پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى توڭكەرىس پەن جاپپاي تارتىپسىزدىك كەزىندەگى ەڭ «قورقىنىشتى» كورىنىستى ۇنەمى ءبىزدىڭ ەسىمىزگە سالىپ وتىرادى. بۇل كەڭىستىكتە كوپ نارسە بولدى، ولاردىڭ اۋقىمى دا ءارتۇرلى، بىراق قازاقتار ءۇشىن ءدال وسى ناسيحاتتىڭ ءوتىمدى بولاتىنى نەلىكتەن؟

تاريحىن ءوزى جازعىسى كەلگەن، تاعدىرىنا بەتبۇرىس جاساعىسى كەلگەن حالىقتى كورگەندە نەگە ءبىزدىڭ توبە شاشىمىز تىك تۇرادى دەپ ويلايدى؟ ولاردىڭ ارەكەتى سونشالىقتى قورقىنىشتى ما؟ شىندىققا تۋرا قاراساق، جۇرتتىڭ مايدانىندا تۇرعان تۇك تە جوق ەكەنىن كورەمىز. وسىنداي وقيعالار بولعان سايىن ءبىزدىڭ سانامىزدا 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ جاراسى جاڭعىرادى.

جەلتوقسان ءبىر جاعى  ار-نامىس ماسەلەسى (قۇقىعىن تالاپ ەتىپ شىققان باراك تۇرعىندارىنىڭ نامىسى) بولسا، ەكىنشى جاعىنان تراگەديا دا. ۇلتىمىزدىڭ بۇل جان جاراسى ءالى جازىلعان جوق. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى وتكەنمەن بىرگە تاريح قويناۋىنا كەتپەگەنىندە; ول قازىر دە بىزبەن بىرگە، ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ساياسي ومىرىمىزدە، قۋانىشى از، تۇنەرگەن قىس تا ونى ەرىكسىز ەسىمىزگە سالىپ تۇرادى.

ارادا قانشا جىل وتكەنىمەن، ءالى دە جەلتوقسان ىزعارى قايتقان جوق. جەلتوقساننىڭ تۇنەرگەن ءبىر ساتىندە جىم-جىرت كۇزدىڭ داۋىسى، الدا كەلە جاتقان كوكتەمنىڭ شۋاعى، جاڭا جىلعا دەگەن ءبىر ءۇمىت، قىستىڭ اتىپ بولمايتىن تاڭى مەن باتىپ بولمايتىن كۇنى، ءبارى-ءبارى ارالاسىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ كۇندەلىكتى تىنىسىن كورسەتكەندەي. ال ەگەر شىنداپ نازار اۋدارساق، شىن مانىندە كوپ ەشتەڭەنىڭ (نەمەسە ەشكىمنىڭ) وزگەرمەگەنىن كورەر ەدىك. ءتىپتى ساياسي «قۋعىن» جونىندەگى وپپوزيتسيانىڭ ۋايىمىنا دا جاۋاپ بار: جىلۋ دا ىزعارعا ساي بولماق.

جەلتوقساننىڭ ىزعارىنان ارىلۋ ءۇشىن شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋ كەرەك. ابىگەرگە سالىپ،  ءارى-ءسارى ەتكەن جاعدايلارمەن جانە تاريحي توقىراۋمەن وسىنداي جولمەن عانا كۇرەسكەن جەمىسىن بەرەتىن كورىنەدى. ال الدىمەن وسىنداي ىزعاردى اتتاپ ءوتىپ، شۋاقتى كۇنگە جەتكەندەرگە نازار اۋدارعان دۇرىس.

بىزگە ەڭ جاقىن مىسال – ارمەنيانىڭ جاعدايى

ۋاقىت كەڭىستىگى بويىنشا عانا ەمەس، تاريحي جاعداي تۇرعىسىنان دا ەڭ جاقىنى وسى. بۇل ەلدەگى جاعداي كوررۋپتسياعا قارسى توڭكەرىستىڭ جەكە ءبىر مىسالى عانا ەمەس، ءارتۇرلى ەلدە بولۋى مۇمكىن جالپى ساياسي ستسەناري.

ارمەنياداعى ەڭ نەگىزگى پوزيتسيا – ۇلتتىق مۇددە دەگەن ستسەناري جۇزەگە استى، ساياسي كۇرەس ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلدى. ادەتتە توڭكەرىس بولعان جاعدايدا قۋعىن-سۇرگىن، قىزمەت اتقارۋىنا شەكتەۋ قويۋ جانە ەسەپ ايىرىسۋ ىسكە قوسىلاتىن تۇستا ارمەنيادا مۇلدەم باسقا ۆاريانت العا شىقتى جانە ول قازىرگى كەزگە دەيىنگى ەڭ دۇرىس نۇسقا دەر ەدىك.

بيلىكتەن كەتىپ جاتقاندار بيلىكتىڭ قانشا ماڭىزدى بولعانىمەن، قارعىس ارقالاۋعا تۇرمايتىنىن ايتتى. اتىڭا كىر كەلتىرمەۋ الدەقايدا ابىرويلى، ال ءومىر وسىمەنەن توقتاپ قالمايدى. كوپ جىل ەل باسقارعان سارگسيان ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتتى. پرەمەرلىك قىزمەتكە بارعان سارگسيان ەل الدىندا قاتەسىن دە مويىندادى. ال ىشتەي كۇتكەن قىزمەتىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، قۋلىققا باسقانى بەلگىلى. (تولىققاندى بيلىك جۇرگىزگەن پرەزيدەنتتەن ءدال سونداي بيلىگى بار پرەمەرگە اينالعىسى كەلگەن).

ءبىر عانا وتىرىكتىڭ بۇكىل پراگماتيكالىق تابىس پەن ساياسي ماقساتتى جۋىپ-جايىپ جىبەرۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.

بيلىكتى قولعا الىپ جاتقاندار ساياسي تارتىس پەن «ءوز» ادامدارىڭدى بيلىككە تارتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن، بىراق سوعان بولا ۇساقتالۋعا تۇرمايتىنىن ايتتى. ونداي ۇساق-تۇيەك الاياقتار مەن كورتىشقانداردىڭ جولى، ال كوشباسشىلاردىڭ ارەكەتى اۋقىمدى، پەيىلى كەڭ بولۋى ءتيىس. وزگەلەردى كەشىرە ءبىلۋى، قاجەت بولعان جاعدايدا ءوزىن دە قۇرباندىققا شالا ءبىلۋى ماڭىزدى. ايلاكەر رەتىندە تانىلعاننان اڭعال بولىپ كورىنگەن ابزال. سوندىقتان دا جاڭا پرەمەر پاشينيان كومانداسىنا بۇرىنعى بيلىك وكىلدەرىن دە الدى.

ۇلتتىق مۇددەمەن قاتار قويعان ۋاقىتتا ساياساتتىڭ ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە ەكەنىنە باسا نازار اۋدارتتى. حالىقتىڭ ىقىلاسى ساياسي قۇيتىرقىلىق پەن بيلىكتەگى تالاس-تارتىستىڭ بارلىعىن جۋىپ-شايىپ جىبەردى، ۇساق كلانداردىڭ امبيتسياسىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ قاجەتى دە بولماي قالدى. وسىنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە ورتاق ماقسات ءۇشىن، الاڭداردا جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ جۇرەگى ءبىر كىسىدەي سوققانىن سەزىنۋ ءۇشىن ەدى. ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر مەن ۇگىتشىلەردىڭ، بيلىكتىڭ اينالاسىنداعى جاعىمپازداردىڭ قورقاتىنى دا وسى بولاتىن. ويتكەنى ولار بيلىك دەگەندى ءوزىم دەپ بىلەتىن.

بيلىككە كەلۋشىلەر بيلىكتەن كەتكەندەرمەن بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋگە ەرىكتى تۇردە بارعانى اسا ماڭىزدى ەكەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتايىق. ءدال وسى شەشىم مەن ادەتتە قالاي بولاتىنى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ كورەلىك. بيلىككە كەلۋشىلەر بيلىكتەن كەتكەن قارسىلاسقا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق جۇمساعان جوق، ونىڭ ورنىنا ورتاق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەدى. ەڭ وزىق، يدەال ۇلگى. بيلىكتەن كەتىپ جاتقان فۋنكتسيونەرلەردىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولعان زاڭ شىعارۋ ورگانى وداقتاس دەگەننەن گورى كەدەرگى كەلتىرۋشى دەگەنگە كوبىرەك كەلەتىن ەدى. سوعان قاراماستان، پارلامەنتتى تاراتۋدان دا باس تارتتى.

ارميان نۇسقاسى حالىقتىڭ سىرتىنان شەشىم قابىلداۋ دا، ساياسي ەليتانىڭ بيلىكتى ءبولىسۋ ءۇشىن كەلىسىمگە كەلۋى دە ەمەس، مۇلدەم باسقا جول. كيەۆتەگى قىزعىلت-سارى توڭكەرىس كەزىندە، ماسەلەن، ەليتا بيلىكتى بولىسۋگە كەلىسكەن بولاتىن (پارلامەنت قايتا سايلاۋ وتكىزۋدى بەلگىلەيدى، ەسەسىنە وپپوزيتسيا پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانى قولدايدى، وسىلايشا قارسىلاستارمەن كەلىسىمگە كەلەدى).

جوق، پاشينيان باستاپقىدا الدىنا ناقتى ءارى اۋقىمدى مىندەتتەر قويدى، كەلىسسوزگە بارعان جوق، مامىلەگە كەلمەدى، جۇيەنى قۇلاتتى، تەك سودان كەيىن عانا ءوزى ۇلتتىق كەلىسىم جونىندەگى پاكتىنى ۇسىندى. ەكونوميكا، سىرتقى ساياسات، كۇشتىك قۇرىلىمدار سالاسىنداعى ماڭىزدى قىزمەتكە كۇنى كەشە بيلىكتە بولعان پارتيانىڭ وكىلدەرىن ۇسىنا باستادى.

نەلىكتەن؟ قازاقستانعا ۇيلەسپەيتىن ەڭ نەگىزگى جانە باستى تۇيتكىل وسى تۇستا. ارميان ەليتاسى شىن مانىندە پاتريوت. پاشينيان كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ باسىنا ۆالەري وسيپياندى الىپ كەلدى، ال ول رەۆوليۋتسيا كۇندەرى شەرۋشىلەرگە كەدەرگى كەلتىرگەن ارنايى جاساقتىڭ باسشىسى بولاتىن. نازار اۋدارىڭىز، ول قايسىبىر اسكەري بولىمدەر سەكىلدى شەرۋشىلەردىڭ جاعىنا وتكەن جوق. بىراق، باسقا ءبىر ماڭىزدى جاعداي بار: بىرنەشە جىل بۇرىن وسيپيان راديكال توپتاردىڭ ءبىرى كەپىلگە العان ادامداردى ازات ەتكەن. ول كەزدە قۇرباندار دا بولدى. ساياسي كۇرەستىڭ سونشاما ۋشىققانىنا قايران قالعان ميليتسيا باسشىسى: «ارمەنيادا ساياسي ماقسات ءۇشىن ارمياندى ءولتىرۋ دەگەن نە سۇمدىق؟» – دەگەن بولاتىن.

 بۇل شىن مانىندە تراگەديا ەدى

ال قازاقستاننىڭ جاعدايى مۇلدەم بولەك، جاڭاوزەننەن كەيىن ماسەلەنىڭ ءدال وسىلاي قابىرعاسىنان قويىلماعانى انىق. بيلىك پەن حالىق ءبىر تىلدە سويلەمەيدى. ءبىر-ءبىرىن ەستىمەگەننەن ەمەس، ەكەۋى ەكى بولەك ۇلت بولعاندىقتان. 1986 جىلعى وقيعانىڭ ماڭىزى ءالى دە زور. اياۋسىز باسىپ-جانشۋ، حالىققا قارسى قىرعىن ارەكەت ەتكىسى كەلەتىن ۇلتتىق قوزعالىستى جانىشتاپ، قازاقتاردىڭ ءوزىن قورعاۋ نيەتىن ءبىرجولا ءوشىرۋدى كوزدەدى. دەگەنمەن، سودان باستاپ قازاقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمىن اقتالا وتىرىپ باياندايتىن بولدى، بۇل ەكىنشى ءبىر جاسىرىن ماقساتتىڭ ورىندالعانىن كورسەتەدى. ءالى كۇنگە دەيىن سولاي جالعاسىپ كەلەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىق باعدارلاما اقتالۋ، كەشىرىم سۇراۋ تۇرعىسىنان جاسالادى، ءارى مىندەتتى تۇردە كوپۇلتتى ەكەنىمىز، باسقا ۇلىستاردىڭ مۇددەسى ۇمىت قالمايتىنى ەسكەرتىلەدى.

كەنەسارى حان نەمەسە جاننا د`ارك ماقسات-مۇراتتارىن وسىلايشا قورقاقتاپ جاريالاۋىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى!

ارمياندار ءۇشىن قاراباح قانداي ماڭىزدى بولسا، قازاقتار ءۇشىن جەلتوقسان سونداي ماڭىزدى بولا الار ەدى. دالىرەك ايتساق، باسىم ماقساتتاردى دۇرىس بەلگىلەۋگە كومەكتەسەر ەدى. سوندا ءبىز دە ساياسي رەفورمانىڭ ماڭىزدى بولعانىمەن دە ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە ەمەس ەكەنىن تۇسىنەر ەدىك. ساياسي رەفورما مادەني رەۆوليۋتسيا نەمەسە ەكونوميكالىق ءوسىم سەكىلدى ماڭىزدى. بىراق، ودان دا ماڭىزدىسى – قازاقتار ءوز جەرىندە ءوزى بيلىك جۇرگىزەتىن دەربەس ەل قالىپتاستىرۋ. ال دەموكراتتار مەن كوممۋنيستەردىڭ قاقتىعىسىنا كەلسەك… ارينە، بۇگىنگى تاڭدا كوممۋنيزمدى قولداۋ ابەستىك، دەگەنمەن ول ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماڭىزدى ماسەلە ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى – ەلدى ۇلتتىق مۇددەنى جۇزەگە اسىراتىنداردىڭ باسقارۋى.

ەڭ بولماعاندا، سونى تۇسىنەتىن ادامداردىڭ سالتانات قۇرۋى.

جەلتوقسان ءبىز ءۇشىن قۇندىلىققا اينالا المادى. ال ارمەنيادا وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا «ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق ماسەلە» دەگەن ۇستانىم مىقتاپ ورنىققانى سونشالىق، كومپارتيا وك ءبىرىنشى حاتشىسىنان باستاپ، قاراپايىم مالشىعا دەيىن ۇلتتىق ازاتتىق دەگەندى ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ نەگىزگى قۇندىلىق دەپ ءبىلدى.

«ارمەنيادا ارميان ولمەۋى كەرەك» دەگەن تۇسىنىك تە سول كەزدەن باستاپ ورنىقتى، نيكول پاشينيان مەن ۆالەري وسيپياندى تاتۋلاستىرعان دا وسى تۇسىنىك. ولار ءبىر-بىرىنەن جەڭىلگەن جوق، ەشقانداي تاكتيكالىق كەلىسىمگە دە كەلمەدى. ولار ءۇشىن شىن مانىندە ماڭىزدى ءبىر عانا ماسەلە بار، قالعانىنىڭ بارلىعى سونىڭ قۇربانى. وسىنداي جاعدايدا عانا ەكىنشى كەزەكتەگى ساياسي تالاس-تارتىس كەزىندە مىقتىلاردىڭ كواليتسياسى سەكىلدى ەڭ نەگىزگى وداقتى قۇرۋعا بولادى. تابىسقا قالاي سالىق سالۋ سونشالىق ماڭىزدى ەمەس. بىراق، الدىمەن ەڭ نەگىزگى نارسە بولۋى كەرەك.

كسرو تارايتىن تۇستا قازاقستاندا باسقا ۇستانىم ماڭىزدى بولدى، ءبىزدىڭ حالىق وتە شاشىراڭقى ەدى. ارقايسىسى ءار تاراپقا بىتىراپ كەتكەن بولاتىن (بولىنەتىن سالا ءاردايىم تابىلادى عوي). ءبىزدىڭ جاسىق ازاماتتىق قوعامدا جەلتوقساننىڭ يدەولوگياسى مەن ساباعى ەمەس، نەۆادا-سەمەيدىكى العا شىعىپ كەتتى: پەتيتسيالار جازىلىپ، ۇجىمدىق حاتتار جونەلتىلدى. ءبىزدىڭ ۇلتشىل دەموكراتتار پرەزيدەنتكە ءوتىنىش ايتادى. تالاپ ەتۋ ەركىمىزدى جويىپ جىبەرگەندىكتەن، ءوتىنىپ سۇراۋ قيسىندى دا. كەيدە بىزگە ساياسي مادەنيەت، ءمان-جايدى ءبىلۋ جەتپەي جاتادى دەيدى، سولاي دا شىعار. بىراق، بىزگە ەڭ باستىسى ابىروي جەتپەيدى. قاتاڭ تالاپ ەتۋ، مامىلەگە جىعىلا كەتپەۋ جەتپەيدى.

بىزگە جالىن جەتپەيدى. ال ونداي جالىن بويىمىزدا بار ەدى...

ارينە، ساياسي ەرەكشەلىكتەر، حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر بار. تارتىپكە باعىنۋ. باسقالاردىڭ مۇددەسىنە سىيلاستىقپەن قاراۋ. الەمگە اشىق بولۋ. باسقا ۇلت-ۇلىستارمەن بىرگە ۇلكەن مەملەكەتتە تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋ. قوعامداعى بارلىعىنا سىيلاستىقپەن قارايتىن قاراپايىم ادامنىڭ مىسالى مەملەكەتكە دە ءتان. الايدا، مۇنىڭ ءبارىن جالاۋلاتۋ مىندەتتى ەمەس. بۇلار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاجەتى جوق، ءجاي عانا ولارمەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. سوندا ساياسي ەليتا شاقىرىلماعان قوناقتىڭ كەيپىنە ءتۇسىپ، «كەشىرىڭىزدەر، بۇل قازاقتاردىڭ مەملەكەتى…» دەپ الىپ، ارتىنشا ونىڭ كوپۇلتتى ەكەنىن ايتىپ ىڭعايسىز جاعدايعا قالمايدى.

وسىلاي بولعانى دۇرىس دەپ ويلايسىزدار ما؟ ءبىز كىمنىڭ الدىندا جانە نە ءۇشىن اقتالۋىمىز كەرەك؟ الەمدەگى بۇكىل ەلدە كوپۇلتتى قاۋىم تىرشىلىك ەتىپ جاتىر، بىراق بۇل ءبىر حالىق تۋرالى ايتۋعا كەدەرگى ەمەس! باسقا حالىقتاردى تانۋ مەن باعالاۋ دەگەن ولاردىڭ جاقسىسىن الۋ دەگەن ءسوز. America first! بار بولعانى سول عانا. ايتپاقشى، مۇنى ايتقان ترامپ ەمەس. بۇل ءسوزدى 1916 جىلعى سايلاۋ كامپانياسى كەزىندە ۆۋدرو ۆيلسون ايتقان. ول كەزدەگى امەريكا قانداي ەدى، قازىر قانداي بولدى؟

ەل بولاشاعىنا قاتىستى ەڭ نەگىزگى ءتۇيىن وسى ارادا. تسويدىڭ سوزىمەن ايتساق، «مىقتى بولۋعا ءتيىسسىڭ، ايتپەسە بار بولعانىڭنان نە پايدا». اۋىلدان شىققان قاراپايىم حالىق يستەبليشمەنتتى تۇسىنە الا ما دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى دا وسىندا. ەڭ باستىسى، ولارعا ايتاتىنداي دۇنيە بولۋى كەرەك.

ءادىل تويعانباەۆ، قازاق ۇلتتىق كونگرەسسنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz