بۇگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرىنە اينالعان قۇرال توقمىرزين - ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز. ويىل اۋدانىندا تۋىپ-ءوسىپ، وبلىستىق «كوممۋنيزم جولى» (قازىرگى «اقتوبە») گازەتىندە جۇمىس ىستەپ، قاناتتانىپ ۇشقان. بەلگىلى جازۋشى تاياۋدا شىعارماشىلىق ساپارمەن تۋعان جەرىندە بولدى، وقىرماندارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. سول جولى جازۋشىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- قالىڭ وقىرمانعا ءبىراز پروزالىق شىعارمالار ۇسىندىڭىز. بارلىق جانردا قالام تارتتىڭىز. سونىڭ ىشىندە روماندارىڭىز دا بار. ءبىر كەزدە العاشقى قادامىڭىزدى ولەڭ جازۋدان باستاعانىڭىز دا ەسىمىزدە. اراعا سونشا جىل سالىپ ولەڭگە قايتا ورالعانىڭىز...

بۇگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرىنە اينالعان قۇرال توقمىرزين - ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز. ويىل اۋدانىندا تۋىپ-ءوسىپ، وبلىستىق «كوممۋنيزم جولى» (قازىرگى «اقتوبە») گازەتىندە جۇمىس ىستەپ، قاناتتانىپ ۇشقان. بەلگىلى جازۋشى تاياۋدا شىعارماشىلىق ساپارمەن تۋعان جەرىندە بولدى، وقىرماندارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. سول جولى جازۋشىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- قالىڭ وقىرمانعا ءبىراز پروزالىق شىعارمالار ۇسىندىڭىز. بارلىق جانردا قالام تارتتىڭىز. سونىڭ ىشىندە روماندارىڭىز دا بار. ءبىر كەزدە العاشقى قادامىڭىزدى ولەڭ جازۋدان باستاعانىڭىز دا ەسىمىزدە. اراعا سونشا جىل سالىپ ولەڭگە قايتا ورالعانىڭىز...

- بۇنى ورالۋ دەپ ەسەپتەمەيمىن. ويتكەنى پروزانى جازىپ وتىرىپ،  اراسىندا ولەڭ جازاتىنىم بار. بۇل مەنىڭ تىنىسىم سياقتى. ءبىر  ۇزاق اڭگىمە جازىپ تاستاسام، قاتتى شارشايمىن. اسىرەسە، مەن اڭگىمە جازعاندا شارشايمىن. رومان جازعاننان گورى اڭگىمە جازعان قيىن دەيتىندى ەستيتىن ەدىم بۇرىندا دا. تاحاۋي احتانوۆ مارقۇم دا  ايتۋشى ەدى: «قۇرال، سەن بايقامايسىڭ،  رومان جازعاندا الدىڭدى وقىپ الاسىڭ دا، ارتىڭدى قايتادان وقىپ جالعاي بەرەسىڭ شابىتىڭ كەلگەندە. ال اڭگىمە اۋىر»، - دەپ. سول ايتقانى راس ەكەن. رومان ۇزاق بولعاننان كەيىن، اسىقپاي ادامنىڭ وبرازىن جايلاپ اشاسىڭ ءبىر كەزدە. وبرازدى اشۋ ءۇشىن ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ جۇيەسى بار عوي، سونى پايدالاناسىڭ. سوسىن كوركەمدىكتىڭ ءار ءتۇرلى قۇرالدارىن، بۇرىننان قالىپتاسقان داستۇرلەرى بار، سونى مولىنان پايدالانا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ ءالىم كەلگەنىنشە، سول جاڭاعى ادامنىڭ وبرازىن جاسايمىن. سول ادامنىڭ وبرازى وزىمە ۇناسا، اڭگىمە ءبىتتى دەپ ويلايمىن. سوندا بارىپ باسپاعا بەرەمىن. ويتكەنى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ءبىر ادام، ەكى ادام، ءۇش ادام ءارى كەتسە بەس ادام بولادى. سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قيمىلى، سويلەگەن ءسوزى، مىنەزى، سوسىن ىستەگەن ءىسى ەرەكشەلەنىپ، وقىپ وتىرعان ادام كوزىنە ەلەستەتەرلىك دارەجەدە كورىنىپ تۇرۋ كەرەك. ەرتەرەكتە مەن «اۆتوينسپەكتور اعىباەۆ» دەگەن اڭگىمە جازدىم. نەگىزىنەن العاندا، مەنىڭ كوپتەگەن اڭگىمەلەرىم ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان. ومىردە بار ادامدى الامىن دا، ءسال-ءسال وزگەرتەمىن. ول اعىباەۆ دەگەن ساعىناەۆ دەگەن اۆتوينسپەكتور ەدى، مىسالى.

- ول ادامدى بىلەمىز عوي...

- ونى بىلەسىزدەر، ونىڭ مىنەزى، قانداي ەكەنى، بارلىعى جاڭاعى اڭگىمە ىشىندە كورىنىپ تۇر. سول اڭگىمەنى  ءوزى دە وقىپ: «مەنى تاريحتا قالدىرعانىڭا راحمەت!» - دەپ مەنىڭ بەتىمنەن سۇيگەن ەدى مارقۇم. بىراق ول ناعىز كۇيىندە ساعىناەۆ ەمەس، جيناقتالعان وبراز. ونىڭ ىشىندە بىرنەشە اۆتوينسپەكتور بار. بىراق ساعىناەۆتىڭ كىشكەنتاي دا بولسا قاسيەتتەرى ءجۇر وندا. مىنەزدەرى، وقىس قيمىلدارى، اسىرەسە، سويلەگەن سوزدەرى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا حالىق ونى «مىناۋ ساعىناەۆ قوي!» دەدى بىردەن. ويتكەنى ويىلعا بەلگىلى ادام ەدى. سول سياقتى مەنىڭ كوپتەگەن اڭگىمەلەرىممەن روماندارىمنىڭ كەيىپكەرلەرى دە ءتىرى، بولعان، ومىرگە قاتىسقان ادامدار. مەن ويدان شىعارىپ ەشتەڭە المايمىن. ولاردى ەلەپ، ەكشەپ، كوڭىلدىڭ تارازىسىنان، ابدەن سۇزگىدەن وتكىزگەننەن كەيىن، قوساتىنىم بولسا، قوسامىن، الاتىنىم بولسا الىپ تاستايمىن كەيبىر جەرلەرىن. ادامعا بەلگىلى دارەجەدە ۇناۋعا ءتيىستى  ۇنامدى وبراز بولسا، وعان ەندى جاقسىلىقتاردىڭ ءبارىن قوسامىن. ال ەندى وقىس نارسەلەر، ادامدار بار عوي، مىنەزى وزىنەن ءوزى شىعىپ تۇرعان، ولارعا تاعى دا جاماپ، باسقا بىرەۋلەردەن، ءوزىنىڭ قاتارلارىنان الاتىن، قوساتىن جاعدايلار بولادى. سوسىن سونى ءبىر ادامنىڭ باسىنا اكەلىپ ءۇيىپ-توگىپ، ىستەگەن ءىسىن، قيمىلىن بارلىعىن سومدايمىن. سوندا ول ۇلكەن وبراز بولىپ شىعادى.

- اڭگىمەمىز ولەڭ تۋرالى باستالىپ ەدى عوي...

- ولەڭ جازۋدى مەن بالا كۇنىمنەن باستادىم، ون ەكى-ون ءۇش جاسىمدا  ولەڭ جازدىم. ءبىر قىزىق سەزىم بولدى مەندە. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر نارسە ءىشىمدى جارىپ بارا جاتىر وسى، نە ەكەنىن بىلمەيمىن. ولەڭ جاتتاپ ايتىپ جۇرەتىنمىن الدىندا. ءبىر كۇنى پۋشكيننىڭ، ءسىرا، ءجۇز جاسقا تولۋىنا ارناپ شىعارىلعان بولۋ كەرەك، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان كىتابى ءتۇستى قولىما. سونىڭ ىشىندە «پاتشا سەلوسىنداعى وي» دەيتىن ولەڭى بار. الدىم دا وقىدىم. سوسىن مەن نەگە ولەڭ جازبايمىن وسى دەپ ويلادىم. سودان «كولحوز سەلوسىنداعى وي» دەپ ولەڭ جازدىم. الگى ولەڭىم جيىرما بەس شۋماق بولدى. سول مەزگىلدە ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ بالالارى وقىپ، جاتتاپ الىپ، شۋلاپ ايتىپ ءجۇردى. سودان مەنىڭ مەكتەپتە «اقىن بالا» دەگەن اتاعىم شىقتى. مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى مەنى شاقىرىپ الىپ، قابىرعا گازەتىن شىعارۋعا جەكتى. قابىرعا گازەتىن شىعارامىز، اراسىنا كەيبىر بالالاردى ولەڭدەتىپ جىبەرەمىز. سەرىكباي دەيتىن بالا بولدى. مەنىڭ دوسىم ءوزى. سونى سىناپ جازدىم ءبىر كۇنى. ءوزى ساباققا ناشار ەدى مارقۇم. كەيىننەن مۇعالىمدەر ساباققا ناشار بالالاردى ءىلىپ-قاعىپ ولەڭ جازىپ بەر دەپ، سوڭىمنان قالمايتىن بولدى.

- سونداي ساباققا زەرەك، اقىن بالا قالاي تراكتورشى بولىپ ءجۇر؟

- سەگىزدى بىتىرگەننەن كەيىن ءارى قاراي وقۋعا جاعداي بولمادى. ۇجىمشار باسقارماسى اۋەلى قۇرىلىستىڭ وقۋىن وقى دەپ جىبەرگەن. وسى اقتوبەگە كەلدىم، وقۋعا ادام جينالمادى، جالعىز مەن بولدىم. سول سەبەپتەن كۋرس اشىلمادى. اي جارىم كۇتتىم. اقشام تاۋسىلدى. ول مەزگىلدە دە اقتوبە شاعىن بولعانمەن، قالا. بىلاي-بىلاي ءجۇرىپ تۇرۋ قيىندادى. دەگەنمەن وسى وقۋ ورنىندا بۇرىننان وقىپ جاتقان، اسكەردەن كەلگەن، جاستارى ۇلكەن، ءۇيلى-باراندى بولعان ساقا جىگىتتەر بار ەكەن. سولاردىڭ ەسەبىن شىعارىپ بەرىپ كۇن كورەمىن. وزدەرىنىڭ شامالارى جەتە قويمايدى،  ساۋاتتارى از، ءتورت-بەس سىنىپ بىتىرگەن. مەن سەگىز بىتىرگەنمىن، قانشا ايتقانمەن. سودان الگىلەر مەنى اۋليە-كوكەك قىلدى. تاماق بەرەدى، قوناق قىلادى. ءبىر كۇنى مەنى وسى مەكەمەنىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شاقىردى. ەسەپكە جۇيرىكتىگىمدى ەستىگەن عوي جىگىتتەردەن. تاتار جىگىت ەكەن، ءمان-جايعا قانىققاننان كەيىن: «سەن ەشقايدا بارما، جوعارى كۋرسقا اتتاتىپ، وقۋعا قابىلدايمىن»، - دەدى. بىراق قولىنان كەلمەي قالدى. مولداشەۆ دەيتىن ديرەكتورى كونبەدى. امال جوق، اۋىلعا قايتۋعا تۋرا كەلدى. ول كۇندە جول شۇبارقۇدىق ارقىلى جۇرەدى.  كەلسەم، ون بەس كۇن بولعان. ەش كولىك جۇرمەيدى، قاتىناس جوق، بوران. ەندى نە ىستەۋ كەرەك، تاماق اسىراۋ كەرەك. سودان بىرەۋ ايتتى: «ۋچيليششەگە بالالاردى الادى، تاماعى تەگىن، كيىمى تەگىن. اناۋ جاقسىماي دەيتىن جەرگە بار»، - دەپ. سول جەردەن ءانۋار دوسىم كەزدەستى. كارشەن قۇرداسىم دا سوندا وقىپ ءجۇر ەكەن. كوردى دە، قولتىعىمنان الىپ، اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي اكەتتى. ايتاتىندارى: «ءايدا كەتتىك، تاماق تا تەگىن، كيىم دە تەگىن. قازىر بارعان بويدا تاماعىنا توياسىڭ، كيىمىن كيەسىڭ». ايتقاندارى كەلدى، بارعان كۇنى كيىمدى دە، توسەك ورىندى دا بەردى. تاماققا لىقا تويدىردى. قاڭعىپ جۇرگەن جەتىمگە مۇنان ارتىق نە كەرەك؟ مىنا ارتىقشىلىقتارىن كورگەسىن، تراكتوردىڭ وقۋىنا ءتۇستىم دە كەتتىم. ءبىر جىلدىق وقۋىن ىلعي تورتپەن، بەسپەن ءبىتىرىپ شىقتىم. مەنىڭ تراكتوريست بولۋىمنىڭ تاريحى سول.

سوندا ءجۇرىپ تە ولەڭ جازدىم، ايتپاقشى. بالالاردىڭ ءبارى ماعان قىزدارعا ولەڭ جازدىراتىن.

- سودان ۇجىمشارعا قايتا ورالدىڭىز با؟

- قايدا قاشاسىڭ ۇجىمشاردان، قاشاتىن جەرىڭ جوق. قارا جۇمىس، ءشوپ ۇيەسىڭ، قايدا بار دەيدى، سوندا باراسىڭ.

- تراكتور قايدا؟ جاڭا تەحنيكا ول كەزدە كەلدى مە؟

- كەلگەن جوق، ناشار بولدى. باعىتجان كەنعانوۆ دەيتىن مارقۇم بريگاديرىمىز بولدى. سول ايتاتىن: «ءبىز شۋدا جىپپەن بايلاپ تراكتوردى جۇرگىزدىك»، - دەپ. قىرىق قۇراۋ، ماي-سۋ اعىپ مىنا جاعىنان ساۋلاپ تۇرادى. ونى سىرتىنان شۇبەرەكپەن بايلايسىڭ. ماي تەگىن ول ۋاقىتتا، جەرگە توگىلىپ جاتىر. ءسويتىپ جۇرگىزدىك. مەن سونى ون جىلعا جۋىق ايدادىم عوي. سول ەكى ورتادا اۋداننىڭ بۇرىنعى «ستالين تۋى»، سول تۇستاعى «ەڭبەك تۋى» گازەتىنە جۇمىسقا شاقىردى.

- ولەڭدەرىڭىز شىعىپ تۇرىپ پا ەدى؟

- شىعىپ جاتتىم عوي. اۋەلى وبلىستىق گازەتتە  شىقتىم. 1958 جىلى وبلىستىق گازەتتە بىردەن ءۇش ولەڭىم جاريالاندى. ودان 1959 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مۇحاڭ- مۇحتار قۇرمانالين اعامىز ءبىر توپ ولەڭىمدى باسىپ، ءسات-ساپار تىلەدى.  مارقۇم جۇلدىزباي اعامىز تولقۇجاتقا تۇسكەن قۇيتتاي سۋرەتىمنەن قۇلاعىمدى قالقايتىپ سۋرەتىمدى سالعان. قاتارلارىم كورىپ، «ويباي، قۇرال اقىن بولىپ كەتىپتى»، - دەستى. سودان مەنىڭ اۋداندىق گازەتتە ەكى كۇننىڭ بىرىندە ولەڭىم شىعادى. گازەت بەتىنەن تۇسپەدىم. شارۋاشىلىعىمىزدىڭ باسشىسى وتەكەڭنىڭ: «تراكتوردىڭ كولەڭكەسىندە جاتىپ، ولەڭ جازادى»، - دەپ رەنجيتىنى سوندا عوي.

- ولەڭگە اۋەيىلەنىپ تراكتوردى جۇرگىزۋدى ازايتقان شىعارسىز؟

- تراكتوردى ايداپ ءجۇردىم عوي. بايگە دە الىپ ءجۇردىم. تراكتور شىلدەنىڭ ىشىندە قىزادى، قىزباي تۇرمايدى. ءوزى جامان تراكتور بولسا، ەسكى. سول قىزعان ۋاقىتتا جەلگە قاراتىپ قويىپ، سالقىنداتاسىڭ. ءوزىڭ كولەڭكەسىندە وتىراسىڭ، جانتايىپ جاتاسىڭ. قالىڭ داپتەرىم بار. قاراپ وتىرعاسىن شيمايلامايمىن با مەن ەندى؟ ءسويتىپ جاتقانىمدا بريگادير كەلىپ قالادى. سوسىن كورەدى، «قۇرال ولەڭ جازىپ جاتىر» دەپ ەلگە دابىرا قىلادى.

- سول ولەڭ جەتەلەپ اقىرىندا اۋداندىق گازەتكە الىپ كەلدى مە؟

- اۋداندىق گازەت قىزمەتكە ەرتە شاقىردى. بىراق كۇنكورىسكە قيىن بولار دەپ شەشەم قارسى بولىپ، بارا المادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە اۋدان تاراپ كەتتى. ويىل اۋدانىن بىرەسە تەمىرگە، بىرەسە قوبداعا قوستى.گازەت جۇمىسىنا العاشقى شاقىرعاندا بارعانىمدا، جاعداي باسقاشا بولاتىن ەدى. مەن 1964 جىلى اۋدان قايتا اشىلعاننان كەيىن عانا اۋداندىق گازەتكە قىزمەتكە ورنالاستىم.

- ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى مە؟

- ون جىل ءوتتى. بوسقا كەتتى عوي، انشەيىنەن انشەيىن تراكتوردىڭ سوڭىندا.

- دەگەنمەن سونىڭ وزىندە دە تەز كوتەرىلدىڭىز؟ اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتەردە كوپ ايالداعان جوقسىز عوي؟

- بەس جىلدان ىستەدىم.

- ول جىلدار پايدالى بولدى دەپ ەسەپتەيسىز بە؟

- ءباسپاسوزدى بىلۋىمە ىقپالى ءتيدى. ارينە، وبلىستىق گازەت تە، اۋداندىق گازەت تە جازۋدى ۇيرەتپەيدى. ونىڭ ۇيرەتەتىنى - نە جازۋ كەرەكتى. ويتكەنى  ول كەزدە پارتيا نە جازۋ كەرەكتىگىن تۋرالاپ بىزگە ايتپايدى دا، بىراق تسەنزۋراسى بار ەدى. سوعان قاراي جازاسىڭ، سوعان كوندىگەسىڭ. بىراق مەن پارتيانى ماقتاعانىم جوق. ماقتاماسام دا، شاراسىزدان ايتقان ءىسىن ىستەدىم عوي. پارتيا كەرەمەت، كوسەم دەگەن ءسوزدى جازباي-اق، ەڭبەك ادامدارىن، ءومىردى جازدىم. ول ۋاقىتتا سىن جاقسى بولدى. فەلەتوندى كوپ جازدىم. الپىسىنشى جىلدارى «جىلۋ» دەگەن فەلەتونىم «سوتسياليستىك قازاقستانعا» شىعىپ، اۋداندا ۇلكەن شۋ بولعانىن بىلەسىزدەر. «سىن جانە ءوزارا سىن» دەيتىن پارتيانىڭ ۇرانى بولدى. جارعىسىندا «پارتيا ءوزىن ءوزى سىناپ تازارتادى، تومەننەن جوعارىعا، جوعارىدان تومەنگە قاراي سىناۋ كەرەك»  دەگەن قاعيدا ساقتالدى. سىناۋعا شەك بولعان جوق. جارعىدا پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارىن سىناۋعا دا قۇقىڭ بار دەپ كورسەتىلگەن. ال ەندى ءدال ونى سىناماعانمەن، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاتارداعى حاتشىلارىن، باسقا دا باستىقتاردى دوڭگەلەتتىك قوي تالاي. زارەسى كەتىپ قورقىپ وتىراتىن ءبىز بارعاندا. ول مەزگىلدەگى سىن مىقتى ەدى...

- جالپى، قازىر فەلەتون جانرى جويىلىپ كەتتى. ءسىرا، بۇگىنگى ءومىردىڭ ءوزى قاجەتسىز دەپ ىعىستىردى ما؟

- جوق، قاجەتسىز ەمەس. ومىرگە ول وتە قاجەت. فەلەتون جازۋعا جۋرناليستەر قورقادى، بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، فەلەتوندى باسپايدى. قورىققاندا، تۇرمەگە سالايىن، اتايىن دەپ تۇرعان ەشكىم جوق. بىراق ءتىسى باتپايدى. ماتەريالدىق يگىلىكتەردىڭ كوزى تۇر باسشىلاردى سىنايىن دەسە. مىسالى، پرەزيدەنت جەمقورلىقتى سىناڭدار دەپ ايتىپ جاتىر. بىراق جۋرناليستەر جازا المايدى، كىبىرتىكتەپ... ابايدىڭ ايتقانى بار: «قارتاڭ تارتقان ادامنان وت ازايماق، وتى ازايسا ءار ءىستىڭ ءبارى تايعاق، شارۋاڭ ءۇشىن ءار كەزدە اقىل ايتىپ، جولىڭ تايعاق، اياعىڭ تارتار مايماق»، - دەپ. كوردىڭىز بە، سول سياقتى قازىرگى جۋرناليستەردىڭ اياعى مايماق بولىپ قالعان.

- پارتيا مەكتەبىندە وقىعان كەزدە استانا قالامگەرلەرىمەن ارالاسۋدىڭ  مۇمكىندىگى تۋدى ما؟

- وقۋعا بارعان سوڭ، ارادا ون شاقتى كۇن وتپەي، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنا اڭگىمەمدى  اپاردىم. وندا بەرقايىر امانشين،  جەكەن جۇماقانوۆتار  جۇمىس جاسايتىن. سولار اڭگىمەمدى وقىپ، ءسۇيسىندى. اڭگىمە «كيەلى كيىك» دەپ اتالاتىن ەدى. بىراق جۋرنالدا جاريالانعاننان كەيىن، «كيەلى» دەگەن ءسوز ءۇشىن ورتالىق كوميتەت جۋرنال رەداكتورىن ءبىراز اۋرەگە سالىپ، قىزمەتىنەن اۋىستىردى. «دۇنيەنىڭ دوڭگەلەگى» دەگەن اڭگىمەم دە سوندا جاريالاندى جانە بىردەن ماقتاۋعا ىلىكتى. كەيىن وسىنداي جاقسى اڭگىمەلەر جازعانىم ءۇشىن جازۋشىلار ورتاسى كۇندەۋگە اينالدى. ونىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلەسىزدەر. ولاردىڭ جازعاندارى پارتيانى ماقتاۋدان باسقا تۇك ەمەس ەدى. ىشىندە ءومىر جوق. جالپى، مەن پارتيانى، كەڭەس وكىمەتىن ماقتاپ  ەشتەڭە جازعانىم جوق. قازاقتىڭ ءومىرىن شىندىقپەن جازۋعا تىرىستىم ىلعي دا. سوندىقتان دا كەي ادامدار، ءتىپتى، جازۋشىلاردىڭ وزدەرى مەنى ونشا ۇناتپادى.

- نەگە؟

- ۇناتپايتىن سەبەبى - ولاردىڭ جازباعانىن مەن جازىپ تۇرمىن. كۇشىم جەتكەنىنشە وبرازىن اشتىم ادامداردىڭ. وقىرمانعا كەرەگى - ادام. وقىعاندا كوزىڭە ادام ەلەستەپ تۇرۋى كەرەك: مىنەزىمەن، ىسىمەن، ايتقان سوزىمەن. ايتپەسە ونىڭ وبرازى اشىلمايدى. مەنىڭ  «بايتاق» دەيتىن رومانىم تىڭ جونىندە. سونى بايقاتپايىن دەپ وسىلاي اتادىم. وتىز مىڭ تارالىممەن شىققان ەدى. جىلعا جەتپەي ساتىلىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە بىرنەشە سومداعان وبرازدارىم بار. ءابدىراحمان دەيتىن باقسى بولىپ ەدى، اكەمنىڭ قۇرداسى. اكە دەيتىن ەدىم، كورشى وتىردىق. سونىڭ كەيبىر مىنەزدەرى الىنعان، راحمان باقسى دەيتىن كەيىپكەرىم بار. سول روماندى قايتادان شىعارسام دەپ ويلاپ ەدىم. ويتكەنى كەزىندە شىعارۋ ءۇشىن  وكىمەتكە شامالى ۇناماساڭ دا بولمايتىن بولدى. كىشكەنە جالعاندىققا بارىپ، وزىڭە ءوزىڭ قيانات جاساۋعا تۋرا كەلەدى. كەزىندە سول كىتابىمدى جەتى جىل ۇستادى. ءبىر ءسوز قازاقشا بىلمەيتىن ورىس قالامگەرىنە پىكىر جازدىردى. ءسىرا، بىرەۋ جازىپ بەرگەن بولۋ كەرەك. ونىڭ روماندى وقىعان، وقىماعانى دا نەعايبىل. قالاي دا شىعارماي، ۇستاي تۇرۋ كەرەك بولدى. سەبەبى مەن تىڭدى جاقسى دەگەنىم جوق. بۇل ماسەلەلەردى بۇدان كوپ بۇرىن «قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى» جۋرنالىندا دۇركىن-دۇركىن جازىپ كوتەرگەنمىن. سولاردى وبكومنىڭ حاتشىسى ليۆەنتسوۆ وقىپ، رەنجىگەن عوي. قۇتىلۋ ءۇشىن پارتيا مەكتەبىنە جىبەردى...

- ءوز ەركىڭىزبەن بارماعان ەكەنسىز عوي...

- ەركىممەن ەمەس. بىراق قارسى بولعانىم جوق، ىشتەي قۋاندىم. الماتىعا وتباسىمدى الىپ بىردەن كوشكەنىم دە سودان. كەيىن المايتىنىن ءبىلدىم. نە بولسا دا تالانىمدى سول جاقتان كورەيىن دەدىم.

- وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن الماتىدا قالدىڭىز. قالامگەرلەر اراسى قالاي قابىلدادى؟

- ولار كوپشىلىگى  سوندا ءجۇرىپ، بويلارىندا دارىن بولسا دا، بولماسا دا، ايتەۋىر، سىڭىسكەندەر عوي. ءالى كۇنگە دەيىن سولاي جۇرگەندەر بار. كەيبىرەۋى اتاق الىپ كەتكەن. بىراق كوپشىلىگىنىڭ شىعارمالارىن وقي المايسىڭ. شىن جازۋشى سيرەك. اۋىلدىڭ ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى...

- ال ءوزىڭىزدىڭ ۇناتاتىن قالامداستارىڭىز كىمدەر؟

- كوپشىلىگىن وقىمايمىن. ماقتالىپ جۇرگەن جاستاردى عانا وقىپ قارايمىن. جاستاردىڭ ىشىندە جازۋشىلىقتى ومىردەن باستاعىسى كەلەتىندەر بار. بىراق كوپشىلىگى ءسوزدى بىلمەيدى. ماعىناسى ءار ءتۇرلى سوزدەردى قولدانۋعا شورقاق. قالامىنا ءبىرىنشى ىلىككەن ءسوزدى جازادى، ەكشەمەيدى. ال ول كىرىكپەي تۇرۋى مۇمكىن، باسقا تىركەسپەن ۇيلەسىمدى بولۋعا مۇمكىندىگى  بارىن ەسكەرمەيدى. مىسالى، تاياۋدا ءبىر جازۋشى باۋىرجان مومىشۇلىن ماقتاپ جازدى. سوندا: «اتاعىنان ات ۇركەتىندەي»، - دەگەن. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ات نەدەن ۇركەدى؟ ۇلكەندەر: «ات جىننان ۇركەدى»، - دەپ وتىرۋشى ەدى. نە بولماسا سپورتشىلار ءبىر جەرگە بارادى، مەدال الادى. سونى «قورجىنىنا سالدى»، «قانجىعاسىنا بايلادى» دەپ جازادى. «قىلمىسكەردى قۇرىقتادى» دەگەن دە ۇيلەسىمدى تىركەس ەمەس. ول نە، قاشىپ جۇرگەن مال ما؟

- سوڭعى جىلدارى ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «كەر زامان» رومانىن اياقتادىڭىز. وقيعا قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەيدى. ەندەشە، كەر زامان اتالۋى قالاي؟

- زامان ءار ۋاقىتتا ىلگەرى باسادى، نە كەرى كەتەدى. قازاقتىڭ ىلگەرى باسقان زامانى ىلگەرىدە ءوتىپ كەتتى. ەندى كەرى باسۋعا اينالدى. بۇل كەرى باسۋ 1731 جىلدان باستالدى. ول دوڭىزعا كەلىپ تىرەلەدى. مەن اۋەلى سودان باستاپ جازباق بولدىم. وعان كۇشىم جەتپەيدى-اۋ دەپ ويلادىم دا، ەسەتتىڭ زامانىنان باستاپ كەتتىم.

- سوندا ءسىز ورىس ارالاسقان جەردەن كەر زامان دەپ تۇرسىز با؟

- ورىستىڭ باسقىنشىلىعى عوي. بۇل - ناعىز كەر زامان. كەرى كەتىردى قازاقتى، ىلگەرى باستىرعان جوق. وتارلاۋشىلىققا اينالدىرعاننان كەيىن جەردى تارتىپ الدى، ونى وزدەرىنىڭ قارا شەكپەندەرىنە ءبولىپ بەردى. قازاقتا بيلىك بولعان جوق. جەكەلەگەن باتىرلار سوعان قارسى كۇرەستى. ولار ۇلتتىڭ ويى، ارمانى، ار-نامىسى  ەدى. كۇرەسۋىن كۇرەستى، بىراق كۇشى جەتپەي قالدى. ول قارۋ-جاراقتىڭ تەڭسىزدىگى ەدى. ەگەر قارۋ- جاراق تەڭ بولعاندا، ءبىزدىڭ بابالارىمىز ورىستى قيا باستىرماعان بولار ەدى.

- الماتى سياقتى اسەم شاھاردا تۇرساڭىز دا، جىل ارالاتىپ ات باسىن ەلگە بۇرىپ تۇراسىز. ساعىناسىز با، الدە جازۋشىلىق تىرلىك سوعان جەتەلەي مە؟

- ساعىنباۋ مۇمكىن ەمەس. سانا-سەزىمى، ەسى دۇرىس ادام بولسا، ەلى  ءار ۋاقىتتا كوكەيىندە تۇرادى، تۇسىنە كىرەدى. بىرگە ويناعان دوستارىڭدى ۇمىتپايسىڭ. بىرگە، قاتار جۇرگەن قۇرداستارىڭ، سولاردىڭ ايتقان ءسوزى، قيماس ساتتەرى ويىڭا كەلەدى. تۇسىڭە ەلىڭ، جەرىڭ كىرەدى، كەيدە شوشىپ وياناسىن. سوسىن، جاسىڭ كەلىپ قالعان ادام، ۇيقىڭ قاشىپ جاتاسىڭ. كوپ نارسەلەر ەسكە تۇسەدى. ونىڭ ءبارىن جازا المايسىڭ، كۇشىڭ جەتپەيدى...

- سوڭعى كەزدە اقتوبە تۋرالى كوپ ولەڭ جازىپسىز. جالپى، وسى تۋعان ءوڭىرىڭىزدىڭ بۇگىنى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- وبلىس باسشىلىعىنا ەلەكەڭ - ەلەۋسىن ناۋرىزبايۇلى كەلگەلى شارۋا وڭعا قادام باسىپ، اقتوبە ايماعى مىقتاپ وزگەردى. ويتكەنى بۇل ازامات ماعان ەل ءۇشىن جانىن بەرۋگە بار سياقتى كورىنەدى. ءومىر كورىپ وسكەن جىگىت. ارعى تەگى دە مىقتى. تەكتى جەردەن شىققان، ەل قامىن ويلايتىن ادامنىڭ سويى بولەك قوي قاشان دا. قولىنا بيلىك تيگەندە ءىز قالدىرسام دەپ جۇرسە، ەردىڭ ەرى - سول. جاقسى باسشىنىڭ ءىسىن حالىق ءوزى-اق ايتادى. شالعاي اۋدان ويىلعا جول، اۋرۋحانا سالۋ - سول حالىقتىڭ مۇددەسى. جالپىعا پايداسى تيگەندى ايت! باعا سوعان قاراپ بەرىلەدى.

امانقوس ورىنعاليۇلى.

«اقتوبە» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل