قامسىزداندىرىپ تۇراتىنى بەلگىلى. ولار كەيدە «حيزب-ۇت تاحرير» سياقتى ساياسي كەسكىندە بولسا، كەيدە ارداقتى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن ءوز مەنشىگىنە اينالدىرىپ، حالىقتى ناعىز اتا-بابانىڭ بۇرىنعى جولىنا شاقىرعانسىماق بولىپ جۇرگەن سۋفي تاريقاتى فورماسىندا دا بولۋى مۇمكىن.
ەلىمىزدەگى مەملەكەت جانە ءدىن قاتىناستارى تۋراسىندا ايتا كەتەتىن وكىنىشتى ءبىر ماسەلە – ەشبىر ءدىني مەيرامنىڭ مەملەكەت دارەجەلى مەيرام رەتىندە بەكىتىلمەگەنى. مۇسىلمانداردىڭ «قۇربان ايت» جانە «ورازا ايت» مەرەكەلەرىنە قازاقستانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ بارلىعىندا دا رەسمي دەمالىس بەرىلگەنىنە قاراماستان، بىزدە ءالى سەڭ ءجىبيتىن ەمەس سياقتى. جۋىردا سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى وسى ماسەلەنى العاشقى كەزەكتە قاراپ، ازاماتتارىمىزدى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ءۇشبۋ كوكەيتەستى ماسەلەگە دۇرىس شەشىم تاپسا يگى ەدى. وتكەن شاقىرىلىمداعى كەيبىر ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاق ازاماتتارىمىز دا بار، ءدىني مەرەكەلەرگە رەسمي دەمالىس بەرۋ تۋرالى زاڭ جوباسى تۇسكەندە «ءبىز اتەيسپىز» دەپ شىعا كەلگەنى ءالى ەسىمىزدە. مۇنداعى ماسەلە دەپۋتاتتىڭ ءدىني سەنىمىندە ەمەس، وعان داۋىس بەرگەن مىڭداعان سايلاۋشىلاردىڭ ءدىني سەنىمىندە ەكەنى الگى ازاماتتاردى اسا مازالاماعان سياقتى. ءبىز الۋان ەتنيكالىق جانە ءدىني توپتاردان قۇرالعان مالايزيا مەملەكەتىنىڭ تاجىريبەسىن دۇرىس پايدالانىپ، ەڭ بولماعاندا قۇربان ايتقا ءۇش كۇن، ال ورازا ايتقا ءبىر كۇن، سونداي-اق، پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ روجدەستۆو مەرەكەسىنە ءبىر كۇن رەسمي دەمالىس بەرسەك، بۇدان تەك ەلىمىزگە، مەملەكەتىمىزگە پايدا بولاتىنى انىق. اي-كۇننىڭ امانىندا «حالىقارالىق ۇيىمدار سىنايدى» دەپ، بايبالام سالاتىندار وسى ماسەلەگە كەلگەندە نەگە جاق اشپايدى، دەپ سۇراعىم كەلەدى.
مەملەكەت-ءدىن قاتىناستارىنىڭ وزەكتى ءبىر ماسەلەسى ازاماتتاردىڭ ءدىن سالاسىندا ءبىلىم الۋ، وقۋ قۇقىعىن پايدالانۋى. ەلىمىزدەگى «ءبىلىم» تۋرالى زاڭدا بۇل ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپقان ەمەس. بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا 8 ءدىني جوعارى وقۋ ورنى، 6 ورتا دارەجەلى ءدىني وقۋ ورنى مەن 3 جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى جۇمىس ىستەۋدە. جوعارى وقۋ ورىندارىنان ەكەۋى مۇسىلمانداردىكى. ولار «نۇر-مۇباراك مىسىر يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى» جانە قمدب قاراماعىنداعى «يمامداردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتى». بۇعان قوسا 1 كاتوليك، 1 ليۋتەران جانە 4 پروتەستانت وقۋ ورنى بار. ەندى وسى دىندەر مەن ءمازھابتاردى (كونفەسسيالاردى) ۇستاناتىن ادامداردىڭ جالپى سانىنا شاعاتىن بولساق، سان جاعىنان ەڭ از بولىپ تابىلاتىن پروتەستانتتاردىڭ ەنشىسىنە ەڭ كوپ جوعارى وقۋ ورنى، ال مۇسىلماندارعا بولسا ەڭ از وقۋ ورنى تۇسەتىنى بايقالادى. قايتالاپ ايتقاندا، پروتەستانتيزم باعىتىنداعى ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ سانى بارىنەن جوعارى...
3. قازاقستانداعى يسلام ماسەلەلەرى
قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني ىستەرىن ۇيىمداستىرىپ، ءدىني بىرلەستىكتەر، مەشىتتەر جانە شەتەلدەردەگى مۇسىلمان ۇيىمدارىمەن حالىقارالىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن دەربەس مەكەمە «قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى» ءدىني بىرلەستىگى دەگەن اتپەن 1990 جىلى قۇرىلدى. وعان دەيىن «قازيات» دەڭگەيىندەگى ءدىني مەكەمە رەتىندە قىزمەت اتقارعان بۇل ۇيىم بۇگىنگى كۇنى ەلىمىز مۇسىلماندارىنىڭ ەڭ باستى يسلامي ۇيىمى. 2000 جىلعى ماۋسىم ايىنداعى قۇرىلتايدا قمدب توراعالىعىنا بىلىكتى عالىم، ارابيست جانە ديپلومات، پروفەسسور ءابساتتار دەربىسالى (1947- ) سايلاندى. وتكەن 3-4 جىل كولەمىندە توقىراپ قالعان كەيبىر ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاپتى. مىسالى، الماتىداعى ورتالىق مەشىتتىڭ اشىلۋى، ءال-فارابي داڭعىلى بويىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلۋى، ءدىني باسىلىمداردىڭ سان جانە ساپا جاعىنان ءبىر شاما جوعارى ساتىعا كوتەرىلۋى، وبلىس ورتالىقتارى مەن استانا قالاسىندا جاڭا مەشىتتەردىڭ سالىنۋى ت.ت.
الدىمىزداعى ۋاقىتتا مىناداي ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاپسا ەلىمىزدەگى مۇسىلمانشىلىقتىڭ جۇيەلەنۋى ءۋا تۇتاستانۋى جاعىنان ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەر ەدىك:
بىرىنشىدەن: ەڭ ماڭىزدى پروبلەما ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيە بويىنشا ۇيىمداسپاعانىندا جانە يسلامي ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ءدىنىمىزدىڭ نەگىزگى بۇلاعىنا، ياعني قۇران كارىمگە تولىققاندى سايكەستىك قاعيداسى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلماۋىندا. اسىرەسە، وزگە مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە ورتالىقتارى ورنالاسقان سۋفيزم باعىتىنداعى ەزوتەريكالىق تاريقاتتار ءۋا ءدىني ۇيىمداردىڭ، قايىرىمدىلىق قورلارىنىڭ بەلسەندى قامدانىستا ەكەنىن ايتۋىمىز شارت. بۇلاردىڭ ۇگىتتەرى يسلامنىڭ بىرەگەي قاسيەتتى كىتابى قۇران كارىمنىڭ ۇكىمدەرىمەن كوپ جاعدايلاردا قابىسپايدى جانە دىنگە كەيىننەن قوسىلعان ءار ءتۇرلى نەگىزسىز ىرىمدار مەن ناحاق نانىمداردى (بيدعاتتار مەن حۇرافالاردى) قامتيدى. ءبىر ۇيىمنىڭ اق دەگەنىن ەكىنشى ءبىر ۇيىم قارالاپ جاتقان جاعدايلار ءجيى كەزىگەدى. سونىمەن قاتار، ءدىني توپتار مەن جاماعاتتاردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر قوعامدىق ءتارتىپ پەن حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگىنە نۇقسان تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن. دىنگە ەندى بەت بۇرايىن دەپ جاتقان كەيبىر ازاماتتارىمىز دا وسىنداي كۇردەلى جاعدايدى كورىپ، دىننەن جەرىپ كەتەتىنى، ءتىپتى، باسقا دىندەردى قابىلدايتىنى دا شىندىق...
ەكىنشىدەن: يسلام عىلىمدارىن وقىتۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋلەردى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە سالۋ ماسەلەسى دە ءجوندى شەشىمىن تاپقان جوق. بۇل سالا ماماندارى مەن يسلامتانۋشىلاردىڭ، ءدىني كادرلاردىڭ جەتىسپەۋىنىڭ باستى سەبەبى. شىندىعىندا وقۋ جۇيەسى مەن كادرلار بىرىنە ءبىرى تاۋەلدى ەكى ماسەلە. 2000 جىلعى قىركۇيەك ايىندا قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ەلىمىزگە قايتا شاقىرىلاتىنى تۋرالى حابارلادى. تۇركيا، يران، پاكىستان قاتارلى ەلدەردەگى تالابالارىمىز ەلگە ورالىپ، مۇنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، اتاپ ايتقاندا جاڭادان بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان «ءدىنتانۋ» بولىمدەرىنە ءتۇستى. وقۋ بازاسى جانە وقىتۋشى كادرلار ماسەلەسى تولىق شەشىلمەگەن وسى بولىمدەردى بىتىرگەن ستۋدەنتتەر ناعىز ءدىنتانۋشى ياكي يسلامتانۋشى بولدى دەپ ايتۋ قىيىن. قازىر دە شەتەلدەردە ستۋدەنتتەرىمىز وقىپ جاتىر. قمدب تاراپىنان مىسىر جانە تۇركياعا جىبەرىلگەن ءبىر سىپىرا جاستارىمىز ءبىلىم الۋدا. العاشقى تۇلەكتەر ەلگە ورالىپ، مەشىتتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا قىزمەتكە كىرىسىپ تە كەتتى. ەندىگى ماسەلە، شىن مانىندە ءدىن عىلىمدارىن جەتە مەڭگەرگەن، كوكىرەگى ءھام كوزى اشىق، وسى زامانعى عىلىمي جەتىستىكتەردەن حاباردار ءھام زاماناۋي تالاپتارعا سايكەس كادرلاردى دايىنداۋ.
ۇشىنشىدەن: جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى پروبلەمانىڭ وڭ شەشىمىن تابۋى مۇسىلمانداردىڭ قۇران كارىمدى دۇرىس تۇسىنۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. قۇراندى دۇرىس تۇسىنبەيىنشە يسلامدى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. قۇراندى لايىعىنشى ءتۇسىنۋ ەكى جولمەن عانا بولادى: 1-ارابشانى مەڭگەرۋ 2-قۇراننىڭ ماعىناسىن دۇرىس جەتكىزەتىن ساپالى تارجىمەسىن جاساۋ. ازاماتتاردىڭ بارلىعىن ارابشاعا ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان، قولىمىزدان كەلەتىنى قاسيەتتى كىتابىمىزدىڭ بۇگىنگى عىلىمدار نەگىزىندە، ادامزاتتىڭ وركەنيەت دەڭگەيىن ەسەپكە الا وتىرىپ جانە شىنايى عىلىمي جەتىستىكتەر بويىنشا يسلام تاريحىنا قايتادان تالداۋ جاساي وتىرىپ اۋدارماسىن جاساۋ. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگە دەيىنگى جاسالعان تارجىمەلەر ءداستۇرلى تافسىرلەر مەن اۋدارمالاردىڭ اسەرىنەن اسا العان جوق جانە قۇرانىمىزدى بۇگىنگى ۇرپاقتارعا ءتۇسىندىرۋ ىسىندە جەتىسپەۋشىلىكتەرى مول. مەنىڭشە، قمدب-نىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى وسى ماسەلەنى شەشۋ بولۋى كەرەك. قۇراننىڭ جاڭا اۋدارماسى ياھۇدي جانە حريستيانداردىڭ، سونداي-اق سۋفيلەردىڭ اڭىزدارى (يسرايليات) مەن حيال-عاجايىپ ۋاقيعالاردان، بوس سەنىمدەر مەن عىلىمعا قايشى كەلەتىن تۇجىرىمداردان ادا بولۋى كەرەك. مۇمكىن وسى اۋدارما جۇمىسىن جاساۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلار...
تورتىنشىدەن: ءبىز ءبىر اشششى شىندىقتى مويىنداۋىمىز قاجەت. ول تاۋەلسىزدىكتى العان جىلدارى ەلىمىزدە ءدىن ماسەلەسىن جەتە مەڭگەرگەن مامانداردىڭ بولماعاندىعى جانە مەملەكەت بيلىگىنىڭ جوعارى ساتىسىندا جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ وسى ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن جەتە باعالاماعاندىعى. حوش، بۇگىنگى ءحالىمىز قالاي دەپ سۇراعىم كەلەدى. اقش، يزرايل جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى دەپۋتاتتار مەن جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار ءوز دىندەرىن تەرەڭ زەرتتەگەن ادامدار جانە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ميسسيونەر ۇيىمدارىنىڭ ياكي ءدىني باسىلىمداردىڭ قاقمورشىسى، قۇرىلتايشىسى نەمەسە مۇشەسى. بىزدەگى ءبىر جاعىنان العاندا تابيعي (ويتكەنى ۇزاق جىلدار بويى اتەيست ءتۇزىم تاربيەلەگەن ۇرپاقتار) كەمشىلىك سالدارىنان ءدىنىمىزدى لايىقتى دەڭگەيدە جانە فورمادا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى ىسكە اسىرىلمادى، قۇقىق تۇرعىسىنان العاندا زاڭداردىڭ ءوز ىشىندە جانە زاڭ مەن ءومىر اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر پايدا بولدى. سوندىقتان، تاعى ءبىر ماڭىزدى پروبلەما ءدىني قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭداردى قايتادان قاراپ، قاجەتتى ورىندارىن وزگەرتىپ ياكي تولىقتىرىپ، مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ قايىرا قابىلداۋىمىز كەرەك.
بەسىنشىدەن: قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ قۇقىقتىق جانە اكىمشىلىك مارتەبەسىن نىعايتۋىمىز كەرەك. ۇلتتى قۇرايتىن ەڭ باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى ءدىن ەكەنىن جوعارىدا اتاپ كەتتىك. ءدىن ينستيتۋتىنىڭ مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنداعى جانە ءومىردىڭ وزگە دە سالالارىنداعى ماڭىزدىلىعىن باياندادىق. دەمەك، وسىنداي ماڭىزدى سالاعا مەملەكەت بەيعام قاراي المايدى. ءبىز كونستيتۋتسيامىزدا كورسەتىلگەن زايىرلىلىق قاعيداسىن قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ، حالىقارالىق تاجىريبەلەردى زەرتتەۋ ارقىلى مۇمكىن قازاقستانعا ءتان جاڭا ءبىر ءادىس تابۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى زاڭدار شەڭبەرىندە قمدب جانە ونىڭ قاراماعىنداعى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەلەرى بىردەي. قمدب-نىڭ ءدىني ادەبيەتتەردى قۇراستىرۋى، بەكىتۋى جانە باستىرۋى، ءدىني وقۋ ورىندارىن ۇيىمداستىرۋى، ەل كولەمىندە بىركەلكى ءدىني ۇگىت-ناسيحات جاسالۋىن قامسىزداندىرۋى، حالىقارالىق قاتىناستارعا شىعۋى جانە رەسپۋبليكاداعى اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى جانە سوت بيلىگىمەن قاتىناستارى جاڭا زاڭنامالار ءۋا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر بويىنشا دۇرىس جولعا سالىنۋى كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشكەن كەزدە قمدب-ىن قارجىلاندىرۋ جانە باسقارۋ تەتىكتەرىن دە جەتىلدىرۋىمىز شارت.
التىنشىدان: ماڭىزدى پروبلەمانىڭ ءبىرى ەلىمىزدەگى ميسسيونەرلىك ارەكەتتەردى قاتاڭ باقىلاۋ جانە اسىرەسە مۇسىلمانداردىڭ باسقا دىندەرگە كەتۋىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەسى. 2001 جىلى تالقىعا تۇسكەن جاڭا زاڭنىڭ ۇكىمەت تاراپىنان قايتارىلىپ الىنعاندىعى ەستەرىڭىزدە بولسا كەرەك. سودان بەرى جاڭا زاڭ قابىلدانعان جوق. كەيبىر دەرەكتەردە 100 مىڭ، ال ەندى كەيبىر گازەت حابارلامالارىندا 500 مىڭعا جۋىق قازاقتار باسقا دىندەردى قابىلداعان دەلىنەدى. بۇگىنگە دەيىن دىنگە بولىنبەگەن حالقىمىزدىڭ ەندى ازاتتىققا قول دەتكەن شاقتا الۋان ءتۇرلى دىندەرگە ءبولىنۋى بولاشاقتا اسا ماڭىزدى پروبلەمالارعا اپارىپ سوقتىرۋى، ءتىپتى مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىن شايقالتۋى ابدەن مۇمكىن. ەلىمىزدە حريستياندىقتى تاراتۋشى ۇيىمدار مەن وزگە دە ميسسيونەرلەردىڭ جارعىلىق قۇجاتتارىندا ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق حالقىن شوقىندىرۋ ماسەلەسىنىڭ العا تارتىلۋى كەزدەيسوق ەمەس. ەگەر مۇمكىن بولسا، ەلىمىزدەگى وتپەلى كەزەڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەگە كوتەرىلىپ، ساياسي-ەكونوميكالىق احۋال تۇراقتانىپ، ازاماتتارىمىز الدىمەن وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى دىندەرىن جەتە زەرتتەپ، ءتۇسىنىپ العانعا دەيىن ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرگە توقتاۋ سالۋىمىز قاجەت...

مۇرتازا بۇلۇتاي

Abai.kz