قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسى بايلىققا تولى. بايتاق جەر-انا جالپى جۇرتشىلىقتى قۇشاعىنا الىپ، وزەگىن تالدىرماي وسىرۋگە دايىن. ەلباسى قازاقستان حالقىنا اركەز تىنباي ەڭبەك ەتكەن ادامنىڭ تۇرمىسى جاقسى بولاتىنىن ايتىپ كەلەدى. جاستار جۇمىس جوق دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي قاي جەردە مۇمكىندىك بولسا سوندا بارىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ات سالىسقانى ءجون. وسى ماقساتتا 2015 جىلدان بەرى قولعا الىنىپ ىستەلىپ جاتقان وڭتۇستىك حالقىن سولتۇستىككە كوشىرۋ باعدارلاماسى تۇستىك وڭىردەگى ارتىق ەڭبەككۇشتەردى ەلىمىزدىڭ تەرىستىگىنە جەتەلەدى.

تەوريالىق تۇرعىدا ميگراتسيانىڭ تۇرلەرى كوپ. وعان كوشى-قوننىڭ ءتۇپ سەبەبى، مەرزىمى، باعىتى مەن مازمۇنىنا وراي كلاسسيفيكاتسيا جاسالادى. مىسالى، مازمۇنىنا ساي، كوشى-قون ەرىكتى جانە ءماجبۇرلى تۇردە بولۋى مۇمكىن. مەرزىمىنە قاراي، ۇزاققا سوزىلاتىن جانە ۋاقىتشا دەپ انىقتالادى. سەبەپتەرى بويىنشا تالداساق، ونىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە اسكەري تۇرلەرى بار. ال باعىتىنا بايلانىستى ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قون بولاتىنى ونسىز دا بەلگىلى. ەندەشە، ءبىزدى ەكونوميكالىق ماقساتتا ۇزاق مەرزىمگە ەرىكتى  تۇردە جاسالاتىن ىشكى ميگراتسيانىڭ جاي-جاپسارى قىزىقتىرۋعا ءتيىس. بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدا باسقارۋ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدى، بارلىق ايماقتاردىڭ بىردەي وركەندەۋىنە جاعداي جاساۋدى جانە ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىسىنا وراي جۇمىس كۇشتەرىنىڭ ورنالاسۋىن رەتتەۋدى كوزدەيدى.

ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كوشى-قون ەلدەگى جاستاردى ەرىكتى تۇردە كەڭ-بايتاق سولتۇسىك وڭىردەگى مول مۇمكىندىكتى يگەرۋگە جىگەرلەندىرۋ بولىپ تابىلادى. جالپى، ىشكى كوشى-قون ماسەلەسى ەلدىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەرى ءسوزسىز. وڭتۇستىك تۇرعىندارى جاڭا قونىسقا تەز بەيىمدەلىپ جانە ولار مۇندا ءوز ءىسىن ءارى قاراي دا جالعاستىرىپ كەتە السا كوزدەگەن ماقساتتىڭ ورىندالعانى. حالقى سيرەك سولتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوساتىن بولادى. شىنى كەرەك، ادەتتە، وڭتۇستىكتىڭ حالقى سولتۇستىكتىڭ ىزعارلى ايازىنا بەيىمدەلە المايمىز دەپ قورقا بەرەدى. دەگەنمەن ءتوزىمدى حالىق مۇنى دا ەڭسەرەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدا قىستان امان-ەسەن شىعۋىنا ەرتە كوكتەمنەن ارەكەت جاساعان جەرگىلىكتى بيلىك پەن جاۋاپتى ادامدار سولتۇستىككە كوشۋشىلەردى قاتتى وتىنمەن دە قامتىعانىن ايتادى. اتالعان كوشى-قوننىڭ العاشقى لەگىن كۇتىپ الىپ، ورنالاسۋىنا ات سالىسقان دەپۋتات جاڭاباي مولدابايۇلى جەرلەستەرىنىڭ وندا قول قۋسىرىپ وتىرماعانىن ريزاشىلىقپەن ايتىپ بەردى.

«مەملەكەت تاراپىنان كوشىپ-قونۋىنا دەپ بەرىلگەن سۋبسيديانى ونداعىلاردىڭ كوبىسى مال الۋعا جۇمسادى. مەملەكەت تاراپىنان ءاربىر وتاعاسىنا 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش، ياعني 106 مىڭ تەڭگە بەرىلسە، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارقايسىسىنا 35 ەسەپتىك كورسەتكىش ەسەبىندەگى، ياعني 74 مىڭ تەڭگەدەن تولەنەدى. ماسەلەن، ەسىمدە قالعان ءايبۇبى اپا تۋرالى ايتسام، اق جاۋلىقتى انا ول قارجىعا ساۋىن سيىر مەن ون شاقتى قوي الىپ، اۋلاسىندا باعىپ وتىر. ول سونداي-اق اۋىلدىق كافەنى دە جالعا العان. القاتەرەك اۋىلىنا قونىستانعان التىنبەك ەسىمدى ازامات 3 ميلليون تەڭگە كولەمىندە نەسيە الۋعا قۇجاتتارىن وتكىزگەن. ول دا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسپاق. ونىڭ جۇبايى اۋىلداعى مەكتەپكە جۇمىسقا ورنالاسىپتى. كوشىپ بارعانداردىڭ اراسىندا جاس جۇبايلار دا بار. ولار اتاقونىسىندا ۇيلەنۋ تويىن وتكىزىپ، سولتۇستىك قازاقستاندا جاڭا ءومىرىن باستاۋدى ۇيعارعان، - دەيدى حالىق قالاۋلىسى. ونىڭ ۇستىنە كوشىپ بارعاندارعا ول جاقتان 7 مىڭ گەكتار كولەمىندە جەر تەلىمى بەرىلگەن.

وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىپ بارعاندار مەن كوشىپ بارعىسى كەلەتىندەرگە جوعاردا كورسەتىلگەن الەۋمەتتىك كومەكتەردەن بولەك تاعى قانداي جاعداي جاسالۋى كەرەك دەگەن زاڭدى سۇراققا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الەۋمەتتانۋشى راۋشانبەك ءابساتتاروۆ جاۋاپ بەردى.

– ول وڭىرلەرگە نەگىزىنەن جاعدايى ورتاشا، تۇراقتى جۇمىسى ياكي باسپاناسى جوق وتباسىلار كوشىپ جاتىر دەۋگە نەگىز بار. مەنىڭ بىلۋىمشە، كوپ بولىگى اۋىل تۇرعىندارى. ولارعا قازىرگى كۇنى باستى شەشۋگە ءتيىس دۇنيە باسپانا ماسەلەسى. سولتۇستىكتە اۋىلدى جەرلەردە باسپانا ارزان. ولاردى ينفراقۇرىلىمى قيراعان، بولاشاعى بۇلىڭعى اۋىلدارعا ەمەس، اۋدان ورتالىقتارىنا جاقىن، مۇمكىن بولسا ءوز سۇرانىستارىنا ساي ەلدىمەكەندەرگە ورنالاستىرۋدى نازاردان شىعارماعان ءجون. جەرگىلىكتى بيلىك مۇنى ءبىز ايتپاساق تا ىستەپ جاتقان شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.

سولتۇستىك وڭىرلەرىندە كوكونىسكە سۇرانىس جوعارى. كوشىپ بارعانداردى بارامىز دەدى ەكەن دەپ سۇيرەي جونەلمەي، قايتا وقىتۋ باعدارلاماسىمەن وقىتىپ، قانداي ماماندىق قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، دايىندىقپەن كوشۋگە ۇگىتتەۋ كەرەك. ايتالىق، وڭتۇستىكتە، اسىرەسە تۇركىستان وبلىسىندا جىلىجاي سالۋ جاعى جاقسى دامىعان. سارىاعاش جاقتا حالىق اۋلالارىنا جىلىجاي سالىپ، سونىمەن وتباسىن اسىراپ وتىر. وسىنى سولتۇستىكتە جەرگىلىكتى جەردىڭ كليماتىنا ساي ىسكە اسىرۋعا ابدەن بولادى. كوشىپ بارعان وتباسىنىڭ كىرىس كوزى تۇراقتى بولسا، ول اينالاسىنا وزگە تۋىسقاندارىن، كورشىلەرىن شاقىرادى. بىرتە-بىرتە بۇل مەحانيزم تابيعي پروتسەسكە اينالا باستايدى. بۇل ءبىر وي. جىلىجايدان بولەك، تاعى قانداي مەحانيزم بار. سونىڭ ءبارىن قاراۋ كەرەك.

كوشىپ باراتىنداردىڭ دەنى اۋىل حالقى بولعاندىقتان، ولار ەگىنشىلىكپەن، مال باعۋمەن مىندەتتى تۇردە اينالىسادى. جەر بەرىلىپ، ەگىن ەگىلدى دەلىك، ال ەككەن ەگىندەرىن ساتىپ الۋعا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعانى دۇرىس بولار. ارينە، بارا سالىپ، جۇزدەگەن گەكتار جەرگە ەگىن سالماسا دا، ىشىندە قارجىلىق جاعدايى بارلار بولسا، بارىنشا قولداۋ لازىم. وڭتۇستىكتە 10-20 گەكتار جەرگە ەگىن ەگىپ جۇرگەن فەرمەرلەردى زەرتتەپ، سولاردى كوشىرەر بولسا، ولارعا جەر بەرىپ، استىعىن ۋاقىتىلى جيناۋعا، ساتىپ الۋعا ليميت قاراستىرىلسا، بۇل باعدارلاما ءوزىن ءوزى اقتار ەدى. ەگەر 10 گەكتارعا ەگىن ەگىپ جۇرگەن فەرمەرگە بىزگە بارىپ 100 گەكتارعا ەك، سۋبسيدياڭدى الاسىڭ، تەحنيكا جاعىنان كومەكتەسەمىز، بارلىق جاعداي جاسالادى دەسە، مەنىڭشە، بارۋعا كەتارى بولمايدى. بۇل ەكىنشى ۇسىنىس.

ءۇشىنشىسى، سولتۇستىكتە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ جاعىندا كوپتەگەن كەمشىلىك بار. باسقاسىن ايتپايىق، قاراپايىم اسحانادا سەرۆيس دامىماعان. تۇسكى ساعات 11-دە بارساڭىز، تاماعى دايىن بولمايدى. اۋدان ورتالىعىن ايتپايمىن، وبلىس ورتالىقتارىندا سونداي. وڭتۇستىكتە، اسىرەسە، تۇركىستان وبلىسىندا بۇل جاعى ەرەكشە باسەكەگە قابىلەتتى. ءبىز شاعىن اسحانا اشىپ، تاجىريبە جيناقتاعان، بىراق ماردىمدى كىرىس كوزىن تاپپاعان كاسىپكەرلەردى شاقىرىپ، وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىنان بيزنەس باستاۋعا قولجەتىمدى، وتە تومەن پايىزبەن نەسي بەرىپ، بازار، اۆتوبەكەت، ۆوكزال سەكىلدى ورتالىقتاردان ورىن تابۋىنا شارت-جاعداي جاساساق، مۇنىڭ ءوزى باعدارلاماعا قان قۇيار ەدى. وزبەك حالقىنا تاڭداناسىڭ. الەمنىڭ قاي ەلىنە بارساڭ دا وزبەك پالاۋىن ساتاتىن اسحانالاردى تابۋعا بولادى. ءبىز ءوز ەلىمىزدىڭ ىشىندە سونداي سەرۆيستى نەگە قالىپتاستىرا المايمىز. بۇل قولىمىزدان كەلەتىن شارۋا. وسى سەكىلدى، ارقانداي الەۋمەتتىك ماڭىزى بار سالالاردى قامتۋ ارقىلى كوشتىڭ تابيعي ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.

تاعى ءبىر قۋانتارلىعى وڭتۇستىك جاستارىپ سولتۇستىكتە وقىتۋ بويىنشا «سەرپىن» باعدارلاماسى قولعا الىنىپ، وسى باعدارلاما اياسىندا مىڭداعان جاس ءبىلىم الدى. مۇنى اقىلدى ادامداردىڭ باستاماسى دەۋ كەرەك. سولتۇستىكتەگى جوو-لار جاندانادى. ستۋدەنت – مەملەكەتتىڭ دامۋ پوتەنتسيالىن ايقىندايتىن كۇش. قاي قالادا ستۋدەنت كوپ بولسا، سول قالانىڭ بولاشاعى زور. «سەرپىننەن» بىتىرگەن جاستاردىڭ كەمى 50 پايىزى سول وڭىرلەردە قالسا، ءۇمىتتىڭ اقتالعانى. ولاردى وقىتقاندا، بولاشاقتا جۇمىسسىز قالمايتىن، سول وڭىرگە اسا قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا وقىتقان دۇرىس».

وسى اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە دەيىن سولتۇستىك ءوڭىر­لەر­­دىڭ مالىمەتىنە سايكەس رەس­پۋب­ليكا بويىنشا 119 وتباسى قو­نىس اۋدارسا، ونىڭ 99-ى (262 وت­­باسى مۇشەلەرىمەن) تۇركىستان (وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسىنان (قوستاناي – 7, پاۆلودار – 13, سولتۇستىك قا­زاقستان – 44, شىعىس قازاقستان – 35) وزگە ءوڭىر­لەرگە كوشپەك. ونىڭ ىشىندە 64 وت­باسى ناقتى كۆوتا الۋ ءۇشىن قۇجات­تارىن (سارىاعاش اۋدانىنان – 11, ماقتاارال اۋدانىنان – 3, شاردارا اۋدانىنان – 2, سايرام اۋدانىنان – 12, تۇلكىباس اۋ­دانىنان – 3, ورداباسى اۋدانى­نان – 3, تۇركىستان قالاسىنان – 2, شىمكەنت قالاسىنان – 28 وتباسى) تاپسىردى. ارينە، مۇنداي ماڭىزدى ىستە قونىس اۋدارۋ پروتسەسىن جىلدامداتۋ، تۋىنداعان ماسەلەلەردى جە­دەل شەشۋ، كوشۋگە نيەت ءبىل­­دىر­گەن­دەر­گە جاعداي جاساۋ ءۇشىن سول­تۇستىك ءوڭىر­­لەردىڭ وكىل­دەرى كە­زەڭ-كەزەڭمەن اتالعان وبلىستا بولىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇ­مىس­­تا­رىن جۇرگىزدى. بۇل قۋا­نار­لىق جاعداي. تالپىنىس تابىس اكە­لەدى. ناتيجەسىندە ەرىكتى تۇردە قو­­نىس اۋدارۋعا 618 مۇشەسى بار 177 وتباسىنىڭ ءتىزىمى قالىپ­تاس­تى­­رىل­دى.

ەرلان ابىكەنۇلى

Abai.kz