ەگەمەندىك العاننان بەرى «الدىمەن ەكونوميكا» دەگەن ساياسات ۇستانعان ەلباسىمىز «اش ءجۇرىپ تەاتر كورۋگە بولمايتىندى» بارشا حالقىنا ەسكەرتىپ، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدىڭ قامىن جاسادى. وسى جولدا ەل ارالاپ، تىلەرسەكتەن سۋ كەشتى، قانشا الپاۋىت ەلدەردەن قارجى تارتتى، ەلدىڭ ءىشى-سىرتقى ساياساتىن رەتكە كەلتىردى، ۇشان تەڭىز تىرلىكتەر جاساپ، قازاق ەلىن بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولدى. ءبىز ەلباسىن بارىنشا قۇرمەتتەۋگە حاقىلىمىز.

ۇلت كوشباسشىسى جىل سايىن حالقىنا ءداستۇرلى جولداۋىن جاريالاپ، ەلدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني جاعدايىن جاقسارتۋدىڭ  جولىندا ەرشىمدى ەڭبەك ەتىپ جاتقانى بارشا الەمگە ايان.

بيىلعى 5 قازانداعى جولداۋ شىنىمەن دە بۇرىنعىدان وزگەشە بولدى. بۇل جولعى جولداۋدىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە: "قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ  جۇمىسىنا تەرەڭ جانە ساپالى وزگەرىستەر قاجەت" دەدى.  قوعام قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، ەڭ الدىمەن، پوليتسيا جۇمىسىنىڭ تۇبەگەيلى جاقسارۋىن كۇتىپ وتىر. ۇكىمەت پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن بىرلەسىپ، «ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ جاڭعىرتۋ  جونىندەگى جول كارتاسىن» قابىلداۋدى تاپسىردى. وندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شتاتتىق سانىن وڭتايلاندىرىپ، وزىنە تيەسىلى ەمەس فۋنكتسيالاردان ارىلتۋ تۋرالى ايتىلدى. ەل باسى ءوز جولداۋىندا: "حالىقتىڭ ساناسىندا پوليتسەيلەر جازالاۋىش ەمەس، كەرىسىنشە قيىن جاعدايدا كومەك كورسەتۋشى" دەگەن تۇسىنىك ورناتۋ كەرەك" دەدى.  جولداۋدىڭ VI بولىمىندە ءاربىر قازاقستاندىق ەلىمىزدەگى وزگەرىستەرمەن ۇدەرىستەرگە اتسالىسۋى، جاسالىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ ءمانىن جانە ولاردىڭ وتانىمىزدىڭ وركەندەۋ جولىنداعى ماڭىزىن جەتە ءتۇسىنۋى ءتيىس", - دەدى. بىزدەر بۇكىل قوعام بولىپ اتسالىسۋعا مىندەتتىمىز.

ساقشى حالىقتىڭ ەڭ جاقىن جاناشىرى بولۋ كەرەك! ءاۋ باستاعى زاڭ قىزمەتكەرى قالاي پايدا بولدى؟ قىتايدىڭ اتاقتى ويشىلى حان-فەيتسزى (ب.ز.ب 280-233) بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ، داۋلاسىپ، قىرقىسىپ جاتقان ەلىنىڭ كەيپىنە قاراپ، قوعامدى زاڭمەن باسقارۋدى العاش رەت ورتاعا قويدى، ول كەز قىتايدا جاۋلاسقان بەكتىكتەر ءداۋىرى بولاتىن، قىتايلار ءوز ىشىندە  بىرىنە-ءبىرى الىمجەتتىلىك كورسەتىپ، قىرقىسىپ جاتقان زامان. سوندىقتان دا قوعام ءتارتىبىن رەتتەپ، بۇزاقى بۇزعىنشىلاردان ساقتانۋ، السىزدەردى الدىلەردەن قورعاۋ، قارا حالىقتىڭ مۇددەسىن جوقتاۋ ماقساتىندا حالىقتىڭ ناعىز دوسى، جاناشىرى رەتىندە پايدا بولعان. مىنە ەلباسى وسى تۇيىنگە ءوز جولداۋىندا توقتالدى. دەمەك، حالىقتىڭ دا، ەلباسىنىڭ دا بىزدەگى ساقشىلارعا كوڭىلى تولمايدى. تولسا، رەفورما جاسا دەمەس ەدى.

قازاقستان  رەسپۋبليكاسى، قىلمىس فاكتىلەرىنىڭ تىركەلۋى جاعىنان  ادام سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان، سۋيتسيد بويىنشا الەمدە 5 - ورىن الادى;
قامالعاندار سانىنان 31 - ورىندا.  100 ادامعا 33 ولىمنەن كەلەدى.  جەمقورلىق جونىنەن 120 - ورىندى يەلەنەدى;

ءبىز الەمدەگى پوليتسياسى ەڭ كوپ الدىڭعى وندىققا كىرەمىز، سوعان قاراماستان نەگە بىزدە قىلمىس كوپ؟  اتا-بابامىزدىڭ تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق بولا تۇرا، نەگە وسىنشا ازىپ-توزدىق؟ سەبەپتەرى قايدا؟

قوعام ادامنان قۇرالادى، ءا ءبىر ادام ءوزى ىسىنە جاۋاپتى بولىپ، ءوزىنىڭ ىشكى الەمىمەن ۇنەمى سويلەسىپ، (جاقسى جاقتا سويلەسىپ), ىشكى مادەنيەتىن كۇشەيتىپ، ەلدىك سانا، ازاماتتىق قوعام دەپ كۇن كەشۋگە ءتيىس. ارينە، بارلىق قوعامعا توپىراق شاشۋعا بولمايدى، جاقسىلار بولعان سوڭ، ەلىمىز جارقىراپ تۇرعانى دا سولاردىڭ ەڭبەگىمەن بايلانىستى ەكەنى داۋسىز، ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز، سول شەڭبەردىڭ سىرتىنداعى قيسىقتار حاقىندا.

ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن، ارمان-مۇراتىن سىرتىنان قاراپ، ىشىنە ۇڭىلە بىلەتىن پسيحولوگيا عىلىمى،  ساقشى، سوت، پروكۋرور، ادۆوكات قاتارلى زاڭ قىزمەتكەرلەرىنە وتە كەرەك. ولار ار ىلىمىمەن سۋارىلعان، ۇجدانى مىقتى، ۇيات-نامىس، وبال-ساۋاپتى بىلەتىن، اللادان قورقاتىن، باسشىعا باعىناتىن، ءوز ىسىنە جەتىك، كەمەل ادامدار بولۋعا مىندەتتى.  سونىمەن بىرگە ساقشىلار ەلىمىزدەگى ءار  ۇلتتىڭ سالت-ساناسىن ءبىلۋى شارت. ەتيكەت ساقتاۋ، سابىرلى بولۋ، اراق ىشپەۋ، تەمەكى شەكپەۋ ت.س.س، حالىقتىڭ يدەالىنا اينالۋى كەرەك. سەبەبى ولار ەلدى تارتىپكە شاقىرۋ ءۇشىن وزدەرىنەن باستاۋ كەرەك جانە ەلگە ۇلگى بولۋى شارت.

بىزدە ادام ولتىرگەن قىلمىستىلاردىڭ ءوز دەڭگەيىندە جازالانباۋى، زاڭىمىزدىڭ سولقىلداقتىعى جانە زاڭ اتقارۋشىنىڭ ارسىزدىعىنان تاۋىق ۇرلاعاننىڭ نەمەسە ءبىر تەلەفون شالىپ جالعان اقپارات بەرگەننىڭ كەسىلگەن جىلى، كىسى ولتىرگەننەن كوپ بولۋى ەرىكسىز جاعا ۇستاتادى. قر قىلمىستىق كودەكسىن قاراساڭىز، قىلمىس جاساعان ادامعا شەكتەن تىس مۇمكىندىكتەر مەن جەڭىلدىكتەر بەرىلگەن. سونىمەن  بىرگە، وعان ۇكىمەت تەگىن زاڭدىق قورعاۋشى بەرەدى. ال جابىرلەنۋشىگە  تەگىن زاڭدىق قورعاۋشى بەرمەيدى، ء(وز اقشاسىنا جالدايدى). جابىرلەنۋشى جاق ءولىم جونەلتۋ سياقتى باسقا دا شارۋالارمەن ەسى اۋىپ جاتقاندا، قر قىلمىستىق ءىس-جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74 باپتارى بويىنشا ايىپتالۋشى مەن ونىڭ قورعاۋشىسى قاي كەزدە، قانشا رەت، قانشا ۋاقىت كەزدەسۋىنە جانە كۇدىكتىنىڭ ءۇي ىشىمەن كەزدەسۋىنە، تەلەفون سوعۋىنا جول اشىق، سونىمەن بىرگە كۇدىكتى جاۋاپ  بەرۋدەن باس تارتۋ، جاۋابىن وزگەرتۋ قۇقىعى بار.  زاڭ ولاردىڭ وتىرىككە مىقتاپ دايىندالۋىنا،  قىلمىستان جالتارۋىنا وراي بەرىپ قويعان. ال جابىرلەنۋشى جاۋاپ بەرمەسە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى دەپ كورسەتكەن. سوندا زاڭىمىز قالاي جازىلعانىنا تاڭدانباي تۇرا المايسىڭ. ادام ءولتىردى مە، مويىندادى ما، ەندى نە كەرەك سوزباقتاپ، قاتال تۇردە جىلىن كەسۋ شارت.  بىزدە ساقشى 200 بەت قاعاز جازىپ، 20 رەت سوت وتكىزىپ، ابدەن مازاڭدى الادى.

ال سوتتار تەك قىلمىستى جەڭىلدەتەتىن فاكتىلەردى ىزدەپ وتىرادى، ال اۋىرلاتاتىن جاعدايدى مۇلدە تىڭدامايدى، فاكت جەتكىلىكسىز دەۋمەن شەكتەلەدى، بۇنىڭ سەبەبىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. قىلمىستىنىڭ موينىنا از بولماعان سومانى تولەيدى دەپ ءىلىپ قويادى، ال ونىڭ تۋىسى، كۇدىكتى رەتىندە قولعا تۇسكەندە-اق، ونىڭ باسىنداعى مال-مۇلىكتى دەرەۋ ءوز باسىنا، نە باسقاعا اۋدارىپ الا قويادى، سولاي تۇرمەدە وتىرعان جاۋىز ادام ەڭبەكپەن قامتىلادى، ونىڭ جالاقىسىنان بەس ءجۇز تەڭگە، مىڭ تەڭگە جابىرلەنۋشىگە جىبەرىپ قويادى، ال ونىڭ باسىنداعى قارىز بىرنەشە ميلليون. سوت ورىنداۋشى تۇك تە ىستەي المايدى. ۇكىم اياقسىز قالادى.  بۇل جابىرلەنۋشى جاقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ،  حالىقتىڭ وتانعا دەگەن ماحابباتىن جوعالتادى. سونىمەن قاتار  بولاشاق قىلمىستىلاردى زاڭنان قورىقپاستان قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەيدى. جاۋىزدىققا  جول بەرىپ،  جاۋىزدىقتى جاقتاعانى ءۇشىن بۇكىل حالىق قۇقىق قورعاۋشى ورگاندار مەن سوتتارعا سەنۋدەن قالدى.

ال  قىتاي ەلى اۋىر قىلمىستىلاردى، قىلمىس جاساعان جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا اپارىپ، سول جەردەگى ورتالىق الاڭىنا بۇكىل حالىقتى، مەكتەپ وقۋشىسى، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىن جيناپ، ونىڭ قىلمىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وقىپ بەرىپ،  سوسىن ەلسىز جەرگە اپارىپ اتادى،  وسىلاي «بىرگە جازا، مىڭعا تاربيە بەرۋ» ۇستانىمىن ۇستانادى، بارلىق ەل زاڭدى قۇرمەتتەيدى جانە قورقادى. ءبىز بولساق قوعامعا تۇك پايداسى جوق قىلمىستىنى ولىمگە قيماي،  بارلىق قوعام، قۇقىق قورعاۋشى ورگاندار، ءبارى جانىن سالىپ ونىڭ قىلمىسىن جەڭىلدەتەمىز. قانشاما قوعامعا پايدالى ادامداردى قىلمىستىلاردىڭ قولىمەن ءولتىرىپ وتىرمىز!

ەلباسى ءوز جولداۋىندا: «پوليتسيا كادرلارىن اكادەميا ارقىلى دايارلاۋ مەن ىرىكتەۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ كەرەك، - دەدى». ساقشىلار حالىقپەن جۇمىس جاسايتىن نەگىزگى كوپىر بولعاندىقتان، ولارعا بارلىق نارسەدەن ساۋاتتى بولۋى ءتيىس. زامانعا ساي ەڭ ماڭىزدىسىنان باستاپ ءبىلۋ شارت، ساقشىلارعا ءدىن، ساياسات، الەم جاعدايىنان كۋرستار ۇيىمداستىرىپ، لەكتسيالار وقىلىپ تۇرسا، دەمەك، ءوز ىسىنەن شاشاۋ شىعارمايتىن، مايدان قىلشىق سۋىراتىن شەبەر بولۋى – ەڭ باستى ساقشىنىڭ ەمبلەماسىنا اينالۋى كەرەك. مىسالعا، الاياقتىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، باسپاناسىنان ايىرىلىپ بارا جاتقان ءبىر ءۇيلى جاننىڭ جاعدايىن، سوتتا، پوليتسيادا ءبىلىپ وتىر، بىراق الاياق بۇل جاعدايعا الدىن الا دايىندالعان، زاڭدىق وتكەلدەردەن ەش سۇرىنبەيتىندەي جولدار تاۋىپ العان، ادۆوكاتى مىقتى،  مۇندايدا قۇقىق قورعاۋ كادرلارى نە ىستەيدى؟ ارينە، جول تاۋىپ، حالىقتىڭ جاعىندا بولۋى كەرەك. كەرەك بولسا، زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتۋى ءتيىس.

كىسى ولتىرگەن جاۋىز كۋناسىن تولىق مويىندايدى، بىراق قىلمىسىن جەڭىلدەتۋدىڭ جولدارىن بارىنشا قاراستىرادى، ول ءۇشىن ءبارىن قولدان جاسايدى،  ونىڭ جاناشىرى اقشانى ەش ايامايدى، وتىرىك مىنەزدەمەلەر، جالعان كۋاگەرلەر، بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن، كەلە جاتقاننىڭ كىسەسىن بىلدىرمەي الاتىن جىلپوس تا، زاڭعا جۇيرىك قورعاۋشى تاڭدايدى، بىراق سوتتىڭ ءىشى ءبىلىپ وتىر، حالىق تىپتەن بىلەدى، كۋاگەر بولسام وزىمە ەرتەڭ ءبىر بالەسى تيەمە دەپ قورقادى، ەڭ ازى پوليتسيانىڭ الدىنا ءوزى اياعىمەن نەشە مارتە بارۋ كەرەك، ساقشىلار العاشقى مايداننان سوڭ، كابينەتىندە وتىرىپ، تەك قاعاز جينايدى، جازادى، كۋاگەردىڭ الدىنا باراتىن ساقشى بىزدە جوق. جابىرلەنۋشىنىڭ تۋىسى قولىندا ەش زاڭدىق قۇقىعى جوق ادام، ول كۋاگەردىڭ الدىنا بارسا، كوزىمەن كورگەن ادامنىڭ ءوزى ەرتەڭىن ويلاپ، ايتۋدان قورقادى، «كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز» دەگەن قاعيدانى مىقتاپ ۇستانىپ، ات توندارىن الا قاشادى، ايتقان كۇندە ابدەن مازاسىن قاشىراتىن ساقشىلار مەن سوتتار ونىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىن توقتاتىپ، الدىنا قايتا-قايتا شاقىرادى، سوت بارىسىندا قاتىسۋعا مىندەتتى بولادى (اشىققا شىعىپ قالادى), سوسىن دا ونىڭ قاشپاسىنا ءابدىسى جوق. شەتەلدەردە پوليتسيا ءوزى كۋاگەردى ىزدەيدى، ەشكىمنەن كولىگىمە جانارماي قۇي، تاماعىما اقشا بەر دەپ سۇرامايدى، قانشا رەت كەرەك بولسا دا ءوزى بارادى، ءجىپ ءۇشىن بەرىپ وتىرعان ادامنىڭ قۇپيالىعىن ساقتايدى، ەرتەڭگى كۇدىگىنەن سەيىلتەدى، قىلمىس تولىق اشىلعانشا، وسىلاي كۋاگەرمەن جاسىرىن جانە جاقسى جۇمىس ىستەيدى، كەرەك بولسا وعان سىياقى بەرەدى. نەگىزى ءبىر جاماندىق جاسالىپ جاتقاندا ونى كورە تۋرا توقتاتپاۋ جانە وعان كۋاگەر بولماۋ – وتە ۇلكەن كۇنا، ونىڭ موينىنا سول كۇنا تولىعىمەن جازىلادى، ەشكىم ايتپاسا، ول اۋماققا سول جاماندىقتىڭ زيانى تيەدى. جابىرلەنۋشى بايقۇس نە ىستەيدى، ءوزى قان جۇتىپ جۇرسە، ەشكىمنەن جىلى ءسوز ەستىمەسە، قايدان ول سوتتا جەتكىلىكتى دالەل تابا الادى.

ەندىگى ءبىر سەبەپ، بۇگىنگى تاڭداعى ادامدار جانىنان بەزىپ اقشا، اقشا جانە اقشا دەپ اقشالىلارعا تابىنا باستاۋى. ادام بويىندا اقشاعا ساتىلمايتىن ەشتەڭە قالعان جوق دەپ قاراۋدا، ادامدار اقشانىڭ قۇلى بولدى، اقشا – ادامدى ءوزى ءۇشىن شەكسىز ازاپقا سالدى، اقشالىلاردى حالىق باتىر دەۋگە ابدەن بولادى دەپ زارلاعاندار شىقتى. مىنە، بۇل بارلىق قوعامدى شارپىپ تۇرعان – وت، بۇل وت قۇقىق قورعاۋشىلاردى اينالىپ وتكەن جوق.

قازاق قازاققا جىگەر بەرگەننىڭ ورنىنا،  كەرىسىنشە، قازاق قازاققا قوقاندانىپ باسقالارعا شوقىنا قالاتىنى قالاي؟ ءوز قاس-دۇشپاندارمىزعا دوس بولا قالاتىنىمىز قالاي؟ كىسىگە اقىل ايتقاندا الدىمىزعا جان سالماي، كىسى اقىلىن تىڭدامايتىنىمىز قالاي؟ ءوز ەلىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشكەن قازاققا جانى اۋىرعان جاناشىر، كورەگەن ەلباسى  وسى جولداۋىندا ساقشى قىزمەتىنە تەككە توقتالعان جوق.

ەل اراسىنا قۇقىق قورعاۋشىلاردان ساقتا دەگەن ءتامسىل بار. ساقشىلار اۋرۋحانادا اۋىر جاعدايدا جاتقان ادامدى، نە ونىڭ تۋىستارىن مازالاپ، قاعاز تولتىرىپ قيناماي، جان تاپسىرعان ادامدى مايىتحاناعا الا جونەلمەي، كەرىسىنشە، جانى جارالىعا جاناشىر بولىپ، كوڭىلىن اۋىرتپاي، جىلى سويلەپ، ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جاقىن بولىپ، ءىس ىستەسە، كىم ساقشىنى جەك كورەر ەدى، مەيلى ول قانداي ۇلت بولسا دا، كىم بولسا دا ادىلدىكتەن تايماي، اقتى - اق، قارانى - قارا دەي السا، اقشاعا ساتىلماسا، نەگىزى ساقشى  قارا حالىقتى مەنسىنبەيتىن، باسا بيلەۋشى ەمەس، كەرىسىنشە ناعىز حالىق جاناشىرىنا اينالۋى كەرەك. قوعام سونى تالاپ ەتەدى، ەلباسى سونى تالاپ ەتتى، سوسىن دا بيىلعى جولداۋ حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسقان تاماشا جولداۋ بولدى. ەلباسى جولداۋىن قولداۋ – ءبىزدىڭ مىندەت.

نۇرحالىق ابدىراقىن، قازۇۋ PhD دوكتورى، الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz