بۇگىنگى كۇنى جاستار تۋرالى سان-الۋان اڭگىمە كوپ. بويكۇيەز، اتاققۇمار، بيلىكقۇمار دەگەن سياقتى كوپ اڭگىمە ايتىلادى. الەۋمەتتانۋشىلار كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاساپ جاتادى. جاقىندا دوستارىم «كوكتەيل مولوتوۆا» دەگەن كىتاپ تا شىعارعان. جاقسى، تەرەڭ ويلارى بار كىتاپ. كىتاپتا بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ بولمىسى نەگە وسىنداي دەگەن سۇراق قويىلادى. نەگە بيزنەسپەن اينالىسۋدان گورى شەنەۋنىك، باستىق بولۋعا قۇمار دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟
مەنىڭ ويىمشا، بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن «ۇرپاقتار تەورياسىن» قولدانۋعا ابدەن بولادى. بۇل تەوريانى امەريكالىق عالىمدار نەيل حوۋۆ پەن ۆيليام شتراۋس 1991 جىلى ويلاپ تاپقان.
حوۋۆ-شتراۋس تەورياسى ءاربىر بۋىننىڭ پسيحولوگياسى، بولمىسى، قوعامدىق، ساياسي كوزقاراستارىنا ءوز زامانىنىڭ قۇندىلىقتارى، تاربيەسى، ءۇي ىشىندەگى تاربيەسى اسەر ەتەدى دەپ پايىمدايدى. سەبەبى ءاربىر بۋىنعا، ۇرپاققا ساي كوزقاراستار مەن قۇندىلىقتار جيىنتىعى ساي كەلەدى. ءار زاماننىڭ ءوز موداسى، ادەبيەتى، مادەنيەتى بار. بۇنىڭ بارلىعى 20-25 جىل بويى اسقان وزگەرىسكە تۇسپەيدى، سوندىقتان دا ۇرپاقتاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىنە، ومىرلىك ۇستانىمىنا ۇزاق ۋاقىت بويى اسەر ەتەدى.

وسى تەورياعا سالاتىن بولساق، بۇگىنگى قازاقستاندا بىرنەشە ۇرپاق وكىلى عۇمىر كەشىپ جاتىر:

ءۇنسىز ۇرپاق (1923-1943 جىلى تۋعاندار).
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارى 1953 جىلعا دەيىن قالىپتاسقان.
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن، جاپپاي اشارشىلىق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سياقتى عالامدىق وقيعالار اسەر ەتكەن.
باستى قۇندىلىقتارى: ادالدىق، ەرەجەلەردى ساقتاۋ، زاڭعا باعىنۋ، قىزمەتكە، لاۋازىمعا دەگەن قۇرمەت، ار-نامىس، شىدامدىلىق، توزىمدىلىك.

بەبي-بۋمەرلەر ۇرپاعى (1943-1963 جىلى تۋعاندار)
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارى 1973 جىلعا دەيىن قالىپتاسقان.
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا ستاليننەن كەيىنگى جىلىمىق، ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى، قىرعيقاباق سوعىس، مەديتسينانىڭ جاقسارۋى، عىلىمنىڭ دامۋى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جاقسى ساپاعا يە بولۋى اسەر ەتكەن. اكەلەرى سوعىسقا قاتىسقاندىقتان بۇل ۇرپاق ءوزىن «جەڭىمپاز ۇرپاق» دەپ ساناعان.
باستى قۇندىلىقتارى: وپتيميزم، پايدا مەن كارەراعا قۇشتارلىق، ۇجىمشىلدىق، «كومانداشىلدىق»، «جاستىق كۋلتى».

ح-ۇرپاق نەمەسە بەلگىسىز ۇرپاق (1963-1983 جىلدارى تۋعاندار)
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارى 1993 جىلعا دەيىن قالىپتاسقان.
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا قىرعيقاباق سوعىس، قايتاقۇرۋ، جاريالىلىق، اۋعانستانداعى سوعىس، چەرنوبىل اپاتى، سپيد، ەسىرتكى سياقتى وقيعالار اسەر ەتكەن.
باستى قۇندىلىقتارى: وزگەرىستەرگە دايىندىق، تاڭداۋ مۇمكىنىگى، جاحاندىق اقپاراتتانۋ، تەحنيكالىق ءبىلىم، ينديۆيدۋاليزم، عۇمىر بويى وقۋعا ازىرلىك، كوزقاراستاردىڭ بەيرەسميلىگى، جاڭا ەموتسيا ىزدەۋ، پراگماتيزم، وزىنە عانا سەنۋ، گەندەرلىك تەڭدىك.

ءۇ-ۇرپاق نەمەسە جەلى ۇرپاعى نەمەسە ميللەنيۋمدەر (1983-2003 جىلى تۋعاندار)
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارى ءالى دە قالىپتاسىپ جاتىر. 2014-2015 جىلدار بۇل ۇرپاق ءۇشىن وتپەلى كەزەڭ بولادى.
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا كسرو-نىڭ ىدىراۋى، تەرروريستىك اكتىلەر مەن ايماقتىق سوعىستار، ساندىق تەحنولوگيالاردىڭ كۇرت دامۋى، عالامدىق اۋرۋلار، عالامدىق مودا مەن ونەر اسەر ەتتى. ۇيالى تەلەفوندار مەن ينتەرنەت بۇل بۋىن ءۇشىن كۇندەلىكتى، ۇيرەنشىكتى دۇنيە.
باستى قۇندىلىقتارى: پارىز بەن بورىش، جاۋاپكەرشىلىك، اڭقاۋلىق، باعىنا ءبىلۋ. بۇل ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى دۇنيە بىردەن پايدا كورۋ، تابىسقا بىردەن يە بولۋ.

Z-ۇرپاق (2003-2023 جالدار اراسىندا دۇنيەگە كەلەتىندەر)
بۇلاردىڭ قۇندىلىقتارى ەندى عانا قالىپتاسادى. جانە دە بۇعان ءبارىمىز ىقپال ەتە الامىز.
كوپ نارسە وسى ۇرپاقتىڭ ساپاسى مەن بولمىسىنا بايلانىستى بولادى.
ءبىر انىعى بۇل ۇرپاق ءۇشىن ديپلومنان گورى ءبىلىم ارتىق بولادى. بۇل ۇرپاق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە اسا كوڭىل ءبولىپ، قالىپتاسقان ەرەجەلەردى، زاڭداردى ساقتاۋعا بەيىم بولادى. تەحنيكالىق دامۋ، عىلىم دامۋى بۇلار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى دۇنيە بولاتىنى انىق. بۇل ۇرپاق جاڭالىقتارعا بەيىم ۇرپاق.

ءار ۇرپاققا قاتىستى مىناداي دا ەرەكشەلىكتەر بار.
ءۇنسىز ۇرپاق نەگىزىنەن ادەبيەت پەن تىلگە جاقىن بولدى.
بەبي-بۋمەرلەر ماتەماتيكاعا اۋەس بولدى.
ح-ۇرپاق تاريحقا بەيىم، تاريحتى جاقسى كورەدى.
ميللەنيۋمدەر ادەبيەت پەن كينوعا قۇمار.
Z-ۇرپاقتار شەتەل تىلدەرىن بىلۋگە اۋەس بولادى دەيدى عالىمدار.

قاراپ وتىرساڭ، تەوريانىڭ ومىرمەن جاناساتىن تۇستارى كوپ سياقتى.

ايدوس سارىمنىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz