حIX عاسىردا ايگىلى تورۇكتانۋشى ۆ.ۆ. رادلوۆ كوشپەلىلەردىڭ ەتنومادەني ءومىرىن عىلىمي زەردەلەگەن ىرگەلى ەڭبەگىندە «ەكى قازاق ءبىر-بىرىمەن ولەڭدەتىپ سويلەسەدى. قازاقتار ورتا ازياداعى فرانتسۋزدار», ‒ دەپ تۇتاس ۇلىتتىڭ اقىندىق جاراتىلىس تابيعاتىنا، ءتىل بايلىعى مەن كوركەمدىگىنە ءتانتى بولىپ، شەشەندىك ونەرىنە قايران قالعان. بۇگىنگى تاڭدا ەكى قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە بۇلاي پوەتيكالىق تىلدەسكەنىن تەك تەاتر ساحناسىنان عانا تاماشالاي الامىز. پوەتيكالىق سويلەۋ ادەبى قادىم زاماندا زياتكەرلىك ورە دەڭگەيدى تانىتاتىن اقسۇيەكتىك، بەكزاتتىقتى بىلدىرەتىن، سوندىقتان ويىن ولەڭسوزبەن جۇپتاۋ بيىك مارتەبە سانالدى. پوەزيا مەن فيلوسوفيانىڭ تامىرى ءبىر. فيلوسوفيا دەگەن نە؟ دۇنيەنىڭ قۇپياسىن ۇعىنىپ، تۇيسىنگەنىن استارلاپ جەتكىزۋ. شىندىعىندا، قازاقتىڭ ەجەلگى رۋنيكالىق ءتولتۋما جازبا مادەنيەتىنەن ايىرىلۋعا ءماجبۇر ەتكەن تاريحي داۋىردە سىرتقى كۇشتەردىڭ پارمەندى ىقپالىنا بايلانىستى ۇلىتتىڭ باعىنا ەكىنشى تىنىسى اشىلىپ، مىڭداعان جىلدىق قوردالانعان رۋحاني قۇندىلىعىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جادىنا توقىپ، اۋىزشا دامىتقان ايىرىقشا فەنومەندىك قابىلەتى وياندى. تەكتىك قۇنارى مىقتى، ەن دالانى ەركىن جايلاپ، ساۋىق-سايران قۇرعان سەرى دە ءمارت حالىق تاعدىردىڭ تالكەگىمەن نەبىر زوبالاڭدى، مەملەكەتتىك داعدارىس پەن جويقىن زۇلماتتاردى باسىنان كەشىرسە دە رۋحى اسقاق تالانت يەلەرىنە ەشقاشان كەندە بولعان ەمەس. سونداي بويىنا ولەڭسوزدىڭ كيەسى قونعان قازاقتىڭ عالامات اقىنى ‒ وتەجان نۇرعاليەۆ. قوعامدىق ومىردەگى كەلەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىككە توزبەي، ءاماندا كوزقاراس پىكىرىن اشىق ايتاتىن اقىن «ۇلى بولۋ ءۇشىن ءولۋ كەرەك» دەگەنىن ەستىگەنىمىز بار. بۇل قازاقتىڭ ۇلىتتىق مىنەز-قۇلقىن، ءدىلىن تەرەڭ زەردەلەگەن جاننىڭ اقيقاتتى تانۋى. دانىشپان ابايدىڭ «قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق، ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق» دەگەنىن ەسكە الساق، شىنىندا وتەاعاڭنىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى. نۇرعاليەۆ پوەزياسىن شىن سۇيەتىن وقىرمان قاۋىم ونىڭ كوزى تىرىسىندە-اق قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ساناتىنا قوسىپ قويعان.

اركىمنىڭ ءوز الەمى بار، پەرىلەردىڭ ءوز الەمى بار، بىراق سانالى پەندەمەن كەزدەستىرمەيدى، سەبەبى قۇداي ادەيى شەكتەۋ جاساپ قويعان. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىز ماتەريالدىق الەم، سوندىقتان قوعامداعى ادامداردىڭ كوپشىلىگى دۇنيە قۋىپ كەتەدى. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى». ماڭگى ءومىر سۇرەتىندەر بۇل الەمدە ءومىر سۇرە المايدى، ويتكەنى بۇل رەالدى الەم. دەمەك، ارقايسىسىنىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ماتەريالدى الەم الما-كەزەك، تسيكلدى قايتالانىپ داميدى، ال رۋحاني الەم تىگىنەن ءتىپ-تىك، ۆەرتيكالدى داميدى. ماتەريالدى الەم بىردە ورلەپ، بىردە قۇلديلاسا، رۋحاني الەم بىرقالىپتى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەرەدى. بىرەۋلەردىڭ ستيحياسى رۋحاني الەمدە جۇرۋگە لايىق بولسا، ەكىنشىلەرى – ماتەريالدى الەمگە بەيىم تۇرادى. وسىدان كەلىپ قوعام ىشىندەگى جۇمىر باستى پەندەلەر اراسىندا دۇنيەتانىمى مەن مىنەز-قۇلقىندا ەداۋىر قايشىلىق تۋادى. وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ بولمىس-ءبىتىمى مەن تابيعاتى رۋحاني الەمدە ءومىر سۇرۋگە جارالعان سانالى قوعامداعى وتە سيرەك قۇبىلىس. ونى جەر-كوككە سىيعىزباي، ۇدايى بايىز تاپتىرمايتىن، بويىنا دارىعان كيەلى ونەردىڭ جويقىن كۇشى وزگەدەن وقشاۋلاپ تۇراتىن ەدى.

بۇدان 35‒36 جىل بۇرىن الماتىنىڭ ورتالىعىنداعى «اكادەمكىتاپ» اتالاتىن ساۋدا ورتالىعىندا وتەاعاڭمەن ءجيى كەزدەسەتىنىم تاپ قازىرگىدەي كوز الدىمدا. ات شاپتىرىم عيمارات ىشىندەگى عىلىمنىڭ سان قيلى سالاسىن قامتيتىن تاقىرىپ بويىنشا جيىلعان سىرەسكەن كىتاپ سورەلەرىنىڭ جانىندا ەكى-ءۇش ساعات بويى ول تىگىنەن تىك شانشىلعان كۇيى، تاپجىلماستان ۇنەمى قۇنىعا كىتاپ وقىپ تۇرادى. مەنى كورگەن ساتتە ول:

‒ اكەڭ ءتىرى مە؟! ‒ دەپ كوكتەن تۇسكەندەي كوڭىلگە قاراماي قويىپ قالادى. مەن تىكسىنگەنىمدى بىلدىرمەي،

‒ ءيا، ءوزىڭىز كورگەندەي شاۋىپ ءجۇر، ‒ دەپ دەرەۋ جاۋاپ قايتارسام دا، الگى كوڭىلىمدى وسىپ وتكەن جايسىز سۇراق اجەپتاۋىر جانىمدى جارالاپ، جاسىتىپ-اق تاستايدى. ءبىر جولى وتەاعاڭ قولىنداعى وقىپ تۇرعان كىتابىن نۇسقاپ:

‒ جۋىق ارادا ماسكەۋدە باسىلدى، ورىس گازەتتەرى ماقتاۋىن اسىرىپ، جارىسا جارنامالادى. ءوزى ۋ-ۋ-داي قىمبات. كۇندە كىتاپ قاراعان سىڭاي تانىتىپ، اياعىنا دەيىن وقىپ شىقتىم، ‒ دەدى. ونىڭ داۋىسىنان ىشتەي كوڭىلى تولماعاندىعى انىق بايقالىپ تۇردى. بۇل وتەاعاڭنىڭ قوعامدىق عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن دۇنيەدەگى جاڭالىق اتاۋلىنى قالت جىبەرمەي، ۇدايى قاداعالاپ، باقىلاۋدا ۇستايتىن بىلىمپازدىعىنىڭ ءبىر قىرى. ول:

­‒  دۇنيەدە ماقتاۋ قيىن عوي! جالپى، ماقتاۋ ­‒ تۇگەل وتىرىك بولادى، ­­‒ دەدى بايىپتى كۇيگە كوشىپ، جادىگويلىككە توزبەيتىن كادۋىلگى قايسار مىنەزىنە تارتىپ.

ونىڭ شىندىقتى جاسىرمايتىن تۋراشىلدىعى، ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قارامايتىن، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن تىك مىنەزى مەن قيقارلىعى اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارىن وزىنە قارسى وشىكتىرىپ، دۇشپان قىلدى. وسى تابيعي جاراتىلىسى وتەاعاڭنىڭ قوعامداعى ورنى مەن شىعارماشىلىق جولىنداعى ءوسۋ باسپالداعىنا كادىمگىدەي كەرى اسەر ەتتى. ءتىپتى، بىرنەشە جىلدار بويى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىندە وتەجان نۇرعاليەۆ ەسىمى ادەيى تيىم سالعانداي مۇلدەم اتاۋسىز قالدى. ءبىر قىزىعى، ول ونداي-مۇنداي ۇساق-تۇيەك پەندەشىلىك اتاۋلىعا مۇرنىن ءشۇيىرىپ، پىسقىرىپ تا قاراماي، مۇلدە ەلەگەن دە جوق. وتەاعاڭنىڭ ءپرينتسيپى بويىنشا قازاقتىڭ تۇبىنە جەتەتىن بوس ءسوز بەن وتىرىك ماقتان. ول كەز-كەلگەن ماسەلەگە رەالدى جاعداي تۇرعىسىنان قاراۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان وتەجان نۇرعاليەۆتى جاقىن بىلەتىندەر ونىڭ تەگىنە تارتقان شىنشىلدىق، سىنشىلدىق، مىنشىلدىك قادىر-قاسيەتىن ريزاشىلىق سەزىممەن، تۇسىنىستىكپەن قابىلدايدى.

الماتىداعى «جۇلدىز» كافەسىندە (27.11.03) جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ سوڭىندا قالعان بالا-شاعاسى اس بەرىپ، ەسكە ءتۇسىرۋ جيىنىن وتكىزدى. ەسەنعالي راۋشانوۆ تامادالىق قىزمەت ەتتى. جينالعان جۇرت ساراڭداۋ سويلەپ، كوڭىلدى تولقىتارلىق سىر شەرتىلمەگەندەي اسەردە قالدىردى. اسقا كەلگەندەر اراسىندا جۇمەكەننىڭ قاناتتاس دوستارى قادىر مىرزا ءالي، قابدەش ءجۇمادىل، اكىم تارازي، مۇقتار ماعاۋين، مارال سقاقباەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، ت.ب. وزدەرىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. ەندى عانا شەشىلە سويلەي باستاعان زيالى قاۋىم اڭگىمەسىنە بوگەت جاساعان مولداەكەڭنىڭ اياق استىنان اسىعىستىعى بولدى ما دەيمىن، ايتەۋىر قۇران وقىلىسىمەن ءبارى ورىندارىنان ءدۇر ەتىپ كوتەرىلىپ، كەتۋگە وقتالدى. جۇمەكەننىڭ زايىبى نەسىپ جەڭگەي: ‒ ۋا، اعايىن، اسىقپاڭىزدار؟! ‒ دەگەنمەن ەل ورنىنان ءبىر تۇرعان سوڭ قايتادان وتىرۋعا بەت بۇرمادى.

الگىندە جۇرت جۇمەكەن تۋرالى لەبىز بىلدىرە باستاعاندا كوزكورگەن ارىپتەسى، قاتار جۇرگەن رۋحتاس اقىن حاقىندا ءبىر اۋىز پىكىر ايتۋعا ىڭعاي تانىتا قويماعان ۇستەل باسىندا وتىرعان وتەكەڭنىڭ جانىنا كەلدىم. ءارى-بەرىدەن سوڭ مەن:

‒ قالامداس اقىن جايىندا ءسىز ءلام-ميم دەمەدىڭىز عوي؟! ‒ دەپ ودان سىر تارتتىم. ول:

‒ جاڭاعىلاردىڭ سوزدەرىنەن كەيىن سويلەۋگە ىقىلاسىم بولماي قالدى. ءسوز بەرسە، امالسىز سويلەر دە ەدىم. الايدا ءسوزدىڭ قادىرىن كەتىرمەيىن دەپ، ىشىمنەن سويلەپ وتىردىم، ‒ دەدى وتەاعاڭ. بۇل ءسوزدىڭ قاسيەتىن كيە تۇتقان ارىندى اقىننىڭ يمانداي شىنى، كەز-كەلگەن ورتادا ءجوندى-ءجونسىز مۇرنىن سۇعىپ، كورىنىپ قالۋعا، ۇپاي جيناۋعا ۇمتىلا قويمايتىن قانىنا بىتكەن تاكاپپارلىق مىنەزى. بالكىم، ايتسا شىندىقتى جاعدايعا قاراي بۇرمالاپ، بۇقپانتايلامايتىن جاراتىلىسى بىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە ءتيىپ، قاياۋ ءتۇسىرۋدى قوش كورمەدى مە كىم ءبىلسىن!؟

1964‒1965-ءشى وقۋ جىلى. مەن جارقامىس ورتا مەكتەبىندە 5-كلاستى قازاقشا وقىدىم. اۋداننىڭ ورتالىعى تەمىرگە كوشۋىنە بايلانىستى مەن وقىعان ورىس كلاسى جابىلعان ەدى. وتەاعاڭ بىزگە دەنەشىنىقتىرۋ پانىنەن، كۇلاش اپاي بيولوگيادان ساباق بەردى. ءالى ەسىمدە اعايىمىزدىڭ ۇستىندە كينوفيلمنەن كورەتىن قىزىل كوميسسارلار كيەتىن سۋ جاڭا قارا بىلعارى كۇرتە، باسىندا كۇنقاعارى بار قارا بىلعارى كەپكى جانە ۇلكەن-كىشىنىڭ نازارىن بىردەن اۋداراتىن تىزەدەن تومەن ءتۇرلى-ءتۇستى جىلتىراعان تۇيمە قادالعان اسپان كوك كەڭ بالاق شالبارى، دوڭگەلەك اققۇبا جۇزىنە بىتكەن وتتى جانارى، قاپ-قارا باكەنباردى مەن جۇپ-جۇقا تەبىندەگەن مۇرتى ونى دەنەشىنىقتىرۋدان گورى ءسان ۇلگىسىنەن ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمگە كوبىرەك ۇقسايتىن. العاشقى دەنەشىنىقتىرۋ ساباعىندا ۇستازىمىز مەكتەپ اۋلاسىنا الىپ شىعىپ، فۋتبول ويناۋعا ەركىمىزگە قويا بەردى. دوپقا تالاسىپ ءجۇرىپ «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەمەكشى جايلىباەۆ ەرجان دوسىم ەكەۋمىز جۇدىرىقتاسىپ، توبەلەسىپ قالدىق. اعايىمىز تابان استىندا بۋراداي بۋىرقانىپ: ­­

– بار بالەنى باستاعان سەنسىن، جۇگەنسىز، سوتقار!.. سەنىڭ جەكە ءتارتىبىڭ تۋرالى مەكتەپتە ارنايى ماسەلە كوتەرەمىن، ­­ەگەر اتا-اناڭدى ەرتىپ كەلمەسەڭ، ەندىگى ساباققا مۇلدەم كىرمەيسىڭ،­ – دەپ، اشۋعا بۋلىعىپ، ماعان قاتتى شۇيلىكتى. مەن ۇيدەن انامدى شاقىرىپ، ەكىنشى رەت بۇزاقىلىقتى قايتالاماۋعا ۋادە بەرگەنىم بار. وتەاعاڭنىڭ قازمۋ-ءدى ءبىتىرىپ، جولداما بويىنشا اۋدانعا كەلىسىمەن مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ادەبيەت پانىنە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، رەفورما جاساماق نيەتىن جەلدەي ەسكەن ۇزىنقۇلاقتان كەيىنىرەك ەستىدىك. اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باسشىلىعى جاس ماماننىڭ اسقاقتاعان بۇل ارەكەتىنەن سەكەمدەنىپ، ادەيى ادەبيەتتىڭ ورنىنا دەنەشىنىقتىرۋ ءپانىن بەرىپ قويعان ەكەن. وتەاعاڭ الماتىدا جۇزدەسكەن سايىن بالالىق بالداۋرەن شاقتاعى سول ءبىر كۇلكىلى وقيعانى ۇمىتپاي، ەسكە سالعاندى ۇناتاتىن.

وتەجان ىلعي دا اشىق ءتۇستى جارقىراعان كيىم كيۋگە اۋەس. جۇرت قارا، قوڭىر اياق كيىم كيسە، وتەاعاڭ ەشكىمدە جوق جاسىل كوك نەمەسە اق تۋفليمەن ەرەكشەلەنەتىن ادەتى. ونىڭ تالعامپازدىعى سونداي – ۇستىنە قونا قالاتىن ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋى قانىق، اجار-كوركىن اشاتىن تاپسىرىسپەن تىگىلگەن ستيلدىك كيىم ۇلگىسى ءاردايىم زامانداس ارىپتەستەرى جانىندا ماڭعاز، سىمباتتى ەتىپ تۇراتىن. ءبىر جولى وتەاعاڭنان وسى درەسس-كود تاڭداۋدىڭ سىرىن ءبولىسۋدى سۇرادىم. ول:

– مەن كيىمدى اۋەلدەن ءوز قالاۋىممەن تاڭدايمىن. كوپ جىلدان بەرى «مودا» جۋرنالىن ۇزبەي الامىن. كەدەي ادامعا مودى قۋعان وتە ءتيىمدى. سەبەبى – ءارى جاراسىمدى، ءارى ءساندى، ءارى ارزانعا تۇسەدى عوي، – دەيدى.

وتەاعاڭنىڭ ەلۋ جىل وتاسقان جارى كۇلاش اپاي:

– وتەجان نۇرعاليەۆ – 1938 جىلى 15-تامىزدا اقتوبە وبلىسى، بايعانين اۋدانىنىڭ اقجار ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى نۇرعالي قالنيازۇلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن. اناسى اقبوپە قالنياز كەلىنى، اجەسى ۇزىلدىك – جەتىم قالعان ءۇش قىزبەن جالعىز نەمەرەسىن تاربيەلەپ وسىرگەن. اجەسى كەرەمەت قايراتتى، سۇلۋ، ىسمەر جان بولعان. ءتۇر-تۇلعاسى اتاقتى كۇيشى دينا اجەمىزدىڭ ءدال ءوزى دەرلىك. ۇزىلدىك انامىزدى – ەل مامە دەيدى ەكەن. ەر مىنەزدى، حالىق قامقورشىسى بولعان دەسەدى. قونىس تەپكەن اقجار جەرى، توبەگەڭ ماڭى – كەڭ جازيرا، كوگالدى القاپ. ءشوپتىڭ نە ءتۇرى وسەدى، سول شوپتەردىڭ اتىن، قاي جەردە وسەتىنىن تاپ باسىپ، جيناپ، بۇكىل ەلگە سابىن جاساپ بەرەدى. ۇلى نۇرعاليدان قالعان التى قانات شاڭىراقتى ولە-ولگەنشە كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كوكتەم كەلگەندە سول كيىز ءۇيدى تىگىپ، كۇزگە دەيىن وتىراتىن. اسا قۇرمەتتەيتىن سول ­­– ۇلكەن انامىز 1964 جىلى كۇزدە 89 جاسىندا باقيلىققا اتتاندى. وتەجان اق جۋىپ، ارۋلاپ ەلىنە جەرلەدى. مامەمىزدىڭ ءبىر جىلىن وتكىزىپ، الماتىعا كوشىپ كەتتىك، – دەيدى.

«ەكى بالانىڭ ورتاسىنداعى قارت – بالا بولادى، ەكى قارتتىڭ ورتاسىنداعى بالا – دانا بولادى» دەمەكشى وتەجان شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن جورگەگىندە ەل-جۇرتىنىڭ زۇلماتتان شەككەن زار-زاپىران، قۇسا-مۇڭى، سوعىس ىلاڭى سالعان قايعى-قاسىرەت، شەر-شەمەنى، تىلداعىلاردىڭ تىنىمسىز اۋىر تۇرمىس تاۋقىمەتىن جۇرەگىمەن نازىك سەزىنىپ، ەكى اناسىنىڭ تاربيەسىندە ەرتە ەسەيىپ، ومىرگە قانات قاقتى. ءوز اجەسى – ۇزىلدىك پەن اناسى – اقبوپە «تۇلپار ورنىن تاي باسار» دەگەن ۇكىلى ۇمىتپەن تارىقتىرعان، تورىقتىرعان جوقشىلىق، تارشىلىق كەزەڭنىڭ قيىنشىلىعى قىسقان الاپات سىنعا مويىماي، جالعىز ۇلدى بەتىنەن قاقپاي وسىرەدى.

اقىننىڭ جارى – كۇلاش اپايدىڭ شىققان ورتاسى دا تاربيەلى، تەكتى اتادان. اكەسى ءمۇنيانوۆ ابىلقاش – ماتەماتيك، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ۇزاق جىل قىزمەت ەتكەن. اتاسى قۇسني ورالدا ايگىلى الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى حالەل دوسمۇحامەدۇلىمەن بىرگە جۇرگەن. قۇسني اتاسىنىڭ ءىنىسى نۇعىمەدينوۆ وقاس اۋىماعان لەۆ تولستوي سياقتى ساقالى اپپاق كۇمىستەي زيالى كىسى-تۇعىن. ول – اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، ماحامبەت جىرلارىن باستان-اياق جاتقا بىلەتىن اسا زەرەك، قيالى جۇيرىك، ىزدەنىمپاز جان ەكەن. كۇلاش اپاي وسى كىسىنىڭ تاربيەسى مەن قامقورلىعىندا وسكەن. وتەاعاڭنىڭ بابى مەن شىعارماشىلىعىنا جاعداي جاساۋعا جانە ولەڭدەرىنىڭ العاشقى تىڭداۋشىسى مەن سىنشىسى دا كۇلاش اپاي بولاتىن.

وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ تىرناقالدى جىر جيناعى «مەنىڭ ماحابباتىم» 1962 جىلى ستۋدەنتتىك كەزىندە جارىق كوردى. ونىڭ الدىندا «جىرعا ساپار» اتتى جيناقتا ءبىر توپ ولەڭدەرى جاريالاندى. زەرتتەۋشىلەر وتەجان ەڭبەگىن ۇشكە بولەدى. ءبىرىنشى – ليريكاسى، ەكىنشى – ومىرباياندىق باللادالارى («سوعىستىڭ سوڭعى جازى»), ءۇشىنشىسى – فيلوسوفيا تاقىرىبىنا جازىلعان «افينا مەكتەبى». اقىن قالامىنان تۋعان وتىزعا جۋىق جىر جيناعى باسىلدى. ولار: «مەنىڭ ماحابباتىم»، «ءتۇرلى-ءتۇستى كىتاپ»، «اق نوسەر»، «نوسەردەن كەيىن»، «كەمپىرقوساق»، «قايىڭدى توعاي»، «اي استىندا اق بوز ءۇي»، «تاڭدامالى»، «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» (4 كىتاپ), «افينا مەكتەبى»، تاعى باسقا ەڭبەكتەرى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى 1000-عا جۋىق ولەڭ باللادالار جازعان، وكىنىشتىسى، اقىن مۇراسى الىگە تولىق كۇيىندە جارىققا شىقپادى...

...وتەكەڭ وقىستان سىرقاتتانعانىن، شۇعىل اۋرۋحانانىڭ جانساقتاۋ بولىمىنە تۇسكەنىن كۇرمەلگەن ءتىلى كەكەشتەنىپ، ءۇزىپ-ءۇزىپ، ارەڭ باياندادى:

‒ مىناۋ دۇنيەنىڭ وتىرىك ەكەنىن بىلەمىن عوي!.. سوندا دا، سول جالعان دۇنيەدە ىستەگەن ءىسىڭ ەش كەتىپ، جازعان ەڭبەكتەرىڭ جارىققا شىقپاعانىن مەن ويلامايمىن، ماعان ءبارىبىر سياقتى، بىراق ادامدا ەكى مي بولادى: بىرەۋى ‒ جاڭاعى ەشتەڭە ويلامايدى، ەكىنشىسى ‒ الدىن الا باعدارلامالاپ قويادى، سول ورىندالماسا، قايعىرادى، قامىعادى. سودان بولار؟!  ‒ دەدى ول ءوز دەرتىنىڭ داۋاسىن.

‒ ول مەنىڭ شىندىعىم. اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار عوي! بۇل مەنىڭ شىندىعىم. مەن سول ءوزىمنىڭ شىندىعىم تۇرعىسىنان ايتامىن...

«تارباعاتايدا تۇرعام جوق

تاۋلارى تۋما ورمانمەن.

جەتىسۋدا دا تۋعام جوق ­­­­–

ءجانناتى جەردىڭ بولعانمەن.

 

كوگىلدىر جەمنىڭ بويىندا

جارقامىس دەيتىن اۋىل بار.

مەن ءوستىم سونىڭ قوينىندا

مەن سوندا تۋدىم، باۋىرلار...

 

سەن كىمسىڭ، دەسە، سونشاما ­–

تۇرسىڭ سەن قايدان تىرەۋ-اپ؟

...ۇجماعىڭ جەتەۋ بولسا دا،

تۋعان جەر، دەر ەم – بىرەۋ-اق!»، – دەپ وتەجان نۇرعاليەۆ جىرلاعان جەم وزەنى، بايعانين توپىراعى تالاي تاريحتىڭ كۋاسى. ول تۋرالى بايىپتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى يگىلىكتى ءىس.

... بۇرىنعىداي جەم وزەنى دە تولىقسىپ، شالقىپ، دوڭگەلەنىپ اقپايدى. ارناسى ايتسا سەنگىسىز تارتىلىپ، كەي تۇستاردا سىزدىقتاپ جىلاپ اعىپ، جىلعالانىپ، قۇمعا ءسىڭىپ بارادى. ءبىر كەزدەگى جەم جاعالاي وسكەن توبىلعى، شىلىك، تال-تەرەك، قوعا-قامىستىڭ بۇگىن تۇقىمى جوعالىپ، ءىزى دە قالماعانداي. سۋمەن بىرگە تايداي تۋلاعان اقسازانى، جايىنى، شورتانى، اقتابانى مەن اقبالىعى، ماڭايدى ۋ-شۋعا بولەگەن اقشاعالالاردىڭ قيقۋى دا بۇرىنعىدان بەتەر ازايعان. سوناۋ كەزدە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىسىنا قاپتاعان ورىستاردى قارىق قىلىپ، بالالىق اڭعالدىقپەن شەلەكتەپ جيناپ بەرەتىن قۇيرىعى سوم التىنداي جالت-جۇلت ەتكەن شايان، جاعالاۋدا جۇزەتىن سۇلىكتەر دە كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، عايىپ بولا باستاعان. سيىرسالعاننىڭ جال-جال قۇمىن ۇستاپ تۇرعان ءيىسى مۇرىندى جاراتىن وسىمدىك الەمى، قالىڭ شاعىر مەن جىڭعىل، ادىراسپان مەن جانتاق، قۇمارشىق پەن جابايى جۋا، يتسيگەك پەن سۇتتىگەن، جيدە اعاشتارى دا وتالىپ، سەلدىرەگەن. تابيعي تەپە-تەڭدىك بۇزىلعان سوڭ كوشكەن قۇم سۋسىپ، اۋىلدى باسىپ، جەمدى جۇتۋعا قاۋىپ توندىرگەن. جەم وزەنىن جاعالاي شۇرىق-تەسىك قازىپ، تەرەڭنەن شيكى مۇناي تارتقان قاداۋ-قاداۋ گەولوگتار مۇناراسى قورشاعان ورتانىڭ ەكوجۇيەسىنە قانشالىقتى زيان كەلتىرگەنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. وعان قوسا كەڭەس وداعى تۇسىندا ءدال وسى ايماقتا بىرنەشە مارتە جەر استى اتوم بومباسى جارىلعانى ءمالىم. بۇل تابيعات ەكولوگياسى وڭىردەگى مەكەندەگەن ەلدىڭ دەنساۋلىعىنا، رۋحاني-الەۋمەتتىك جان دۇنيەسىنە زور اسەر ەتتى. ۇلىت مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان شىعارماشىلىق تۇلعالار توبىق جارماعانبەتوۆ، ساعي جيەنباەۆ، وتەجان نۇرعاليەۆ، ءسابيت بايمولدين، ەسەنباي دۇيسەنباەۆ، باكىر تاجىباەۆ، قاجىعالي مۇقانبەتقاليەۆ، ءمادي ايىمبەتوۆ سىندى اقىن-جازۋشىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن جەم اتىرابىنان سوڭعى جىلدارى قولىنا قالام ۇستاعان، ءسوز ونەرىمەن ەل مەرەيىن وسىرگەن، مارتەبەسىن كوتەرگەن ازاماتتار تىم سيرەدى. 1995 جىلى جاز ايلارىنىڭ بىرىندە ەساعاڭا – ەسەنباي دۇيسەنبايۇلىنان «وسىنىڭ سەبەپ سىرى نەدە؟» دەپ ويلايسىز» دەدىم وڭاشادا پىكىرىن بىلمەك بولىپ. ەساعاڭ ۇستەل ۇستىندە جاتقان «بەلوموردىڭ» قورابىن قاعىپ قالىپ، بىرەۋىن اۋزىنا سالدى. پاپيروستى قۇشىرلانا تىستەپ، شىرپىمەن تۇتاتتى دا ول قويۋ قارا ءتۇتىندى بۇرىق ەتكىزە اشىرقانا سورىپ، اڭگىمەسىن ساباقتادى.

«ءبىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە توبىقتىڭ اڭگىمەسى جارىق كوردى. گەنيالنىي اڭگىمە. سول «ەكى جۇرەك» اتالاتىن اڭگىمەسى ­– بىزگە ۇلكەن وي سالدى.

توبىق جارقامىستا ادەبيەتتەن ساباق بەردى. ول بىردەن ادەبيەت ۇيىرمەسىن قولعا الدى. سوندا ولەڭ، اڭگىمە جازىپ جۇرگەن جىگىتتەردى، ادەبيەتكە بەيىمى بار جاستاردى، جالپى، بايعانين اۋدانىندا تۇراتىن ادەبيەتكە اۋەستەنۋشىلەردىڭ ءبارىن جيناپ الدى. ادەبيەت ۇيىرمەسىنە تراكتوردىڭ تىركەۋشىسى بولىپ جۇرگەن وتەجاننىڭ ءوزى قاتىسىپ تۇردى. اپتاسىنا ءبىر رەت پە، ەكى رەت پە ادەبيەت ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەدى. سوندا توقاڭ شىعارماشىلىق قادامىن ەندى باستاعان قاۋىرسىن قانات جاستاردىڭ ولەڭدەرىن وقىتىپ، تالقىلايدى. كەمشىلىگى نەدە، جەتىستىگى نەدە، سونان كەيىن فيودور يۆانوۆيچ تيۋتچەۆ، سەرگەي الەكساندروۆيچ ەسەنين، تاعىسىن تاعى دۇنيەدە اقىندار بولعانىن ءبىز ەڭ العاش توقاڭنان ەستىدىك. توبىق سولاردىڭ كىتاپتارىن الىپ كەلىپ، كادىمگى اشىپ قويىپ، وقىپ بەرەتىن ەدى. توبىقتىڭ جارقامىس ەل-جۇرتىنىڭ ەستەتيكالىق تاربيەسىنە قوسقان ۇلەسى سۇمدىق قوي! جازۋشىلار، اقىندار، قاسىمدار تۋرالى ايتقاندا... الىگە دەيىن جادىمىزدا. سودان ءبىز جازىپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن توبىق ارقىلى بىلدىك، بالالىقپەن، جاستىقپەن، بىرەسە فولكلورعا ەلىكتەپ، شۇبىرتپالى ۇيقاسپەن ايداپ «وداعىم دەسەم، ويىما شالقىعان شالقار كول تۇسەر» دەپ جامبىلشىلاپ ايتا بەرەتىن ەدىك. سول كەزدە كادىمگىدەي ناعىز بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ، ابدەن قالىپتاسىپ العان اقىن وتەجان ەكەن عوي. بۇل وتەجان 5 كلاستان باستاپ بۇكىل ەۋروپالىق پوەزيانى مەڭگەرىپ العان ەكەن. وتەجاننىڭ 1958 جىلى «جۇلدىزدا»، «لەنينشىل جاستا» جاريالانعان ولەڭدەرى قاراپ وتىرساڭ قازىردىڭ وزىندە كلاسسيكا، – دەپ كوك بۇيرا ءتۇتىندى اۋزىنان بۋداقتاتا، ىشتەگى بۇققان، بۋلىققان ويىن لەك-لەگىمەن ەساعاڭ جىگەرلەنە جالعاستىردى:

«جاپ-جاس جىگىت قوي، سول ولەڭدەرى قازىردىڭ وزىندە كلاسسيكا... سۇمدىق ەندى. سوندا توبىق: «قازاق ادەبيەتىندە مۇنداي ۇلىتتىق بوياۋىمەن پوەزيانى ابدەن مەڭگەرگەن قاسىمنان كەيىنگى ءىرى قۇبىلىس» دەپ ءادىل باعاسىن بەرىپ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ رەداكتور ەكەن، حات جازىپ، ءوزىنىڭ شىعۋعا ءازىر تۇرعان اڭگىمەسىن بە، پوۆەسىن بە الدىرىپ تاستاپ، ورنىنا وتەجاننىڭ ولەڭدەرىن باستىردى عوي. ال ەندى مەن وسى تاڭعالامىن، قالاي بۇل بىردەن كلاسسيك بولىپ ادەبيەتكە كەلدى عوي. ادەبيەتتە جارىپ شىققان اقىن، جالعىز وسى وتەجان. مۇنداي بىردەن ۇزدىك شىققان اقىن جوق. تولەگەن ايبەرگەنوۆ تە، مۇقاعالي ماقاتاەۆ تا قالىپتاسۋ مەكتەبىنەن وتكەن اقىندار. ال ەندى وتەجان بىردەن دۇرىلدەتىپ «سوتسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرى 1958 جىلى «قازاق ادەبيەتىنە پۋشكين كەلدى» دەپ شاتتانا جازدى عوي. ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ءوزى تاڭدايىن قاعىپ: «اقتوبەدەن ويباي، وتەجان نۇرعاليەۆ دەگەن سۇمدىق اقىن شىعىپتى!» دەدى عوي. سوعان قاراعاندا سول توپىراقتىڭ ءبىر قاسيەتى، قۇدىرەتى بولۋ كەرەك. ونى ارينە، زەرتتەگەن ابزال. نەگە ولاي؟ جانە تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ جىرشىلارى شىعادى. قۇمنان باسقا تۇگى جوق. جەمنىڭ ءوزى قۇمعا ءسىڭىپ، سول كەزدە قۇرۋعا باعىت العان ەدى. ال ەندى سونداي جەردەن عاجايىپ، كادىمگىدەي بۇلبۇلداي جىرشىلاردىڭ شىعۋىنىڭ نە سىرى بار؟ مۇندا ءبىر الەۋمەتتىك ءمان بار ما، الدە ءبىر باسقا سەبەبى بار ما؟ سونىڭ سەبەپ-سالدارىن ءبىلۋ قاجەت.

ساعيدىڭ پوەزياسىن قاراڭىزشى، سىڭعىرلاپ تۇر! كادىمگىدەي كەرەمەت، ءموپ-ءمولدىر توگىلىپ تۇر ەمەس پە؟! اسپان مەن جەردىڭ اراسىن تولتىرىپ تۇرعان دالانىڭ بوياۋىن ساعيلار ادەبيەتكە الىپ كەلدى.

توبىقتىڭ اڭگىمەلەرىن قاراپ وتىرساڭ، توبىقتا دا ليريكا تۇنىپ تۇر عوي! توبىق قالامىنان دالانىڭ كادىمگى يتسيگەگى مەن الابۇتاسى، قارا شاعىرىنا دەيىن قاسيەتتى، تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىنداي پوەزيانىڭ وبەكتىسىنە اينالىپ كەتەدى...»، – دەپ ەساعاڭ تامسانا تولعاندى.

وتەاعاڭنىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» كىتابىنەن «كونتسەرت» اتتى باللاداسىن ەڭ العاش وقىعاندا، بالالىق شاقتاعى كۋا بولعان كورىنىستى جادىمدا جارق ەتكىزىپ، جاڭعىرتىپ ءوتتى. و زاماندا وبلىستان كونتسەرت قويۋعا ارتىستەردىڭ گاسترولدىك ساپارمەن اۋىلعا كەلۋى – ۇلكەن ونەر مەرەكەسىنە اينالاتۇعىن. جارقامىستىڭ ۇلكەن-كىشىسى، تايلى تۇياعى قالماي كونتسەرتتى تاماشالاۋعا ورتالىق كلۋبقا اعىلاتىن. البەتتە، كلۋب ءىشى ينە شانشارعا ورىن تابىلماي، اۋزى-مۇرنىنان شىعاتىن. مۇندايدا جەلدەتكىشتىڭ بولماۋىنان با ەكەن، ىشتە دەم الاتىن اۋا جەتپەي ونەرگە سۋساعان جۇرت امالسىز ەسىك-تەرەزەنى جۇلىپ الاتىن. حالىقتىڭ شەكسىز ماحابباتىنا بولەنىپ، ەسىمدەرى اڭىزعا اينالعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ پەن اتاقتى ءبيشى شارا جيەنقۇلوۆانىڭ ونەرىن قىزىقتاۋ باقىتى – ءوڭ مەن تۇستەي كوڭىل تۇكپىرىندە ساعىمدانادى. شات-شادىمان ويىن-ساۋىقتىڭ ابدەن قىزعان، مارقايتقان راحات سەزىمنىڭ ءلاززاتىنا بولەنگەن شاعىندا، ساحنانىڭ قاق تورىنە باتىڭكەنىڭ سىڭارى توپ ەتە ءتۇستى دە تۇپكى جاقتان ابىر-دابىر داۋىستار ەستىلىپ، ىلە-شالا كونفەرانتسقا بوي بەرمەي ءبىر اياعى باتىڭكەسىز وتەجاننىڭ اتىپ شىققانى... جينالعان قاۋىمنىڭ جانارى تۇگەل ساحناعا قادالىپ، ەس-ءتۇسسىز تاماشاعا بەرىلىپ، ەلتىپ كەتكەنى سونداي – كاپەلىمدە ءىستىڭ ءمان-جايىنا تۇسىنبەي، توسىن «قويىلىمعا» اڭ-تاڭ قالىستى...

«... ارعا تۇسكەن سول ءبىر داعىن كۇيەنىڭ،

شامام كەلسە ەسكە الماۋدى سۇيەمىن.

ەسكە الماۋعا ءداتىم جانە جەتپەيدى

ال، ەسكە السام – سىرقىرايدى سۇيەگىم.

 

... اقتوبەدەن ءبىراز كۇيشى-ءانشى ەرتكەن

كەلدى ءبىر توپ بايعانينگە كونتسەرتپەن.

سول كونتسەرتكە بارماي قالعان ادام جوق

قىبىرلاعان، تۇياق سەرىپكەن، جان سەرىپكەن.

 

قارامايتىن جانىپ تۇرعان وتقا دا،

جاتىر ەدىك سابان توي عىپ توپ بالا.

قىرىق جالىن، 40 اتتەستات قولىندا

ەندى عانا باستاپ ەدىك «شوقتانا».

 

بىرەۋ تۇرىپ: «جەتەر ەندى تارايىق،

تارامايىق، تاعى بىردەن الايىق،

الايىق تا، وتەكەڭدى ەرتىپ اپ،

اقتوبەنىڭ كونتسەرتىنە بارايىق؟!

 

كوبىمىزگە ۇناپ مىناۋ ۇسىنىس

سىرتقا شىقتىق – كەتىپ بويدان قىسىلىس...

 

...ايتۋىنشا، «تىم جاقسى بوپ قارقىنداپ،

ءسوز باستاپپىن ساحنادان جارقىلداپ».

سونان كەيىن بيلەپ كەتە بەرىپپىن –

ەكى اياعىم ءار جەردەن ءبىر تارپىلداپ.

 

...ءدوڭ ايبات قىپ، بىرەۋ ماعان ۇرسىپ قاپ...

بىرەۋ مەنى الداپ-سۋلاپ... ۇشىقتاپ...

بىرەۋ مەنى كوتەرىپ اپ جونەلگەن

ءبىر باتەڭكەم سول ارادا ءتۇسىپ قاپ...» – دەپ، اقىن وتكەن كۇننىڭ ەلەسىن قۇددى، ايناعا تۇسكەندەي بەينەلەيدى.

وتەكەڭنىڭ ولەڭ جولدارىن لوگيكالىق ەكپىن ءتارتىبىن ساقتاماي وقىسا، فيلوسوفيالىق استارى اشىلماي، ەموتسيونالدىق-ەكسپرەسسيۆتىك كۇشى السىرەپ، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق اسەرى مەن بوياۋى سولعىن تارتادى. ەندەشە، تارلان اقىننىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى ‒ وقىرماندى ولەڭ وقۋ مادەنيەتىنە تاربيەلەيدى.

اقىننىڭ جۇپتاعان ولەڭ جولدارىن وقىپ وتىرىپ، دىبىستىق ولشەمى جاعىنان ۇندەستىك ىرعاعى مەن اۋەزى، سازى مەن ماقامى سۇگىر جىراۋدىڭ تەرمەلەرىنىڭ اۋەنىن قۇلاققا اكەلەدى. دەمەك، ونىڭ پوەزياسى جەر-انانىڭ توسىنەن قايناپ شىققان بۇلاقتاي ءمولدىر. اعامىزدىڭ ءوزى دە وسىعان وراي سۇراعانىمىزدا پوەزياسىنداعى مۇنداي قۇبىلىستى سەزبەيتىنىن ءبىلدىردى. ارينە، تابيعي تالانت، ساناتكەر سۋرەتكەر بىرەۋگە سولىقتاۋ ءۇشىن ەمەس، شىعارماشىلىق تولعاق قىسقاندا عانا اقجاڭبىرداي توگىلىپ-توگىلىپ، ارقاسىن قاس جۇيرىكتەرشە ەمىن-ەركىن جازادى. بالكىم، شەبەرلىكتىڭ شىڭى دا سول – جاسامپاز تۇلعالار ونەرىنىڭ ۇندەستىگى تابيعي زاڭدىلىق بولار. دەگەنمەن وتەاعاڭ مەنىڭ قويعان ساۋالىما «سەن ءوزىڭ ىشكى مۋزىكالىق قابىلەتىڭ بار ەكەن عوي؟!» دەپ جانارى كوز شاراسىنان توگىلەردەي تاڭدانىسپەن قاراعانى بار.

انتيكالىق ادەبيەت پەن ونەردىڭ، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ءىرى وكىلدەرىمەن قازاقستاننىڭ شالعاي شەتىندەگى كىپ-كىشكەنە ءبىر اۋىلدىڭ تاعدىر-تالايىن، ونداعى ومىردە بولعان ادامداردىڭ پوەتيكالىق بەينەسىن قاتار قيۋلاستىرىپ، ادەمى شەندەستىرە فيلوسوفيالىق استارىن قات-قابات ايشىقتاعان. بۇل قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىق، ۇلىتتىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق، تاريحي تانىمىن جانە ءبىر بيىك ساتىعا كوتەرگەن تالانتتى دۇنيە.

سەزىمىڭدى شىم-شىتىرىق اساۋ ويدىڭ تولقىنىمەن تەربەتىپ، دانالىقتىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنە باتىرىپ، شىرقاۋ شىڭىنا شىعاراتىن ورەلى دە ءور اقىننىڭ ەركىن ءارى ەپيكالىق كەڭ تىنىسى، تابيعي قۋاتى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسقار تاۋىنداي دارا قۇبىلىس. اقىننىڭ كەيىپكەرلەرى ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزعا ابدەن قانىق ۇلىتتىڭ ءتالىم-تاربيەسىنەن ۋىزدانعان، ەرەك وسكەن تاۋ ءمۇسىن اڭىز جاندار. بالالىق شاققا ويشا ساياحات جاساپ، وتەجان باللادالارىندا تيپتىك بەينەگە اينالدىرعان سول ­­– كەيىپكەرلەر شىندىعىندا، ەشبىر قوسپاسى جوق قاز-قالپىندا جىردىڭ وزەگىنە نەگىز بولعان. ارادا قانشاما ۋاقىت كەڭىستىگى ءبولىپ تۇرسا دا، ىلگەرىدەگى جارقامىس تۇرعىندارىنىڭ تابيعي تانىم-تۇسىنىگى مەن دارا-دارا مىنەز-قۇلىقتارى بۇگىنگى زامانداستارمەن سالىستىرعاندا ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي ەلەۋلى وزگەشەلىگى تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-ايقىن «مەن مۇندالاپ» تۇرادى. كەڭەستىك «جاڭا ادام» جاساۋ يدەولوگيالىق ساياساتى ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ قازانىندا قايناعان پەندەنىڭ ساناسىن بىردەي ويلاپ، قيسىندايتىن بيوروبوتقا اينالدىرعانى سونداي – ادەتتەن تىس كوزقاراستاعى توسىن پىكىر ايتۋشىلاردى قوعام بولىپ جابىلا الاستاپ، شوشالا تيگەن سيىرداي شەتتەتكەنىن ەندى سەزىنە باستادىق.

كورگەنىن بەينەتاسپاعا تارتىپ العانداي جادىندا ساقتايتىن اڭعارىمپازدىق زەردە – وتەكەڭە ءتان قاسيەت. ول: «سەنىڭ اكەڭنىڭ جارقامىسقا ءبىرىنشى كەلگەنى ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا. قىرقىنشى جىلداردىڭ اياعى. جارقامىستاعى جالعىز دۇكەننىڭ الدىنا پولۋتوركا توقتادى. كولىكتىڭ استاۋىنان بەيتانىس بىرەۋ تۇسە ساپ، دۇكەنگە كىردى. الگى كىسى دۇكەننەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ داعدىسىنا ءالى ەنە قويماعان جەمىس-جيدەك الىپ، كولەڭكەگە شوقيىپ وتىرا عاپ، شوقىپ-شوقىپ جەي باستادى. بىزدەر، اۋىل بالالارى «ءشوپ-شالامدى تالعاجاۋ ەتكەن» بوگدە جانعا سىرتتاي توسىرقاپ، ءاربىر قيمىل-قارەكەتىنە قىزىقتاپ، بۇرىش-بۇرىشتان اقىرىن سىعالايمىز. دۇكەن جانىندا اق ەشكى جايىلىپ جۇرگەن. بىرەۋلەردىڭ «احاڭنىڭ ءىنىسى» دەگەنىن قۇلاعىم شالدى. احاڭ – دەگەنى اعىلەپەس ەكەنى اۋىل-ايماقتىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە تۇگەل تانىس...». اقىننىڭ اعىلەپەس دەپ وتىرعانى مەنىڭ اتىمدى قويعان اتام. وتەكەڭ كەزدەسكەن سايىن ايرىقشا لەپپەن: – سەنىڭ اتاڭ تۋرالى «افينا مەكتەبىندە» جازدىم عوي، – دەيتىن، جارىقتىق.

«... اعلەپەسىڭ – 120 كيلوگرامم تازا سالماق تارتاتىن

جىلتىر شەكە، قىپ-قىزىل بەت بولىپ العان سار تاقىم...

سول اعىلەپەس ايتسا – بولدى، زاڭ بولاتىن سام جاقتا،

قۇر ايقايدىڭ ءوزى زاڭ عوي قاراڭعىدا زاڭ جوقتا.

ودان ءارى اڭگىمە جوق، اعىلەپەستەي ادام بار،

ات ۇستىندە بيلىك ايتقان وتكەن سول ءبىر زاماندار.

پالەنشەنىڭ ءوزى ايتتى دەپ، جالعىز عانا بەدەلگە

سۇيەنەتىن بولعان دەيدى تىرىدە دە ولەردە...» – دەپ ول جىرعا قوستى.

جالپى، «افينا مەكتەبى» قۋاتتى ويدىڭ تاسقىنى، ءاربىر شۋماقتىڭ استارىندا ۇلىتتىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتى مەن اقىل-پاراساتى، ءومىردىڭ وزىندەي قاراپايىم دانالىق تاعىلىمىن، تاريحي شەجىرەسىن قامشى ورگەندەي گرەك ويشىلدارىمەن قاتار ەگىزدەپ، اڭىزداي كوركەم كەستەلەگەن.

دوستىق پەن تولە بي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا اقىننىڭ ءبىر بولمەلى ەسكى پاتەرىندە داستارحان باسىندا ءشاي ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىردىق. وتەكەڭ: «مەنىڭ جازعانىممەن باسپادان جارىق كورگەن «افينا مەكتەبىنىڭ» اراسىندا ەلەۋلى وزگەشىلىك بار. ەگەر سەن مەنىڭ باسپادان جارىق كورگەن جىر جيناقتارىما عىلىمي تەكستولوگيالىق تالداۋ جاساساڭ، وتەجانتانۋعا قوسىلار ەلەۋلى ۇلەس بولار ەدى»، ‒­­­ دەپ، «سۇيىكتى شاكىرتىم امانعوس مەكتەپوۆكە – اۆتور. 5.1.99 جىل، الماتى»، – دەگەن قولتاڭباسىن قالدىرىپ، قولىن قويعان «افينا مەكتەبى» كىتابىن سىيعا تارتتى.

مەن وتەكەڭە كەڭەس داۋىرىندە جارىق كورگەن ولەڭ جيناقتارىنىڭ كوپتەگەن تاقىرىپتىق-مازمۇندىق جاعىنان لەنينگە، كوممۋنيستىك پارتياعا ارنالعاندىعىنىڭ سەبەبىن سۇرادىم. سوندا وتەاعاڭ: «بۇل ولەڭدەر مەنى كەڭەس داۋىرىندە اسىرادى عوي. لەنيندى، كوممۋنيستىك پارتيانى جىرعا قوسپاساڭ كىتابىڭدى شىعارۋ و زاماندا قيامەت-قايىم بولاتىن» دەدى. مۇنان اقىن  «ءپىر تۇتتىرعان كۇن كوسەمدى»، «كوممۋنيستىك پارتيا» اتىن جامىلىپ، ناسيحاتتاعان بولىپ، كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن ءوزىنىڭ ليريكالىق ولەڭدەرى مەن باللادالارىن سىنالاپ ەنگىزۋدىڭ قۋلىعى ەكەنىن بايقاتادى.

وتەاعاڭ ءحوببيىنىڭ ءبىرى – كىتاپقۇمارلىعى. اقىن جەكە كىتاپحاناسىندا ا.س. پۋشكين، ل.ن. تولستوي، ت.ب. ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ تۇڭعىش تولىق شىعارمالار جيناعى مەن ونەر تۋىندىلارىنىڭ كوللەكتسياسىن جيناۋدان رۋحاني ءلاززات الاتىن. ونىڭ سيرەك بيبليوگرافيالىق ادەبيەتتەردى ىزدەپ ءجۇرىپ بۋكينيستەن ساتىپ الاتىنىن جانە وزگەلەرمەن كىتاپ اۋىستىرعانىنىڭ تالاي مارتە كۋاسى بولدىم. مەنىڭ ايگىلى تاريحشى، شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولدتىڭ توعىز تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ بەس تومىنا وتەاعاڭنىڭ قۇدا ءتۇسىپ، «جوعالىپ كەتكەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ ىزىمەن»، «الەم مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى سەريامەن باسىلعان قىرىققا جۋىق كىتاپتەن تۇراتىن ەڭبەككە (05.01.1999) «باشىنا باش» اۋىستىرعان ەدىك.

وتەاعاڭنىڭ تابيعي بولمىسىندا ماڭايىنداعىلارعا كوڭىلى تولا قويمايتىن تىلىندە اششى ساركازم بار. قيالگەر-جازۋشى ابدول-حاميت مارحاباەۆتان ۋنيۆەرسيتەتتەگى “جاس قالام” قابىرعا گازەتىنىڭ باس رەداكتورى كەزىندەگى «وتەجاننىڭ وداسى» پارودياسىن ەستىگەنىم بار. پاروديا ستۋدەنت وتەجاننىڭ ۇستازى بەلگىباي شالاباەۆتىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويىنا تارتۋى:

«ءبىزدىڭ مىناۋ بەلگەكەڭ

اسقارمەكەن، بەلمەكەن؟

ەلۋ دەگەن بەكەڭە

شارشاتاتىن جەر مە ەكەن؟

دوتسەنت بولسا بۇگىندە

پروفەسسور دا بولادى.

... ... ... ...

«ومىردە نەلەر بولمايدى»*

*(«تىرناقشاعا الىنعان سوزدەر بەلگىباي شالاباەۆ كىتابىنىڭ اتى»).

ءبىر جىگىت اتاسىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزىپ، اعايىن-تۋىس، دوس-جاراندى تويلاتادى. استا-توك داستارحان ءمازىرى جينالعان تىلەۋلەس قاۋىمدى ريزا ەتەدى. داستارحاننان كوپشىلىكتىڭ ۇيرەنشىكتى اراق-شارابى دا ورىن الادى. الگى جىگىت «اتامنىڭ جاسىن بەرسىن!»، «تابارىك» دەپ وتەجان اقىنعا تەنتەك سۋدان قۇيىپ، الىپ جىبەرۋىن قايتا-قايتا قيىلىپ قويمايدى عوي. سوندا وتەكەڭ:

– مەن اراقتى قويعان ەدىم، – دەپ، قالتاسىنان كىشكەنە باكىسىن الىپ، – ماعان تابارىككە وسى دا جارايدى دەپ، توي يەسى قۇندىز قۇلاقشىنىنىڭ ءبىر ۇشىن كەسىپ الىپتى.

– ءسوز تاپقانعا قولقا جوق دەگەن ءوز اۋزىنان جاڭىلعان توي يەسى كاپەلىمدە نە دەرگە بىلمەي داعدارعان ەكەن. ءيا، مۇنداي وتەكەڭە قاتىستى اڭىزعا اينالعان اقيقات ەل اۋزىندا جەتەرلىك.

باعزى داۋىردەگى كوشپەلى سكيفيا [قازاق+يە] مەن گرەكيا مايدان دالاسىندا نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن ايقاسىپ، شايقاسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ قانا قويعان جوق، اقىل-پاراساتى مەن دانالىعى، ءىلىم-ءبىلىمى مەن ءتالىم-تاربيەسى، ار-نامىسى مەن رۋحاني جاسامپازدىق ۇلگى-ونەگەسى، وركەنيەتىمەن دە باسەكەگە ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرگەندىگىن تاريحتىڭ اتاسى گەرودوتتان باستاپ جازىپ قالدىرعانى كوزىقاراقتى جاننىڭ بارشاسىنا ايان. ونى ەشبىر پەندە جوققا شىعارا الماسى انىق. وتەكەڭ سول گرەك ويشىلدارى قالدىرعان عيبرات بولارلىق وسيەت، اسىل قازىنانىنىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ قام-قارەكەتىنەن تىلسىم سىر ىزدەپ، الگىگە سويىپ قاپتاپ قويعانداي اۋىماعان سايكەستىك نىشانداردى پوەتيكالىق وبرازدارعا اينالدىردى. وتەكەڭ پايىمداعانداي، بايعانين باعزى قازساقتاردى گرەكشە سكيفيا اتاعان جەر اۋماعىنىڭ وتىندە ورنالاسقان، ال ەۆريپيد بولسا، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن ءومىر سۇرگەن ەجەلگى گرەك دراماتۋرگى، كلاسسيكالىق افينا تراگەدياسىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ول 90 دراما جازىپ، ونىڭ 17 تراگەدياسى بۇگىنگى زامانعا جەتكەن ەكەن. وتەكەڭنىڭ نەنى مەڭزەپ «مەن – ەۆريپيدپىن» دەگەنى البەتتە، بىزگە جۇمباق كۇيىندە قالدى...

تاريحتا ساق، سكيف اتالعان قازساقتار ءداۋىرىن بىلاي قويعاندا، باشقۇرت حالقىنىڭ كوسەمى، كەشەگى الاش ارىستارىمەن قاتار جۇرگەن زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ ەستەلىگى نۇرپەيىس بايعانيننىڭ ازاماتتىق كەلبەتىن انىق تانىتادى:

«... باشقۇرت ەلى مەن قازاقستان اراسىن ءبولىپ تاستاپ، ادەيى ورىس وبلىسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى جايىق وزەنىنىڭ شىعىسىنداعى ميلليون گەكتار جەردى تارتىپ الىپ، ول جەردى مەكەندەگەن قازاق تورۇكتەرىن بەت الدى بوستىرىپ جىبەردى. دەگەنمەن 1904 پەن 1905 جىلدار اراسىندا باشقۇرتپەن شەكارالاس اۋماقتا كوپتەگەن قازاقتار تۇرىپ، اتا كاسىبى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. اكەم نايزا جانە نۇرپەي قاجى دەگەن ەكى باي قازاق وتباسىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا قويان-قولتىق ارالاسىپ تۇردى. ءبىز بىرنەشە مارتە ولاردا قوناقتا دا بولعان ەدىك. نۇرپەي قاجى اكەممەن تۇيدەي قۇرداس ەدى، كەيىنىرەك ول ەكەۋى قاجىلىققا بىرگە ساپار شەكتى...

نۇرپەي قاجى – اقپا-توكپە اقىن جانە كوپتەگەن داستاندى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلاعان كول-كوسىر ورىنداۋشى. ونىڭ ولەڭ شۋماقتارىن مەن قاعازعا ءتۇسىردىم. كەڭەستىك جۇيەنى جىرعا قوسقان ەگدە جاستاعى نۇرپەيىس بايعانين شىعارمالارى باسپا بەتىندە جارىق كورىپ، وڭ باعالاندى. كەيىن مەن نۇرپەيىس بايعانيننىڭ ءبىزدىڭ نۇرپەي قاجى ەكەنىن الدەقالاي انىقتادىم. ول – ناعىز ۇلىتشىل، شىنايى مۇسىلمان ەدى. ونىڭ جىرلاعان ايگىلى «قوبلاندى» داستانى ەڭ تولىققاندى كوركەم نۇسقاسى سانالاتىن» (توگان زاكي ۆاليدي. ۆوسپومينانيا. بوربا مۋسۋلمان تۋركەستانا ي درۋگيح ۆوستوچنىح تيۋروك زا ناتسيونالنوە سۋششەستۆوۆانيە ي كۋلتۋرۋ. پەر. س تۋر. – موسكۆا، 1997. ستر. 35.). پروفەسسور، ءومىرى ەميگراتسيادا وتكەن كۇرەسكەر تۇلعانىڭ جالىنداعان جاستىق شاعىندا قالىپتاسۋىنا شاراپاتى تيگەن نۇرپەيىس بايعانيننىڭ زياتكەرلىگىن، ونىڭ ەل-جۇرتىنان كورگەن قۇرمەتىن اقبەيىل كوڭىلدەن مويىنداۋى، بۇل ولكەنىڭ قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىندا ويىپ تۇرىپ الاتىن ورنى بارلىعىنىڭ دالەلى. البەتتە، وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ كىندىك كەسكەن، ۇشقان ۇياسى بايعانيننىڭ داڭقىن اسىرعان پەرزەنتى رەتىندە بۇل دەرەكتىڭ دە ءمانى وراسان زور.

مەن وتەجان اقىننىڭ قازاسىن ەلدەن جىراقتا پولشانىڭ پوزنان قالاسىندا «شالقار» راديوسىنان بەرىلگەن مارالتاي رايىمبەرگەنۇلىنىڭ «كىندىگىمدى كەسكەن جەر» اتالاتىن حابارىنان ەستىدىم. وتەاعاڭدى اقتىق ساپارىنا شىعارىپ سالا الماعانىما قاتتى كۇيزەلدىم. تەگەۋرىندى جىر جامپوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ازاماتتىق ۇستانىمى مەن شىعارماشىلىعىنا ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە الماعانىما جان دۇنيەم ەزىلىپ، اتتەڭ-اي، – دەپ قاتتى قاپالاندىم.

«... دۇنيە دەگەن دوڭگەلەك – بىرىمەن-ءبىرى اۋىسقان،

قاسپاعى شىعىپ ۇستىنە، كوبىگى كەتىپ استىنا،

دۇنيە دەگەن قۋ كوبىك – استىنا... ءۇستى اۋىسقان!

جاستارى شىعىپ ۇستىنە، اسقارى ءتۇسىپ – استىنا،

دۇنيە دەگەن دوڭگەلەك – بىرىمەن-ءبىرى اۋىسقان...»، – دەپ بۇ دۇنيەگە سىيماي وتكەن وتەجان نۇرعاليەۆ قازاق رۋحاني الەمىندە جۇلدىزى بيىك ماڭگى ءومىر سۇرەرى ەش ءشۇباسىز...

امانقوس مەكتەپ-تەگى، ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ دوتسەنتى

Abai.kz