مەن بۇل تاقىرىپقا ورالمايمىن دەپ ءۇشىنشى ءبىر تاراپقا ۋادە بەرگەن ەدىم، بىراق شارتىم بولعان. شارتقا سايكەس، وسى ماقالادا دالەلدەۋگە ءتيىستى اۆتورلىق قۇقىعىما بەلگىلى ءبىر ادامدار قول سۇقپاعان جاعدايدا، مەن جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيدە قالدىرعىم كەلگەن. وكىنىشكە وراي، ءبارى كەرىسىنشە بولدى.

اڭگىمەنى رەتىمەن ايتار بولسام، وسى 2018 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 2 جۇلدىزىندا «اباي.kz» پورتالىندا جارىق كورگەن « مەكتەپ» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ە. ساتىبالديەۆ اۆتورلاردى ويىنشىق كورە مە؟» اتتى ماقالامدا 2017 جىلدىڭ تامىزىنان باستاپ 2018 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن بىرنەشە ساراپتامادان جانە ەكسپەريمەنتتىك مەكتەپتەردە سىناقتان (اپروباتسيادان), وسى جىلدىڭ اقپان ايىندا رەسپۋبليكالىق ارنايى كوميسسيادان ءوتىپ، 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا رەسپۋبليكا كولەمىنە تانىستىرىلعان جانە  2018-2019 وقۋ جىلىنا ۇسىنىلعان فيزيكا-8 وقۋلىعىنىڭ جوباسىن جاساۋشى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىمدى، بىراق وقۋلىقتى جوباعا مۇلدە قاتىسى جوق ادامنىڭ، ياعني باسپانىڭ باس رەداكتورى باسپاقوۆانىڭ قۇربىسى  (!) ناسوحوۆانىڭ اتىنان باسۋعا دايىنداپ جاتقانىن جازعانمىن. ماقالاعا باسپا نەمەسە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، نەمەسە  «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى تاراپىنان جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ سوڭعى اتالعان ورتالىقتىڭ ديرەكتورى ب. كارىموۆانىڭ اتىنا زاڭ بۇزۋشىلىققا جانە ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەۋىن سۇراپ حات جازعانمىن. جاۋاپ بولمادى.

ماعان بايلانىسقا تىكەلەي ەشكىم شىقپاعانمەن، «جاۋاپقا» ۇقساس ارەكەتتەر بولدى. دالىرەك ايتسام، وسى ءبىر تۋىنداعان ماسەلەگە قاتىسى جوق ءۇشىنشى، ءتورتىنشى تاراپتار ارقىلى مەنىڭ ساتىبالديەۆكە قارسى تۇرۋىم مۇمكىن ەمەستىگىن، ول كىسىنىڭ مينيسترلىككە ىقپالى زور جانە مەنى جۇمىستان شىعارۋى، قىسىم كورسەتۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىندىرۋگە ۇقساس جۇمىستار ءجۇردى. سونداي-اق، بۇل تاراپتار اتالعان ماقالانىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرگە سالىنباۋىن سۇرادى. ءيا، مەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى شۋ كوتەرمەدىم، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىن سۇرامادىم. سەبەبى ە.ءا.ساتىبالديەۆتىڭ پاراساتىنا، ازاماتتىعىنا، ادىلەتتىلىگىنە، زاڭدى قۇرمەتتەۋ دەڭگەيىنە سەنىم ارتتىم، سىنادىم. وكىنىشتىسى سول،  ساتىبالديەۆ مەن ويلاعانداي پاراساتتىلىق كورسەتە المادى. نەگىزى بۇل ىسكە «تەكتىلىك» تە كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. تەك وسى ىسكە قاتىسى بار ادامدار زاڭدى، ادىلەتتى، ءوز ار-ۇياتىن اتتاماسا، وزبىرلىق كورسەتپەسە بولعانى.

مەن وسى ماقالادا عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگى جانىندا وقۋلىققا قاتىستى جاسالاپ جاتقان جۇمىستاردىڭ كەلەڭسىز جاعدايلارىنىڭ بىرىنە، ياعني ءوزىمنىڭ تىكەلەي كۋا بولىپ، باستان كەشىپ وتىرعان  «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ زاڭسىز ارەكەتىنە توقتالامىن.

«ۆرەميا» گازەتىنىڭ (10.08.2018) سايتىندا جاريالانعان سۇحباتتا «وقۋلىق» عىلىمي-پراكتيكالىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ب. كارىموۆا «... بيىل جاڭالىقتار ەنگىزدىك. سولاردىڭ ءبىرى - بارلىق وقۋلىقتار بايقاۋ، سىناقتان (اپروباتسيا) ءوتتى. 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا وقۋلىق اۆتورلارى ەلىمىزدىڭ بارلىق رەگيونىن ارالاپ شىعىپ، مۇعالىمدەرمەن كەزدەستى، وقۋلىقتىڭ كونتسەپتسياسىمەن تانىستىردى، وقۋلىقپەن قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەگىن ءتۇسىندىردى»  دەگەن ەكەن. راس سولاي بولدى. مەنىڭ دە وقۋلىعىم وسى كارىموۆا اتاپ وتكەن بارلىق كەزەڭدەردەن ءوتتى. وعان دالەلدەر كەلتىرەيىن:

2017 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ جاڭارتىلعان مازمۇنداعى باعدارلاماعا سايكەس دايىندالىپ ۇسىنىلعان 3,6,8-سىنىپ وقۋلىقتارىنىڭ جوبالارى «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ سايتىنا ىلىنگەن. 2018 جىلدىڭ 6 مامىرىندا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر مەنىڭ جوبامنىڭ بارلىق كەزەڭدەردەن وتكەنىن ايعاقتايدى. تومەنگى سۋرەتتەردە وقۋلىقتىڭ مۇقاباسىندا تيتۋل مەن ەكىنشى تيتۋلدا مەنىڭ تەگىم، سول جاق جوعارعى بۇرىشتا باسپانىڭ اتى مەن «وقۋلىق» ورتالىعىنىڭ ەلەكتروندى ادرەسى كورىنىپ تۇر (1,2,3-سۋرەتتەر).

1-سۋرەت

2-سۋرەت

3-سۋرەت

وقۋلىق جوباسىنىڭ باسىلىمىنداعى ەكىنشى تيتۋلدا (وبوروت تيتۋل) قر ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 976-بابىنىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس جوبا اۆتورلارىنا ايىرىقشا اۆتورلىق قۇقىق بەرىلگەنى جانە بارلىق قۇقىقتاردىڭ قورعالعانى كورسەتىلگەن (2-سۋرەت، تومەنگى وڭ جاق بۇرىشتا، قورشاۋعا الىنعان لاتىنشا «س» ءارپى). وسى باپتىڭ 2-پۋنكتىندە «ەگەر وزگە دالەل بولماسا، قورعاۋ بەلگىسىندە كورسەتىلگەن ادام ايىرىقشا اۆتورلىق قۇقىقتىڭ يەسى بولىپ سانالادى» دەلىنگەن.

وقۋلىق جوباسى قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىنا سايكەس 2017-2018 وقۋ جىلىندا بايقاۋدان وتكىزۋگە پيلوتتىق مەكتەپتەرگە تاراتۋ جانە 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەرگە تانىستىرۋ ءۇشىن 2017 جىلدڭ 10 قازانىندا «مەكتەپ» باسپاسى ديرەكتورىنىڭ بۇيرىعىمەن 373 دانا قازاق، 312 دانا ورىس تىلىندە باسىلىپ شىعارىلىپ، تاراتىلدى جانە بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەرگە، دەمەك قازاقستان كولەمى بويىنشا باسقا وقۋلىقتارمەن بىرگە قر ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 971-بابىنىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس تانىستىرىلدى. 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا جوبانى مەن ءوزىم وڭتۇستىك جانە باتىس وبلىستاردا تانىستىردىم، ال شىعىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىنا باسپا وكىلى تانىستىرىلىم جاسادى.

مىنا سۋرەت تانىستىرىلىمعا قاتىسقان مۇعالىمدەرمەن تۇسكەن سۋرەتتەردىڭ ءبىرى. ول جەردەگى وكۋلىقتا دا مەنىڭ تەگىم جازۋلى تۇر.

23 اقپان 2018 جىلعى ۋاتساپ حاتىنىڭ سۋرەتىندە كورىپ وتىرعانىمىزداي، كرونگارت «...وترابوتات پو زامەچانيام ەكسپەرتوۆ» دەپ جازادى. دەمەك، وقۋلىقتىڭ جوباسى قاڭتار ايىنىڭ سوڭىندا جىبەرىلگەن رەسپۋبليكالىق ارنايى كوميسسيادان ءوتىپ، باسىلىمعا ۇسىنىلعان. كوميسسيادان وتكەننەن كەيىن اقپان ايىندا وقۋلىقتىڭ «ماگنيتتىك قۇبىلىستار» دەپ اتالاتىن 6-تاراۋىن باسپا اكىمشىلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن سواۆتور ب.ا. كرونگارتتىڭ وزگەرتىپ جاتقانىنا ناقتى ايعاق تا وسى. بۇل ارەكەت 977-باپتىڭ 1- تارماعىنىڭ 3-پۋنكتىنە سايكەس تۋىندىعا قول سۇقپاۋشىلىق قۇقىعىنىڭ بۇزىلعانىن كورسەتەدى. كوميسسياعا وقۋلىقتىڭ بارلىق ساراپتاما كەزەڭدەرىڭنەن 7 اي بويى ءوتىپ، بايقاۋ مەكتەپتەرىندە سىنالعان نۇسقاسى باردى (1,2,3-سۋرەتتەر), بىراق مەكتەپكە ساراپتامادان دا، بايقاۋدان دا وتپەگەن باسقا ءبىر نۇسقا تاراتىلدى. ۆاتساپ حاتىندا بۇل قۇقىق بۇزۋشىلىقتى كرونگارت باسپانىڭ (اكىمشىلىكتىڭ) ينيتسياتيۆاسى دەپ باسا جازادى.

مەنىڭ تامىز- قاڭتار ايلارىندا جاساعان جۇمىسىما بەرىلگەن ساراپتاماشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ جانە قوعامدىق باقىلاۋدىڭ ساراپتاما ناتيجەلەرى قولىمدا تۇر (4-سۋرەت).

ونىڭ بالەلى مىنە!

سونداي قۇجاتتى باسپاقوۆانىڭ قۇربىسى ناسوحوۆا حانىم كورسەتە الا ما؟ جوق. سەبەبى ول بۇل جوباعا باسىنان باستاپ قاتىسقان ەمەس. ول دايىن اسقا تۇك قاسىق بولدى.

مەن وقۋلىقتى قازاق تىلىندە جازدىم. ونى ورىس تىلىنە ن.ي. تەمىرقۇلوۆا اۋداردى. تەمىرقۇلوۆانىڭ قولىندا 2017 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ جىبەرىلگەن وقۋلىقتىڭ قولجازبالارى ساقتالعان. ول قولجازبالاردى باسپانىڭ اۆتورلار مەكتەبى ءبولىمى ەلەكتروندى پوشتا ارقىلى جىبەرىپ   وتىردى. باسپانىڭ اۆتورلار مەكتەبى ءبولىمىنىڭ ەلەكتروندى  پوشتاسىن دا قاراعان ادامنىڭ دا (ەگەر ءوشىرىپ تاستاماسا) بۇل شىندىققا كوزى جەتەدى. بۇل دا جوبانى دايىنداعان ناسوحوۆا ەمەس ەكەنىن دالەلدەيدى.

جوبانى دايىنداۋعا جاسالعان كەلىسىمشارت نەگىزىندە باسپا گونارار دا تولەدى. بۇل دا مەنىڭ وقۋلىق جوباسىنىڭ زاڭدى اۆتورى ەكەنىمدى دالەلدەيدى.

مەنىڭ قولىمدا قولجازبا نۇسقالارى بار. سوعان سايكەس وقۋلىقتىڭ بايقاۋ نۇسقاسى دا بار. بايقاۋ نۇسقاداعى ماتەريالدار مەن مەكتەپكە  تاراتىلعان نۇسقانى سالىستىرا وتىرىپ، ناسوحوۆانىڭ  پلاگيات دايىنداعانىن  دالەلدەۋ  قيىن  ەمەس.

ەندى مىنا فوتوعا نازار اۋدارساڭىزدار، «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ سايتىندا «كاتالوگ پرودۋكتسي -توو، ەحpert mektep. كz» جازۋىن كورەسىز (06.05.18ج تۇسىرىلگەن سۋرەت). بۇل مەنىڭ نۇسقام. ال تۋرا 1 اي 12 كۇننەن سوڭ 18.06.18. كۇنى كرونگارت جانە ناسوحوۆانىڭ اتىمەن وقۋلىقتى شىعارۋعا ساتىبالديەۆ قول قويعان. ءتۇسىنىپ كور.

2017 جىلى informبيۋرو -عا بەرگەن سۇحباتىندا ساتىباليەۆ «ءبىزدىڭ اۆتورلارعا ەفيردە، ينتەرنەتتە لايىقسىز ءتىل تيگىزەتىنى كوڭىلىمە تيەدى... . كەز كەلگەن ورتا سەكىلدى وقۋ-پەداگوگيكالىق ورتانىڭ (ساراپتاماشىلاردى ايتادى) دا قالىپتاسقان مەكتەبى، ءوز وي-پىكىرى بار. ءبىزدىڭ بۇل وقۋلىق كونكۋرستان ءوتتى» دەيدى ز.ءسابيتوۆانىڭ شۋ تۋعىزىپ، قايتا باسىلعان 7-سىنىپ ورىس ءتىلى وقۋلىعى جايلى. جۋرناليستەر ساتىبالديەۆتىڭ بۇل شۋدىڭ ارنايى ويلاستىرىلعانىنا مەڭزەيدى دەپ جازعان ەكەن.

ديرەكتور ساتىبالديەۆ، ايتىڭىزشى، ءوزىڭىزدىڭ سەنىمىزدى اقتاپ، ساراپتامادان، كونكۋرستان، تەندردەن وتەتىن وقۋلىق جازىپ بەرگەن بادانوۆانىڭ ەڭبەگىن ناسوحوۆانىڭ پايدالانىپ كەتكەنى ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە تيمەي مە؟ بۇل ادىلەتسىزدىك، زاڭسىزدىق ءسىز باسقاراتىن «مەكتەپ» باسپاسىندا ورىن الدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، مەنىڭ قۇقىعىمنىڭ، نامىسىمنىڭ تاپتالۋىن دا بىرەۋ ادەيى ۇيىمداستىردى ما؟ سولاي بولسا، ول ادامنىڭ كىم بولۋى مۇمكىن؟

ارينە ساتىبالديەۆتە بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ جوق. ول «جاڭا اۆتورلاردىڭ» جاڭا وقۋلىق جازعانىنا سەنىمدى شىعار. بىراق مەن  وقۋلىقتىڭ مەكتەپتەرگە تاراتىلعان نۇسقاسىندا مەنىڭ ماتەريالدارىمنىڭ پايدالانىلعانىن، يدەيانىڭ ۇرلانعانىن دالەلدەيمىن. ارينە ازداپ وزگەرتۋ ەنگىزگەنمەن يدەيا جانە ماتەريالدىڭ تاڭدالۋى، جازىلۋ ءستيلى سول قالپىندا قالعان دەسە بولادى. سونىمەن قاتار ساراپتاماشىلار، مۇعالىمدەردىڭ قاتىسۋىمەن 1 جىل بويى جۇمىس جاسالعان مەنىڭ جوبانىڭ ارتىقشىلىقتارىن كورسەتۋگە تىرىسامىن.  مەكتەپتەرگە تاراتىلعان نۇسقادا جاڭا اۆتوردىڭ جۇمىسى بايقالمايدى، تەك بۇرىنعى توندى تەرىس اينالدىرىپ كيگىزگەن، كەيبىر توننىڭ استارىن عانا وزگەرتكەن. دالەل كەلتىرەيىن.

1,2,7- تاراۋلاردى وڭدەۋ بارىسىندا ناسوحوۆا مەن قۇراستىرعان تاپسىرمالاردى (تاپسىرمالار سورەسىن) الىپ تاستاعان، بىراق كەيبىرىن سول قالپىندا، كەيبىرىن ءوڭىن وزگەرتىپ پايدالانعان. ال تەوريالىق ماتەريالدار نە وڭدەلگەن، نە وزگەرىسسىز قولدانىلعان، نە تاپسىرما رەتىندە پايدالانىلعان.

مۇعالىمدەرگە وسى «تاپسىرمالار سورەسى» ايدارىنىڭ ۇناعانىن بايقايسىزدار. سەبەبى ول جەرگە مەن كىرىكتىرىلگەن  تاقىرىپتاردى، ءپان ارالىق بايلانىستاردى ت.ب. ەسكەرىپ، تاپسىرمالاردى ءبىر-ءبىرىن قايتالامايتىن جانە وي تۋعىزاتىن ەتىپ قۇراستىردىم. ولاردا «اناۋ نە، مىنانى نە دەپ اتايدى؟» دەپ قويىلىپ، جاۋابى ماتىنەن جاتتاپ ايتىلاتىن ءداستۇرلى سۇراقتار جوق (ناسوحوۆانىڭ سۇراقتارىنداي). مەن دايىنداعان سۇراقتارعا فيزيكا زاڭدارىن، پروتسەستەردى قولدانىپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك جانە تاپسىرمالار ءبىر سارىندى ەمەس. كىرىكتىرىلگەن تاقىرىپتارعا ارنالعان تاپسىرمالار مۇعالىمدەردىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەدى. سول تاپسىرمالاردى اۆتورىمەن قوسا لاقتىرىپ تاستايتىنىن بىلگەندەي كەيبىر مۇعالىمدەر سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان. سول تاپسىرمالاردىڭ كەيبىرىنە توقتالايىن.

مىسالى، 1-پاراگراف، ديففۋزيا قۇبىلىسىن قاراستىرايىق. مىنا سۋرەتتە كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي مەن «ديففۋزيا جانە قورشاعان ورتا» ايدارىمەن تاپسىرما قۇراستىرىپ، ەكولوگيالىق ماسەلە كوتەردىم (سايتتا قازاق نۇسقاسى اشىلمادى). وسى تاپسىرمانى كورگەندە مۇعالىمدەر: «بالالارعا سۇراق قويماساڭ دا جاۋابىن ايتىپ وتىراتىن تاپسىرما ەكەن. بىردەن اعاش سىندىرۋعا بولمايدى جانە قوقىس، تەمەكىنىڭ زيانى جايلى وي تۇيەدى ەكەن ادام» دەگەن. مەن ءۇشىن بۇدان جوعارى باعا جوق. مۇنداي تاپسىرمالاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەپ قانا قويماي، بالالار الەمدىك پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارىن، ءوز ادىستەرىن ۇسىنادى. بۇل مەنىڭ تاجىريبەمدە سىنالعان تاسىلدەر. مۇنداي تاپسىرمالار ءار تاقىرىپقا بەرىلگەن. ونىڭ ىشىندە تاريح، ادەبيەت، پوەزيا، گەوگرافيا، بيولوگيا، سۋرەت پەن ساۋلەت ونەرى ت.ب. سالالار دا قاراستىرىلعان.

ال كرونگارت پەن ناسوحوۆا نە ىستەگەن؟ مىنا سۋرەتتى جوعارىدا تۇرعان سۋرەتپەن سالىستىرىڭىز. ەكەۋى ءبىر پاراگراف. ناسوحوۆانىڭ نۇسقاسىندا بەرىلگەن پلاشكاداعى (كوك فونداعى) تاپسىرمانى مەن ءوز نۇسقامدا ءماتىننىڭ ىشىنە پروبلەما تۋدىراتىن تاپسىرما رەتىندە بروۋندىق قوزعالىسقا جانە جىلۋلىق قوزعالىستىڭ قارقىندىلىعىنىڭ تەمپەراتۋراعا تاۋەلدىلىگىنە شىعۋ ءۇشىن قۇراستىرىپ، قولدانعان ەدىم. ونىڭ ءمانىن، لوگيكاسىن تۇسىنبەگەن «جاڭا اۆتور»  باسقا تاپسىرما قۇراستىرۋدىڭ ورنىنا دايىن تاپسىرمانىڭ سۋرەتىن الىپ تاستاپ، ءماتىندى قويا سالعان. مەن قۇقىعى تاپتالىپ، ادىلەتسىزدىككە دۋشار بولىپ وتىرعان اداممىن. ناسوحوۆا ساتىبالديەۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداعاندا وسىنى ەسكەرىپ، مەنىڭ قازانىمدى ارالاستىرماي، وتقا ءوز قازانىن قويۋى كەرەك ەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ناسوحوۆانىڭ نۇسقاسىندا بالاعا وي سالاتىن ەشتەڭە جوق.

ديففۋزيانىڭ پايداسى مەن زيانى ەكولوگيالىق ماسەلە كوتەرۋگە ىڭعايلى تاقىرىپ. ونداي تاقىرىپتار ناقتى عىلىمدا كوپ ەمەس. بىراق كونسەرۆاتور اۆتورلار مەن سياقتى  تاپسىرمالار قۇراستىرۋعا تالپىنباعان. مەن دايىنداعان نەمەسە بۇرىننان بەلگىلى تاپسىرمالاردى قولدانعان، شىعارماشىلىق، ىزدەنىس جوق. 16 جىلعا جۋىق وقۋلىقتىڭ اۆتورى بولىپ جۇرگەن كرونگارت پەن باس رەداكتور باسپاقوۆانىڭ جاقىن قۇربىسى ناسوحوۆانىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنا ىقپالى زور بولعانىمەن، جاڭاشىلدىقتارى جوق، شىعارماشىلىقپەن وقۋلىق جازعانىن كورگەن ەمەسپىن. مەن سول باسپادا 12 جىل 1 اي رەداكتور بوپ جۇمىس ىستەگەنمىن.  7-سىنىپ وقۋلىعىنان جاڭا تالاپقا سايكەس ايدارلار ءبولىپ الىپ، باياندالعان ماتەريالداردىڭ اراسىنان تاپسىرمالار قۇراستىرىپ، «جاڭا مازمۇنعا بەيىمدەپ» يت بولعان كەزدەرىم ەسىمدە. كرونگارتتىڭ سول وقۋلىعىن رەتكە كەلتىرگەن سوڭ ماعان باسپانىڭ باسشىلىعى فيزيكا -8 وقۋلىعىن جازۋدى تاپسىرعان  ەدى. بىراق اياعى ناسوحوۆانىڭ پايداسىنا شەشىلەدى دەپ كىم ويلاعان؟  ونى بىلسەم، مۇنداي بىلىققا ارالاسپاس ەدىم.

مەن ءوز تاراۋلارىمداعى ءار تاقىرىپتى «وسى تاقىرىپتى وقۋ بارىسىندا نە ءبىلدىڭ؟» ايدارىمەن اياقتاپ وتىردىم. ساراپتاما ناتيجەسىندە ساراپتاماشىلار كرونگارتتىڭ دا ءوز تاراۋلارىن سولاي اياقتاۋ كەرەگىن ايتقان. مۇنداي ويدى باسقا ساراپتامادان دا كورەسىز. كرونگارت وعان جاۋاپ قاتپادى جانە مەنىڭ ونىڭ جازعان بولىمدەرىنە وزگەرىس جاساعانىمدى  قالامادى. بىراق رەسپۋبليكالىق كوميسسيا دا وسىنى تالاپ ەتسە كەرەك، مەكتەپكە جىبەرگەن نۇسقادا وسى كەستەنى كرونگارت ءوز بولىمدەرىنە دە قولدانعان ەكەن.

مىنا سۋرەتتە رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا كەتكەن نۇسقادا (قاڭتار ايىنىڭ اياعىندا جىبەرىلدى)  سۇراقتاردىڭ سوڭىندا كەستە جوق.

بىراق مىنا سۋرەتتەن مەكتەپكە تاراتىلعان نۇسقادان كەستەنى كورەسىزدەر (ەكەۋى ءبىر پاراگراف).                    

جوعارىداعى 5 سۋرەتتىڭ ەكىنشىسىندە 6 مامىر كۇنى تۇسىرىلگەن سايتتا ءىلۋلى تۇرعان وقۋلىقتاعى مەن جازعان بولىمدەگى «وسى تاقىرىپتى وقۋ بارىسىندا نە ءبىلدىڭ؟» ايدارىن كورىپ وتىرسىزدار. ونىڭ ءبىرىنشى باعانىندا «زاڭدار، قۇبىلىستار، جاڭا ۇعىمدار» جازىلادى، سەبەبى مەن جاڭا تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ وزدەرى نەنى ەسىنە ساقتاعانىن، نەنى مەڭگەرگەنىن اجىراتىپ ۇيرەنگەنىن قالادىم. قالعان باعانداردا سول ۇعىم، قۇبىلىس، زاڭدار تۋرالى نە بىلگەنىن جالعاستىرىپ، ويىن جيناقتايدى، العان ءبىلىمىن قورىتىندىلايدى.

ال ناسوحوۆا مەن كرونگارت نە ىستەگەن؟ ولاردىڭ ايدارعا قويعان سۇراقتارى مىنا تيپتەس: ساباقتا نە كوبىرەك ۇنادى؟ قانداي تاجىريبە جينادىڭ؟ قانداي تۇلعالىق قىزىعۋشىلىعىڭ وياندى، ولار قالاي باعىتتالدى؟ «ايقايلاپ» تۇرعان سۇراقتار! كەرەمەت! بىراق جاڭا ۇعىمداردى ءالى تولىق مەڭگەرمەگەن بالا قانداي تاجىريبە جينايدى؟ «تۇلعالىق قىزىعۋشىلىق» دەگەن نە؟ ونى بالا قالاي باعىتتاۋى ءتيىس؟ بالا ءار ساباقتا ءوزىنىڭ تۇلعا نەمەسە تۇلعا ەمەس ەكەنىنە باعا بەرىپ وتىرۋى كەرەك پە؟ بالاعا وي جيناقتاپ جاڭادان العان ءبىلىمىن قورىتىندىلاۋدىڭ ورنىنا «مەن قانداي تۇلعامىن؟» دەپ باس قاتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ مۇنداي سۇراقتارعا اۆتورلاردىڭ ءوزى تولىققاندى جاۋاپ بەرىپ، ءوزىنىڭ قانداي تۇلعا ەكەنىن، قانداي باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ايتا الا ما (سونى ايتا السا بىرەۋدىڭ ەڭبەگىنە يە بولماس ەدى، قۇقىق بۇزۋشىلىققا بارماس ەدى!)? بۇل ايدارعا اۆتورلاردىڭ بۇدان دا ماڭىزسىز سۇراقتاردى توپتاۋى ايداردى پايدالانۋ ماقساتىن بىلمەگەندىكتەن  دەپ ويلايمىن.

ماعان كەلسەك، مەن بۇل ايداردى مۇعالىمدەرگە دە كومەگى ءتيسىن دەپ ويلاستىرعان ەدىم. ءار ايداردىڭ ماقساتى جانە ونى قالاي پايدالانۋ كەرەگى جايلى مەن مۇعالىمدەرمەن كەزدەسكەندە ايتىپ وتكەنمىن.  سوندىقتان بۇل ماقالادا وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمىن ايتۋدى ماقسات ەتپەيمىن. مەن تەك مەننەن ۇرلاعان يدەيالاردىڭ، ماتەريالداردىڭ كەيبىرىنە، ءيا كەيبىرىنە عانا توقتالىپ وتەمىن. سەبەبى تولىق قاراستىرىپ تالداۋ جاساسام، ناتيجەسى ءبىر ماقالاعا سىيمايدى.  مەن ءوزىمنىڭ كەز كەلگەن يدەيامدى، ماتەريالىمدى قورعاپ شىعا الامىن.

مەن وقۋلىق جازۋعا تاپسىرما العاندا ونىڭ قۇرىلىمىن ويلاستىردىم. جاڭا مازمۇنداعى باعدارلاماعا سايكەس وقۋلىقتىڭ ماتەريالدارىندا بالالاردى ويلاندىرىپ، جاڭا تاقىرىپتى يگەرۋگە قاجەت تاپسىرمالار قۇراستىرۋ قاجەت ەدى. وقۋشىلاردىڭ ءپاننىڭ پراكتيكالىق ماڭىزىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى - جاڭا باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى. وي دۇرىس. ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وقۋلىقتىڭ ديالوگ تۇرىندە جازىلۋىنا نازار اۋدارىلعان جاڭا باعدارلامادا. سەبەبى بالالار ويىن تولىق جەتكىزۋگە، اقپاراتتاردى قولدانۋعا، سۋرەت (سىزبا، كەستە، گرافيك) بويىنشا جۇمىس ىستەي وتىرىپ جاڭا تاقىرىپقا شىعۋ، جاڭا ساباقتى وزدىگىنەن مەڭگەرۋگە جەتەلەۋ، ءپاننىڭ باسقا پاندەرمەن بايلانىسىن كورسەتۋ، ەكولوگيالىق، پاتريوتتىق، ەستەتيكالىق، رۋحاني ت.ب. ماقساتتاردا تاربيە بەرۋ، وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، وي-پىكىرىن ايتۋعا جانە ونى ساۋاتتى قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ، شىعارماشىلىعىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ نەگىزگى مىندەت ەكەنى بەلگىلى. مەن سولاي جاساۋعا تىرىستىم.

ەندى ەكى نۇسقانى ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرە وتىرىپ سالىستىرامىن. وسىلايشا ءارى پلاگيات، ءارى ناسوحوۆانىڭ مەنىڭ ماتەريالدارىمدى قىسقارتۋ بارىسىندا جۇپىنى، تەك بايانداۋدان تۇراتىن كونەرگەن، ءداستۇرلى تاسىلمەن جازىلعان، جاڭا مازمۇندى باعدارلاماعا سايكەس ەمەس وقۋلىق شىعارعانىنا كوز جەتكىزەمىن.

مەن وقۋلىقتىڭ ءار پاراگرافىن «ويتۇرتكى» ايدارىنان باستاپ وتىردىم. وندا جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرۋگە باعىت بەرىلدى.   مىسالى، 6-پاراگرافتا فوتوسۋرەتتەر بويىنشا

ەيلەر-ۆەنن دياگراممماسىن تولتىرعان بالا «تۋىس جانۋارلار مەن قۇستار نەگە ءبىر جەردى مەكەندەمەيدى؟» دەگەن سۇراققا «ولار ءومىر سۇرەتىن ورتاسىنداعى تەمپەراتۋرانىڭ، كليماتتىڭ وزگەرىسىنە بەيىمدەلگەن» دەگەن جاۋاپقا وزدەرى كەلەدى. بۇل وسى تاقىرىپتىڭ باستى ماقساتى. ودان كەيىن دە ءار تاقىرىپتا ويتۇرتكى كومەگىمەن كەلەسى ماتەريالدارعا باعىت بەرىلىپ، وقۋشىلار جاڭا بىلىمگە وزدىگىنەن، بۇرىنعى بىلىمدەرىن قولدانىپ شىعىپ وتىرادى. تەمپەراتۋرا تاقىرىبىندا (2.3) فورمۋلانى «بايلانىستى تاپ»  ايدارىنداعى قاراپايىم ەسەپتەۋدى جاساي وتىرىپ وقۋشى ءوزى الادى. وقۋشىعا فورمۋلانى جاتتاۋ قاجەت ەمەس، قايدان شىققانىن تۇسىنسە بولدى، ءومىر بويى ۇمىتپايدى. قاراڭىز،

ال ناسوحوۆا نە ىستەگەن؟  ول ويتۇرتكى تاپسىرمالارىن الىپ تاستاپ، كونە دە ءداستۇرلى تاسىلمەن بايانداپ بەرگەن، ويلاندىرىپ-تولعاندىراتىن ەشتەڭە جوق. جالپى ماتەريالداردىڭ ءبارى بارلىق پاراگرافتاردا جاي عانا باياندايتىن ماتەريال رەتىندە بەرىلگەن. سوندىقتان دايىن ماتەريالداردى وڭدەۋ بارىسىندا وقۋلىق بەرىلۋ ءتاسىلى ەسكىرگەن، قازىر باس تارتىپ جاتقان بايانداۋ ادىسىمەن جازىلعان جاڭارتىلماعان مازمۇنداعى، مۇعالىم - باستى بايانداۋشى، وقۋشى - تىڭداۋشى رولىندەگى بۇرىنعى وقۋلىققا قايتىپ ورالعان.

تاعى ءبىر مىسال: 7- تاراۋ پاراگرافتارىنىڭ بارىندە مەنىڭ وقۋلىعىمداعى «ويتۇرتكى»، «ويلان» ايدارلارىنداعى باعىت-باعدار بەرەتىن تاپسىرمالاردى مەكتەپكە جىبەرىلگەن نۇسقادا باياندالاتىن ماتەريالدىڭ ىشىنە سۋرەتتەرىمەن قوسا ەنگىزە سالعان. وسى جەردە ناسوحوۆا ۇلكەن ادىستەمەلىك قاتە جىبەرگەن.  مەن تومەنگى سىنىپتارداعى «جاراتىلىستانۋ» پاندەرىندە قانداي تاقىرىپتار وتىلگەنىن جاقسى بىلەمىن. سوندىقتان ول ماتەريالداردى باعىت-باعدار رەتىندە قولداندىم. قازىرگى باعدارلامادا «ءبىلىمنىڭ سپيرال-دىعى» دەگەن ۇعىم بار. ونىمەن ناسوحوۆا تانىس ەمەس سەكىلدى. سول سەبەپتى ءالى وتىلمەگەن، بەلگىسىز تاقىرىپتى «مۇنى بىلەسىڭ» ايدارىنا ەنگىزسە، بەلگىلى ءبىلىمدى جاڭا ماتەريال رەتىندە ۇسىنعان.

لينزالار تاقىرىبىندا، مەن قۇراستىرعان «ويتۇرتكى» ايدارىنا دەيىن كوشىرىپ العان ناسوحوۆا. جالپى مەنىڭ تاراۋلارىمدى سىرتكوز وقىسىن، وزىمنەن باسقا ەشكىم وقىعان جوق دەپ باسپاقوۆادان كومەك سۇراعانىمدا، ول ناسوحوۆاعا تاپسىرعان. ناسوحوۆا ماعان «سەن وقۋلىقتى وزگەشە جازعان ەكەنسىڭ» دەپ قىزىعىپ ەدى، سوندىقتان با الدە ۋاقىت تىعىز بولدى ما، «جارىق قۇبىلىستارى» تاراۋىن ءتىپتى وڭدەۋدى دە ويلاماپتى. تەك ماتەريالداردىڭ ورنالاسۋىن وزگەرتە سالعان. «پلاگيات دەگەنىمىز بىرەۋدىڭ اۆتورلىق ويىن، ءسوزىن ەكىنشى بىرەۋدىڭ ءوز تاراپىنان وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ نەمەسە ءبىر-ەكى ءسوزىن اۋىستىرىپ قولدانۋ، وزىنە يەمدەنۋ» دەپ انىقتاما بەرىلگەن ەكەن. سوندىقتان مەن «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ وسى جىلى مەكتەپتەرگە تاراتقان فيزيكا-8 وقۋلىعىن پلاگيات دەپ تانيمىن. بۇل وقۋلىقتا مەنىڭ يدەيام، ويىم، ءستيلىم مەن جازعان تاراۋلاردا تولىق ساقتالعان. بۇل جەردە اۆتورلىق جۇمىس ەمەس، رەداكتورلىق جۇمىستى عانا كورىپ تۇرمىن. ەكى نۇسقانى سالىستىرىپ قاراعان كەز كەلگەن ادام پلاگياتتى بىردەن انىقتايدى.  كرونگارتتىڭ ءاۋ باستان جازعان تاراۋلارىنىڭ بايانداۋ ءستيلى دە باسقا. ول ءداستۇرلى ستيلدەن اۋىتقىمايدى (3,4,5-تاراۋلار). ويتكەنى ۇنەمى «مەن جۇمىسباستىمىن، ۇيىقتاۋعا ۋاقىتىم جوق. قاي ۋاقىتتا قازىپ ماتەريال ىزدەپ وتىرامىن. دايىندى پايدالانامىن» دەيدى. ال قالعان تاراۋلاردىڭ بايانداۋ بوياۋى باسقا. سەبەبى العاشقى مەنىڭ نۇسقامنىڭ ناقىشى ساقتالعان. جاڭا ماتەريالدار اكەلگەننەن بۇرىنعىنى وڭدەۋ جەڭىل، ارينە. يدەيا دايىن. ءتىپتى مەن تۇيە جايلى جازسام، ولار دا سول تۇيە جايلى، بىراق استارىن وزگەرتىپ قايتا تىگە سالعان توندى. سيىر جايلى جازسا بولماي ما؟ قوي بار، ەشكى بار دەگەندەي...

وسى 7-تاراۋ باعدارلاماعا سايكەس «وپتيكالىق اسپاپتار» تاقىرىبىمەن اياقتالادى. بۇل جەردە باعدارلامادا وبسكۋرا كامەراسى مەن پەريسكوپتى جاساۋ عانا قاراستىرىلعان. ال ناسوحوۆا باعدارلامادان تىس وپتيكالىق قۇرالداردى تۇگەل بەرىپ تاستاعان. ول ماتەريالدار ساراپتاماعا، بايقاۋعا، رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا بارعان نۇسقادا، ارينە، جوق. سەبەبى ول مەنىڭ نۇسقام ەدى. مەن باعدارلامانى باسشىلىققا الىپ وتىرىپ، ارتىق ماتەريالدار قاراستىرعان جوقپىن. بۇل ارتىق، جوعارى سىنىپ ماتەريالدارى «جاڭا اۆتورلار جۇبى» ۇسىنىپ وتىرعان 8-سىنىپ وقۋلىعىنىڭ ساراپتامادان وتپەگىنىڭ دالەلى. ساراپتاماشىلاردىڭ ارتىق ماتەريالدى كورسەتەتىنى ايدان انىق.

مەن دايىنداعان نۇسقادا 10-سۋرەتتەگى سەكىلدى قاراپايىم ءارى وقۋشىنى تاجىريبە جاساۋ مەن ونەرتاپقىشتىققا بەيىمدەپ، ىقپال ەتەتىن كۇن ساعاتىن جاساۋ سياقتى پراكتيكالىق، شىعارماشىلىق، پانارالىق بايلانىسقا نەگىزدەلگەن تاپسىرمالاردىڭ ءتۇرى سان الۋان. وسىنداي تاپسىرمالار ارقىلى پاتريوتتىق تاربيە دە بەرىلەدى. بالالاردى زەرىكتىرەتىن ءبىرسارىندى ءداستۇرلى تاپسىرمالاردان مەن قۇراستىرعان بارلىق تاپسىرما بىردەن ەرەكشەلەنەدى. ارينە، مۇنداي تاپسىرمالاردى ناسوحوۆا قۇراستىرماعان. سول سەبەپتى ونىڭ تاپسىرمالارىنان باعدارلامانىڭ جاڭارتىلعان مازمۇنىنا سايكەس وقۋشىلاردى تاجىريبە جاساپ ۇيرەنۋ، ونەرتاپقىشتىققا، شىعارماشىلىققا بەيىمدەيتىن ءبىر دە ءبىر تاپسىرما كورمەدىم.

جالپى، ناقتى عىلىمداردا زاڭداردى، قۇبىلىستار مەن پروتسەستەردى جانە ولاردىڭ تەورياسىن ويدان قۇراستىرما المايسىڭ. كەيبىر تاجىريبەلەر دە كلاسسيكالىق، ياعني «حالىقتىكى» بولىپ كەتكەن. مۇمكىن كۇردەلى، زاماناۋي قۇرالدارمەن تاجىريبە جاساۋ، ارينە، دۇرىس بولار. بىراق زاماناۋي نەمەسە قانداي دا ءبىر قۇرال-جابدىقتارمەن قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ ءبارى بىردەي قانداي دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتىلگەنى جايلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مالىمەت جاريالاعان ەمەس. سوندىقتان مەن تاجىريبەلەردى قولدا بار مۇمكىندىكتەرمەن نەمەسە ويشا جاسايتىن تاجىريبەلەرگە الماستىرۋعا تىرىستىم. سەبەبى وقۋلىقتا پايدالانۋعا ۇسىنىلاتىن قۇرال-جابدىقتاردىڭ مەكتەپتە قول استىندا بولۋىنا سەنىمىم بولعان جوق. دەگەنمەن، مەن ماتەريالدىڭ بەرىلۋ ءتاسىلىن ءداستۇرلى تاسىلدەن وزگەشە ەتتىم. ءبىر-ەكى جەردە ناسوحوۆا مەنىڭ ءتاسىلىمدى قالدىرعان، بىراق وسى تاجىريبەلەردى وڭدەۋ كەزىندە «جاڭا اۆتورلار جۇبى» تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك قاتەلەرگە جول بەرىپ وتىرعان. قاراڭىز.

ارىگە بارماي-اق، كلاسسيكالىق تاجىريبەلەر قولدانىلاتىن جىلۋوتكىزگىشتىك تاقىرىبىن قاراستىرايىق. ناسوحوۆا 2-تاجىريبەدە سۋدىڭ جىلۋوتكىزگىشتىگىن انىقتاۋ كەزىندە مۇز بەن سۋدىڭ ورتاسىنا مەتالل «تىعىن» (!) سالىپ قويادى. ورەسكەل ەشتەڭەسى جوق سياقتى، بىراق ادىستەمەلىك تۇرعىدان دورەكى قاتە. بالا ءالى مەتالل مەن سۋدىڭ جىلۋوتكىزگىشتىگىن سالىستىرا المايدى. سوندىقتان ءبىلىم دەڭگەيى ءارتۇرلى وقۋشىلاردىڭ ويىنا «مەتالدى» الىپ تاستاسا نە بولادى دەگەن وي كەلەرى حاق. وتە دۇرىس وي! ەندى  بۇل قاتەنىڭ قايدان شىققانىن ايتايىن. كرونگارت ماعان وسى كلاسسيكالىق تاجىريبەنى جاساي المايتىنىن، مۇزدىڭ قالقىپ سۋ بەتىنە شىعاتىنىن ايتقان ەدى. سوندىقتان ولار مەتالل دەنەنى مۇز جوعارى قالقىماسىن دەپ قولدانعان.

شىنى كەرەك، مەن ءوز تاجىريبەمدە ءبىر رەت قانا مۇزدى قولداندىم. ونى تىعىز ەتىپ سالعاندىقتان بولار، تاجىريبە شىقتى. بىراق قول استىندا ۇنەمى مۇز بولا بەرمەيتىنىن (مەكتەپتەردە مۇزداتقىش بولا بەرمەيدى) ەسكەرىپ، وقۋلىقتىڭ مەن جاساعان نۇسقاسىندا تاجىريبەنى تەك سۋعا الماستىرعانمىن. ءوزىم ساباقتا سۋدىڭ ۇستىڭگى قاباتىن ىسىتىپ، ەكى-ءۇش بالانى شاقىراتىنمىن. ولار  قولمەن ۇستاپ كورەدى دە، سۋدىڭ تومەنگى جاعىنىڭ سالقىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى.

بۇل تاقىرىپتى مەن كونۆەكتسيادان باستاعام. ويتۇرتكى رەتىندە 2-تاجىريبەنى قولدانعام. وقۋشى پروبلەماعا تىرەلەدى دە، كونۆەكتسيادان باسقا جىلۋ بەرىلۋ ءتۇرى بار دەگەن ويعا كەلەتىن. ءسويتىپ جىلۋوتكىزگىشتىككە كوشەمىز.

ال جاڭا اۆتورلار نە ىستەگەن؟ ولار ءداستۇرلى، قالىپتاسقان جىلۋوتكىزگىشتىكتەن باستاپ بايانداپ وتىرادى دا، بالاعا ويلانۋعا ەشقانداي مۇرسات بەرمەيدى. ولاردىڭ ءماتىن ىشىندە قولدانعان سۇراقتارى وي تۋعىزبايدى، تەك ءالى تولىق مەڭگەرمەگەن ءبىلىمدى قولدانۋعا ارنالعان. سول سەبەپتى ءتيىمسىز.

مۇنداي قاتەلەر، دالەلدەر مەن ايعاقتار جەتىپ ارتىلادى. ونىڭ ءبارىن كورسەتىپ تالقىلاۋعا مۇمكىندىك جوق جانە مەن وقۋلىقتى تولىق وقىپ شىققانىم جوق، تەك پاراقتاپ وتىرىپ كورگەنىم. ەگەر زەيىن قويىپ تولىق ساراپتاپ، سالىستىرىپ شىقسام، 20-30 بەتتىك شاعىن كىتاپ بولاتىن ءتۇرى بار.

باعدارلامانىڭ جاڭارتىلعان مازمۇنىنا سايكەس تاپسىرمالار قالىپتاستىرۋشى جانە جيىنتىق (باعالاۋ) تاپسىرمالارى بولىپ بولىنەدى. مەن قالىپتاستىرۋشى تاپسىرمالاردى تاقىرىپقا قاراي ءارتۇرلى ماقسات قويا وتىرىپ قۇراستىردىم. وقۋشىلاردىڭ ءبارى فيزيك بولمايدى، سوندىقتان فيزيكا ءپانىن باسقا پاندەرمەن بايلانىستىرۋعا تىرىستىم. ايتالىق، «جىلۋ بەرىلۋ» تۇرلەرى تاقىرىبىندا 4-پاراگرافتا «فيزيكا جانە گەگرافيا» ايدارىندا الدىمەن جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن ەبى جەلى، ونىڭ قۋاتىنىڭ 1%-ءى قازاقستاننىڭ ەنەرگيا سۇرانىسىن وتەيتىنى جايلى قىسقاشا مالىمەت جانە قازاقستانداعى قۋاتتى جەر تۇراتىن ايماقتار مەن جەلدىڭ جىلدامدىقتارى جازىلىپ، سالىستىرىلعان كەستە بەرىلىپ، «سەن جەلدىڭ قۋاتىن قانداي ماقساتتا قولدانار ەدىڭ؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. بۇل بالالاردىڭ فيزيكالىق پروتسەسس اۋا كونۆەكتسياسىنىڭ (جەل) پراكتيكالىق ماڭىزىن قورىتىندىلاۋعا جەتەلەيدى. جاۋاپتار ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن: سۋ كيىمدى كەپتىرۋ، ەنەرگيا الۋ، جەل ديرمەنىن جاساۋ ت.س.س. جاۋاپتىڭ ءبارى قابىلدانىپ، قورىتىندىلانادى. قاراڭىز.

بالا ءوزى تۇراتىن ايماقتا جەلدىڭ قۋاتىن پايدالانۋ جايلى وي تولعايدى.

وسى جەردەگى «فيزيكا جانە ادەبيەت» ايدارىندا بالالار «جەل ادام بولسا، ونىڭ مىنەز-قۇلقىنا  قانداي  سيپاتتاما بەرەر ەدىڭ؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە وتىرىپ،  تابيعات پەن ادامنىڭ بايلانىسىن تەرەڭ سەزىنە باستايدى، شىعارماشىلىقپەن ويلايدى، ىشكى دۇنيەسى داميدى. قاراڭىز.

. «بايلانىستى تاپ!» ايدارىندا وقۋشىلار فيزيكا مەن پوەزيانىڭ بايلانىسىن سەزىنەدى. فيزيكانى باسقا قىرىننان تانيدى; ول ءپاندى قىزىقسىز، اۋىر ءپان دەپ ەمەس، ءوزىنىڭ ءومىرى، قورشاعان ورتا دەپ ناقتى تۇسىنە باستايدى، ءتىپتى ىشكى سەزىمىمەن بايلانىستىرادى. قاراڭىز.

ناسوحوۆا نە ىستەگەن؟ 12-سۋرەتكە قاراڭىز. تاپسىرمالارىندا وي تۋعىزاتىن، كرەاتيۆتى ويلاۋعا نەگىزدەلگەن تاپسىرمالار، بالانى دامىتاتىن ەشتەڭە جوق.

ءيا، ناسوحوۆانىڭ پراكتيكالىق جۇمىستارىنا زەر سالىڭىزدارشى. مىنا سۋرەتتەگى فونمەن بەرىلگەن تاپسىرمالاردىڭ ءبىرىنشىسىن وقۋشىعا قالاي پراكتيكالىق تاپسىرما ەتىپ بەرەسىڭ؟ جاۋابىن سول جەردە ايتادى بالا. جاۋاپ الۋ ءۇشىن 4 ساعات كۇتىپ نە كەرەك؟ ال  مەنىڭ نۇسقامدا (ۇيدە جاسايتىن تاجىريبە) بالاعا باقىلاۋ جاساپ، ناتيجە الۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ونى تاجىريبە دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل جەردە بالا فولگا، قاعاز، ماتانىڭ جىلۋوتكىزگىشتەرى جايلى تاجىريبە ناتيجەسىندە قورىتىندى جاسايدى.

سونداي-اق، ناسوحوۆانىڭ پراكتيكالىق تاپسىرمالارىنا (فونداعى بەلگى 4-بەتتە پراكتيكالىق تاپسىرمالار دەپ كورسەتىلگەن) 2-5-سۇراقتار جاتا ما؟ سوندا عالىم ادام (ناسوحوۆانىڭ عىلىمي اتاعى بار) سۇراقتار مەن پراكتيكالىق تاپسىرمالاردى اجىراتا الماي ما؟ مەندە تاعى ءبىر سۇراق بار ناسوحوۆاعا. مۋسسون مەن پاسسات، گولفستريم نەگە 5-پاراگرافتا فيزيكانىڭ تەرمينى بولىپ كەتكەن؟ عالىم بولا تۇرا وسىنداي قاتەگە نەگە ۇرىندىڭىز؟ سەبەبىن مەن ايتايىن.

ءدال وسى تەرميندەر ارقىلى فيزيكادا ەشكىم وسى ۋاقىتقا دەيىن «تابيعاتتاعى جىلۋ بەرىلۋ» تاقىرىبىن قاراستىرعان ەمەس. مەن ءبىرىنشى رەت وسىنداي قادامعا بارعاندا، ياعني وسى ۇعىمدار ارقىلى تاقىرىپتى اشقاندا الدىما باسقا ماقسات قويدىم جانە گەوگرافيانىڭ تەرمينىن فيزيكانىڭ تەرمينىمەن شاتاستىرىپ، وعان انىقتاما بەرگەن جوقپىن، تانىس ۇعىمداردى ءپان ارالىق بايلانىستى ەسكەرە وتىرىپ تەك قانا قولداندىم. سەبەبى بۇل ۇعىمدارمەن وقۋشىلار جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا پاندەرىنەن تانىس. سوندىقتان مەن بۇرىنعى وقۋلىقتارداعىداي تەڭىز جانە جاعا سامالدارىمەن شەكتەلگەنىم جوق. تەڭىز جانە  جاعا سامالدارى ۇعىمىن «ويلانىپ جاۋاپ بەر!» ايدارىنا تاپسىرما رەتىندە ۇسىندىم، ويتكەنى ول تاقىرىپتار دا وقۋشىلارعا جاراتىلىستانۋ پانىنەن تانىس. ال ناسوحوۆا ەكەۋىن دە جاڭا ماتەريال رەتىندە ۇسىنعان. سەبەبى مەنىڭ ماتەريالدارىمدى وڭدەۋ كەزىندە ءجۇردىم-باردىم جۇمىس جاساعان. ايتەۋىر بادانوۆانىڭ سوزدەرىن دالمە ءدال قايتالاماسام بولدى دەگەن قاعيدا ۇستانعان. نە دەيىن، باس رەداكتور باسپاقوۆانىڭ جان قۇربىسىنا ءبارى جاراسادى، ونىڭ ىشىندە شيكى، ءبىر قاينارى ىشىندە وقۋلىق جازۋ دا.

ناسوحوۆانىڭ نۇسقاسىندا قازاق سوزدەرىن قولدانۋدا كەتكەن قاتەلەر جەتىپ ارتىلادى. مىسالى، قازاق جەرىندە دە ءىرىلى-ۇساقتى تولىپ جاتقان كول مەن وزەندەر بار. سوندىقتان قازاقتاردا «تۇنگى (كۇندىزگى) سامال» نەمەسە تەڭىز جاعاسىندا «تەڭىز سامالى»، «جاعا سامالى» دەگەن ۇعىم بار. كۇندىز جەل سۋدان جاعاعا سوعادى، بۇل كۇندىزگى (تەڭىز) سامال جانە كەرىسىنشە. ولاي بولسا مەن قولدانعان، مەن ەمەس اتام زاماننان قولدانىلىپ كەلەتىن سامال ءسوزىن «مەنسىنبەي» الىپ تاستاپ، ونى «بريز» سوزىنە الماستىرعاندا ناسوحوۆا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن جۇزەگە اسىردىم دەپ ويلاسا كەرەك. ءيا... ءسوز جوق.

208-بەتتە ناسوحوۆا «لينزانىڭ جارتىسىن ءمولدىر ەمەس شىمىلدىقپەن جاۋىپ قويسا...» دەپ باستالاتىن ءداستۇرلى سۇراق قويادى. جوق، جوق. سۇراقتا قاتە جوق. ونى ۇبت سۇراعىنىڭ ىشىنەن دە تاباسىز. مۇندا ماعان قىزىعى «شىمىلدىق» ءسوزى بولىپ تۇر. لينزا شىمىلدىقپەن جاۋىپ قوياتىن جاڭا تۇسكەن كەلىن بە؟ تاجىريبەلى، زەينەت جاسىنداعى ادام شىمىلدىقتىڭ قازاقتا ءۇش جاعدايدا عانا قۇرىلاتىنىن بىلمەسە، نە دەيىن وعان. شىمىلدىق قازاقتا كەلىن تۇسكەندە (جاس وتاۋ تىگىلگەندە), وڭ جاقتا وتىرعان قىزعا، قايتقان كىسىگە قۇرىلادى. وسىنداي «عالىمداردىڭ» قازاق ءتىلىن قالاي بولسا سولاي قولدانىپ، اياق استى ەتكەنى ءتىلدىڭ قاسيەتىن جويادى، قادىرىن تۇسىرەدى. مۇنداي سالدىر سالاقتى تەرە بەرسەڭ، بىتەتىن ءتۇرى جوق.

مەن ويىمدى جيناقتاي كەلە بۇل ءىستىڭ ماعان «مەكتەپ» باسپاسى جاساپ وتىرعان ەكىنشى قياناتى ەكەنى ەسىمە ءتۇستى. 2006 جىلى الگەبرا -10 وقۋلىعىنىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋىن اۋدارعان ەدىم. سەگىز جىلدان كەيىن ءۇشىنشى باسىلىمدا اۋدارماشى دەگەن ءسوزدى الدىرىپ تاستاعان. ازاماتتىق كودەكسكە  سايكەس ول دا زاڭ بۇزۋشىلىق بولىپ تابىلادى. ال وسى داۋ تۋعىزىپ وتىرعان فيزيكا-8 وقۋلىعىنداعى كرونگارت جازعان 2,3,4- تاراۋلاردى اۋدارعانىم ءۇشىن كوك تيىن دا تولەمەدى. باسپاقوۆا اۆتورلار ەكى تىلدە وزدەرى اكەلەدى دەگەن. بىراق ناسوحوۆا 11-سىنىپ وقۋلىعىنداعى ءوز تاراۋلارىن (!) اۋدارعانى ءۇشىن اۋدارماشى دەپ وقۋلىققا جازىلىپ، اقشاسىن العان. نەگە ناسوحوۆاعا ورىندالعان زاڭ ماعان كەلگەندە قۇردىم كەتەدى؟ مەن سوندا «كۇشى ادال، ەتى ارام» ەسەكپىن بە الدە «قۇل ەڭبەكتىڭ» يەسىمىن بە؟

سونىمەن، جوعارىدا ناسوحوۆا مەن كرونگارتتىڭ باعدارلامانىڭ جاڭا مازمۇنىنا بەيىمدەلگەن وقۋلىقتى ءداستۇرلى تاسىلمەن جازىلعان وقۋلىققا اينالدىرعانىنا شەت جاعالاپ كوز جەتكىزدىك. ارينە، مەن ءمىنسىز وقۋلىق جازدىم دەپ ايتپايمىن، دەگەنمەن ءداستۇرلى وقۋلىقتان ەرەكشەلەنگەن ماتەريالدار ۇسىنۋعا تىرىستىم. مىناداي سۇراق تۋادى: وقۋلىقتى جاڭارتىلعان مازمۇنعا سايكەس دايىنداپ، ءبىر جىل بويى ساراپتامانىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرىنەن وتكىزىپ، بىراق مەكتەپكە وزگە، ءداستۇرلى وقۋلىق باراتىن بولسا، وسى جۇمىسقا ميلليونداعان نەمەسە ميللياردتاعان قارجى جۇمساۋدىڭ نە ماعىناسى بار؟ قولدانىستاعى ەسكى وقۋلىقتاردى ادەمىلەپ بەزەندىرىپ شىعارا بەرسە بولماي ما؟ قانشاما قارجى ۇنەمدەلەتىن ەدى.  جىل سايىن وقۋلىقتاردىڭ ساراپتاماسىنا ميلليونداعان قارجى جۇمسالاتىنىن، مىسالى  2017 جىلى 27 ملرد تەڭگە بولىنگەنى جايلى ز. سابيتوۆانىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنان جارامايدى دەپ قايتا باسىلىپ شىققان اتىشۋلى ورىس ءتىلى وقۋلىعى جايلى ماتەريالداردا وقىدىم. بيىل قانشا اقشا جەلگە شاشىلدى؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى اقشانى جەردەن قازىپ الىپ جاتقان جوق، حالىقتىڭ سالىققا جيناعان اقشاسى. ونى ۇنەمدەۋگە، ورنىمەن جۇمساۋعا، حالىققا ەسەپ بەرۋگە مينيسترلىك مىندەتتى. سوندىقتان قۇقىقتىق تۇرعىدان عانا ەمەس، مورالدىق زارداپ شەگىپ وتىرعان مەنى جۇمىستان شىعارتام، قىسىم كورسەتەم، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كوزقاراستارىڭدى وزىڭە قارسى قولدانام دەيتىندەرگە ايتارىم مىناۋ: مىناداي ادىلەتسىز، زاڭ جۇمىس ىستەمەيتىن، سىبايلاس جەمقورلىققا سۇيەنگەن جۇيەدە  قۇقىعىڭ مەن نامىسىڭ تاپتالىپ، ەڭبەگىڭ قانالىپ، وزبىرلىقتان باسقا ەشتەڭە كورمەسەڭىزدەر، سىزدەر دە، ارينە باتىلدارىڭىز جەتسە، كوڭىلىڭىز تولمايتىن جايتتاردى اشىق ايتار ەدىڭىزدەر. د. يسابەكوۆ ايتپاقشى، نامىسسىزدا عانا نارازىلىق بولمايدى.

ادام قۇقىعى ار مەن زاڭنان تۇرادى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ەلدە ار مەن زاڭنىڭ قوقىستا جاتقانىنا ءدال وسى مەنىڭ باسىمنان كەشىپ وتىرعان وقيعا كۋا.

قورىتا كەلە ايتارىم، «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ساتىبالديەۆ  جانە ونىڭ باس رەداكتورى باسپاقوۆا ويلاپ جۇرگەندەي، ولار لاۋازىمىن پايدالانىپ مەنىڭ ينتەللەكتۋالدىق مەنشىگىمدى تارتىپ العان جوق، ولار ءوز بويىنان پاراسات، ار-ۇيات دەگەن قۇندىلىقتاردى تارتىپ الدى; ولار مەنىڭ ازاماتتىق، اۆتورلىق قۇقىعىمدى تاپتاعان جوق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق كودەكسىن، زاڭدى اياق استى ەتتى. ساتىبالديەۆ پەن باسپاقوۆا وسى ءىس-ارەكەتتەرىمەن پرەمەر مينيستر ساعىنتاەۆتىڭ سىنىنا ىلىگىپ جۇرگەن، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىن، ەگەمەندىك العاننان بەرى تەك اقشا جۇمسالىپ، ناتيجەسى جوق بىرنەشە رەفورمالار جۇرگىزىپ جاتقان، «ۇلت» تاۋەلسىز ينتەرنەت- باسىلىمنىڭ 27.09.2018 جىلعى سانىندا كورسەتكەندەي، اقوردادا جەمقورلىق جايلاعان سالالاردىڭ ءبىرى اتالعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءوز جۇمىستارىنا نەمقۇرايلى قارايتىنىن، ءبىلىم مەن ونىڭ وزەگى - وقۋلىق بويىنشا جاسالىپ جاتقان كەلەڭسىز جايتتارعا كوز جۇمىپ وتىراتىن، جەڭ ۇشىمەن جالعاسىپ جاتقان جۇيە ەكەنىن دالەلدەدى. ساتىبالديەۆ پەن باسپاقوۆا مەنى جەڭگەن جوق، ولار ءوز -وزدەرىنەن جەڭىلدى.

مەن بۇل ماقالانى ەشكىمنىڭ تاپسىرىسىمەن جازباعانىمدى، ونى جازعاندا اراق پەن ناركوتيكتىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋلەردىڭ ىقپالىندا بولماعانىمدى ايتا كەلىپ، قوزعالىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ «مەكتەپ» باسپاسى اكىمشىلىگى جانە مەنىڭ ارامداعى تارتىس ەمەس، ونىڭ ادىلەت پەن ادىلەتسىزدىك، ەڭبەك قاناۋ مەن زاڭ، قۇقىق تاپتاۋ مەن مورال، ەتيكەت اراسىنداعى  داۋ ەكەنىنە نازار اۋدارعىم كەلەدى.

«ادىلدىكتى مويىنداۋ ادال كىسىنىڭ ءىسى»  دەگەن ەكەن ب. مومىشۇلى. مومىشۇلى قازاقستانداعى ادال دا ءادىل ادامنىڭ سوڭعى تۇياعى ەمەس پە دەپ قورقامىن.

ءبىر كەم دۇنيە...

نورۆەگيا سياقتى دامىعان ەلدەردە مەملەكەتتىڭ ءار ازاماتى مۇنايدان تۇسكەن پايدادان دۇنيەگە كەلە سالىسىمەن  بەسىكتە جاتىپ ءوز ۇلەسىن الۋعا قۇقىلى جانە الادى. ال مەن قازاقستان ازاماتى رەتىندە ادال ەڭبەكپەن جاساپ، «تەندردەن ۇتىپ العان» ينتەللەكتۋالدىق مەنشىگىمنەن، قۇقىعىمنان ايىرىلىپ، ءبىر جىلعى تىنىمسىز ەڭبەگىمنىڭ بىرەۋدىڭ پايداسىنا شەشىلگەنىنە تۇك تە جاساي الماي، سىبايلاس جۇيەنىڭ قۇربانىنا اينالىپ وتىرمىن. نە دەۋگە بولادى؟ ءبىر كەم دۇنيە، ءبىر ارمان...

ر.S. «باسقا ەلدەردىڭ ازاماتتارى سوتقا جۇگىنەدى، ءبىزدىڭ ەلدە پرەزيدەنتكە حات جازادى» دەيدى ەلباسى. قايبىر جەتىسكەننەن حات جازادى دەيسىز، ءالى جەتكەن زاڭدى ساتىپ الاتىندىقتان، امالى تاۋسىلىپ، ءۇمىتىن ۇزبەگەن سوڭ حات جازادى دا جوعارى ورگاندارعا. سول حاتتاردان دا پايدا جوق، حات حابار-وشارسىز جوعالادى. سودان كەيىن جوعالعان حاتتىڭ يەسى حاتىن باسىلىمدارعا بەرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى حالىقتىڭ قولداۋىنا سۇيەنەدى. 5 قازانداعى پرەزيدەنت جولداۋىندا حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ءبىراز ماسەلەلەر «ءسوز» بولدى، ءيا ءسوز بولدى. بىراق جولداۋ جولداۋمەن، ول جولداۋدىڭ ناتيجەسى بىزدە ناقتى ىسكە اينالعاندا اينادان شاعىلعانداي ورالادى. ارينە، بىزدە ادامدار كونستيتۋتسيا بويىنشا تەڭ قۇقىلى، تەك قاعاز جۇزىندە عانا. بىراق ولاي بولماۋى ءتيىس. زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي، زاڭ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. تەڭىز تامشىدان تۇرادى. ەگەر ءار ادىلەتسىز ءىس قوزعالا كەلە ادىلەتكە اينالىپ جاتسا، ەلدىڭ دە سەنىمى ارتىپ، زاڭدى اتتايتىندار دا ازايىپ، وركەنيەتكە ءبىر تابان جاقىندايتىن ەدىك. اتتەڭ... ءبىر كەم دۇنيە.

جۇلدىزاي بادانوۆا

Abai.kz