مىڭ تۇيە جانە كەستەشى قىز
ەلباسىنىڭ وسيەتى
كوپتى كورىپ، قاريا جاسقا كەلگەن ەلباسى، العىر ويلى جاس ازاماتقا ەل تىزگىنىن تاپسىرىپتى. جاس ەلباسى وزىنە سەنىم ارتقان ابىز ەلباسىدان ۇمىتپاي جۇرەتىندەي ءبىر وسيەت ايتىپ بەرۋىن ءوتىنىپتى. سوندا، ابىز ەلباسى مىنا شاعىن حيكايانى ايتىپ بەرگەن ەكەن:
«قوجا بىردە كوك ەسەگىنە ءمىنىپ، ونى بالاسىنا جەتەلەتىپ بازارعا كەلە جاتادى. جولىققاندار:
— ۇياتسىز، ەسەككە ءوزى مىنگەنشە انا قارشاداي بالاسىن مىنگىزبەي مە! – دەپ، سوگەدى. مۇنى ەستىگەن قوجا بالاسىن مىنگىزىپ، ءوزى جەتەلەپ جۇرەدى. قارسى كەلگەندەر:
— اقىماق شال، جاپ-جاس بالانى مىنگىزگەنشە ءوزى ءمىنىپ جۇرسە ءجون ەمەس پە! - دەپ، مىنەيدى. بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالعان قوجەكەڭ ەندى بالانى مىنگەستىرىپ الىپ جۇرەدى. الدىنان كەز كەلگەندەر:
— وڭباعاندار، جۇدىرىقتاي ەسەككە ەكەۋى بىردەي ءمىنىپ العانىن قاراشى! - دەپ كىجىنەدى.
مىنانداي ءسوزدى ەستىگەن سوڭ قوجا ەسەكتەن تۇسە قالىپ، بالاسىن قاسىنا الىپ جاياۋ كەلە جاتادى. جولدا ۇشىراسقان بىرەۋلەر:
— حا...حا... مىنا بيشارالاردى قارا! وگىزدەي ەسەكتى بوس جەتەلەپ جاياۋ كەلە جاتىر! - دەپ، كەلەكە قىلادى. سوندا امالى قۇرىعان قوجا، بالاسىنا قاراپ:
— بالام، ەندى نە ىستەيمىز؟! ەندى، ەسەكتى كوتەرىپ الۋدان باسقا امال قالمادى... دەپتى».
ابىز ەلباسى، جاس ەلباسىعا: «مەن ۇزاق جىل ەل باسقارعاندا، ءدال وسى حيكاياداعى كۇيدى باسىمنان كەشۋمەن بولدىم. امالدىڭ ءبارىن جاسادىم، بىراق ەلدىڭ سىنىنان قۇتىلا المادىم، ەندى سەن ەش سىنعا ۇشىرامايتىن ءبىر امال تاپ!» دەپتى.
جاس ەلباسى ءدارۋىشتىڭ كەيپىندە كيىنىپ ساحارادا جايىلىپ جاتقان ەلىن ارالىپ، ەل ىشىندەگى تالاي-تالاي شەشەندەر مەن كوسەمدەردەن نە قيلى اڭگىمە تىڭداپ، ەشكىمنىڭ سىنىنا ۇشىرامايتىن امال جوق ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتەدى. بىراق، ەڭ سوڭىندا اۋىل شەتىندەگى «جالعىز شال» دەپ، اتالعان ءمۇساپىر قاريا: «امال جوق دەگەن نارسەدە دە امال بار!» دەپتى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇراعاندا، قاريا مىنا ءتامسىلدى ايتىپ بەرگەن ەكەن.
مىڭ تۇيە جانە كەستەشى قىز
بۇل بۇدان ەكى جارىم عاسىر بۇرىن بولعان وقيعا ەكەن. اتامنىڭ اتاسىنىڭ اتاسىنان جالعاسقان اڭگىمە عوي. ال، بۇگىن سول اڭىز سەكىلدى بوپ كەتكەن اڭگىمەنى كوپشىلىككە ايتۋدىڭ ءساتتى ءتۇستى:
اۋەلى، مىنا قىزىقتى قاراڭىز! شەبەر قىزدىڭ ءوز اتى ۇمىتىلعان سايىن ەل اتاعان اتى ءتىپتى، جايىلا تۇسكەن. اقىر سوڭىندا قىزدىڭ اسىلجان دەگەن اتىن تۋعان اتا-اناسى عانا بىلگەن.
«كەستەشى قىز» اتىن شارتاراپتىعى ەل باسشىلارىنان باستاپ بالاعا دەيىن ەستىگەن، ايگىلى بولعان.
ونىڭ داڭقىن وسىلاي شىعارعان شەبەر قىزدىڭ ءبىز كەستەمەن كەستەلەگەن ورنەكتەرى ەدى. كەستەسىنىڭ بوياۋى كەمپىرقوساقپەن تالاسقان، دەيدى. بەدەرلەگەن گۇلدەرىن ءوسىپ تۇرعان گۇلدەن اجىراتۋ قيىن، دەيدى. بەينەلەگەن ساندۋعاشى ماتا بەتىندەگى جانسىز بەينە بولسا دا اۋەزى قۇلاققا كەلگەندەي بولادى، دەيدى. بۇل، دەيدى-دەيدىنىڭ ابدەن اڭىزعا اينالعان كەزى ەكەن.
جاس قىز بۇل كەرەمەت ونەردى شەشەسىنەن ۇيرەنىپتى. ول شەبەرلىك ونىڭ اجەسىنەن اۋىسقان، دەسەدى.
وسى كەرەمەت ونەردىڭ قۇپيا كىلتى باياعى اۋلەتتەن بەرى جوعالماي كەلە جاتقان الماستان سوققان بىزدە بولسا كەرەك. ءبىز قانداي ماتاعا نە كەستەلەسە دە ءجۇزى ەش مۇقالمايتىن، جۇزىنەن توگىلگەن ءتۇستى جىپتەردى ماتاعا ءوز وڭىنەن دە اسىرىپ تۇسىرەتىن وتە عاجاپ اسىل اسپاپ بولىپتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە، داڭقى وزىنەن دە اسىپ بارا جاتقان «كەستەشى قىزدى» حان الدىنا شاقىرىپ الىپ مىنانداي جارلىق بەرەدى:
«الاقانداي اق ماتاعا مىڭ تۇيەنىڭ بەينەسىن سىيعىزىپ كەستەلەپ اكەل! ەجەنحانعا سىيعا تارتام. التى اي ۋاقىت بەرەم. بىتىرسەڭ حانىمىم بولاسىڭ، بىتىرمەسەڭ باسىڭنان ايىرىلاسىڭ!» دەپتى.
كەستەشى قىز ۇيىنە كەلە شەشەسىمەن اقىلداسىپ ىسكە كىرىسەدى. كۇندى – تۇنگە، ءتۇندى – كۇنگە جالعاپ، الماس بىزبەن الاقانداي ماتاعا تۇيەنىڭ بەينەسىن كەستەلەيدى. تالاي قيىق ماتا تۇيە سۋرەتىنە تولىپ، كەرەكسىز بولىپ قالا بەرەدى. الاقان كولەمىندەي ماتاعا ەڭ كوپ دەگەندە، ءجۇز تۇيە سيىپتى. ەندى، قالعان 900 تۇيەنى قايدا، قايتىپ سيعىزادى؟!
قىزعا جانى اشىعان ەلدەگى تالاي دانا، نەلەر اقىلمان، نەشە قيلى ونەر يەلەرى كەلىپ نە قيلى اقىل، ايلا ىزدەسە دە ءبارىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولىپتى.
اقىرى ەل سىيلاعان ءبىر دانا قاريا: «ە، قىزىم! بۇل اقىلعا سيمايتىن نارسە، حان سەنىڭ ونەرىڭە ەمەس، جايىلعان داڭقىڭ ءۇشىن باسىڭا قىزىعىپ وتىر. جالىنىپ جانىڭدى سۇرا!» دەگەن، كەڭەس بەرىپتى.
جانىنان باز كەشكەن جاس قىز ەل ارالاپ، كەزبە بولىپ كەتىپتى. جارلىق بىتۋگە ءبىر اپتا قالعان كۇنى كەستەشى قىز يەن دالادا مۇڭعا باتىپ كەلە جاتسا، جول بويىنداعى جالعىز اعاشىڭ تۇبىندە وتىرعان ءبىر ديۋانانى كورەدى.
قىز بۇرىلىپ بارىپ، گۇل كەستەلەگەن بەتورامالىن وعان ساداقاعا بەرىپتى. ديۋانا جىگىت جالت ەتىپ قىز جۇزىنە كوز سالىپ:
«نەگە قايعىعا باتىپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ، ءتىل قاتىپتى. كەستەشى قىز باستان كەشكەن جايىن ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن بايانداپ، بۇرىلىپ كەتە بەرگەن ساتتە ديۋانا جىگىت:
«اقىلعا سيعان تۇيە، الاقانداي ماتاعا دا سيادى عوي!» دەپتى. وسى ءسوز قىزدىڭ كوكىرەك كوزىن جارق ەتكىزىپ، بەيتانىس جانعا تاڭدانا قاراپ قالىپتى. ونىڭ ۇستىندەگى كيىم كيىسى دە قىزىق ەكەن. قابات-قابات كيىنگەن. سىرتىندا قالىڭ اق شاپان، ونىڭ ىشىندە قالىڭداۋ كوك شاپان، ونىڭ ىشىندە جۇپ-جۇقا جاسىل شاپان، ونىڭ ىشىندە جۇقالتاڭ قوڭىر شاپان. شاپاندارىنىڭ ىشىندە تاعى سونداي ءوڭ ءتۇستى قابات-قابات جەيدەلەردىڭ جاعاسى كورىنەدى.
كەستەشى قىز، تاڭدانا تۇرىپ، «قالايشا بۇلاي كيىنەسىڭ؟» دەپ، سۇراپتى. ديۋانا جىگىت:
«ءتورت مەزگىلدىڭ كيىمى تۇگەل ۇستىمدە جۇرەدى. مەزگىل كەلگەندە ءبىر-بىرلەپ شەشىپ، ءبىر-بىرلەپ كيىنەم» دەيدى، «قازىر قىستىڭ اقىرى دا تاياپ قالدى...». كەستەشى قىز تاعى دا تاڭىرقاي تۇرىپ: «نەگە ديۋانا بوپ كەتتىڭ؟..» دەدى. ديۋانا: «جامان مەن جاقسىنى ايىرىپ تانيىن دەگەم...». كەستەشى قىز الىستاپ كەتىپ بارا جاتقاندا ديۋانا تاعى دا:
«اقىلعا سيعان بارىنە سيادى!» دەپ، ايعايلاپتى.
سول كۇنى تۇندە، كەستەشى قىز ءتۇس كورەدى. تۇسىنە كۇندىز كورگەن ديۋانا جىگىت كىرەدى. ول قىزعا ءوز الاقانىن جايىپ كورسەتىپ تۇر ەكەن، دەيدى. جىگىتتىڭ الاقانىندا ءبىر-بىرىنە تۇمسىعىن تىرەپ قاراما قارسى ەكى تۇيە تۇر. الگى ەكى تۇيەنىڭ ءاربىرىنىڭ ىشىندە قاباتتاسقان تاعى ءبىر تۇيە، ونىڭ ىشىندە جانە تۇيە، ودان تاعى ءبىرى، تاعى بىرەۋى... وسىلايشا ءبىرىنىڭ ىشىندە ءبىرى تۇرىپ كىشىرەيگەن سايىن كىشىرەيە بەرەتىن كىشكەنە تۇيەلەر سوناۋ الاقاننىڭ ەڭ تۇبىنە دەيىن بۇلدىراپ كوز تارتادى.
«اقىلعا سيعان!..» دەپ، ساڭق ەتكەن داۋىستان قىز سەلك ەتىپ ويانسا، قۇلانيەكتەپ تاڭ اتىپتى. قىز ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قوس بۇرىمى تىرسەگىن سابالاپ ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشادى، كىرە سالا كەستەسىن قولىنا الادى...
ەرتەڭ جارلىقتىڭ سوڭعى كۇنى دەگەندە، تولعان اي تۋعان كەشتە، قىز الاقانداي اق ماتاعا ءبىر-بىرىنە تۇمسىق تىرەگەن ەكى تۇيەنىڭ ءاربىرىنىڭ ىشىنە بىرىنەن كەيىن ءبىرىن كىشىرەيتە وتىرىپ، 499 تۇيەنى كەستەلەپ تە بىتىرەدى. ءسويتىپ، تۇمسىق تىرگەن ەڭ سىرتاعى ەكى ۇلكەن تۇيەنىڭ ارقايسىسى بەس جۇزدەن وسىلاي مىڭ تۇيە كەستەلەنىپتى. تۇمسىق تىرەگەن ەڭ سىرتقى ەكى ۇلكەن تۇيەمەن قاباتتاسقان تۇيەلەردىڭ ەڭ سوڭعى ىشىندەگىسى سىركەدەي وتە كىشكەنە بولسا دا تۇيە ەكەنى كورىنىپ-اق تۇرىپتى!
ءسويتىپ، ءبىر-بىرىنە تۇمسىق تىرەگەن سىرتقى ەكى تۇيەنىڭ اربىرىندە بەس جۇزدەن سولايشا، اق ماتادا مىڭ تۇيەنىڭ عاجاپ بەينەسى كوز تارتادى!
حان دا ايتقانىنا جەتىپتى، كەستەشى قىز حانىم بولىپتى. حان الگى ديۋانا جىگىتتى ىزدەپ تاۋىپ، ءوز قىزىن بەرىپ ءۋازىر ەتىپتى.
وسىدان كەيىن حان: «اقىلدى ايتقان ادام اقىلدى بولسا دا، اقىلدى ىسكە اسىرعان ادام ودان دا اقىلدى» دەگەن ناقىلىن حالقىنا امانات قالدىرىپتى. قىزدىڭ عاجاپ كەستەسىن ەجەنحانعا سىيلاپ، حالقىن اۋىر سالىقتان ازات ەتىپتى.
بۇل اقىلمان حان اباق كەرەي قاۋىمىنىڭ كوگەداي دەگەن حانى ەكەن، دەيدى. كەستەشىلىك ونەر كەرەي قازاقتارىنا وسى شەبەر قىزدان ميراس بولعان دەسەدى.
اباي ماۋقاراۇلى، جازۋشى-جۋرناليست
Abai.kz
