قازاق كوشiندەگi شەشiمiن تاپپاعان كۇردەلi ماسەلەنiڭ بiرi - قىتاي قازاقتارى ماسەلەسi. قىتاي قازاقتارىنىڭ العاشقى لەگi ەلەۋلi كەدەرگiلەرگە قاراماستان، كاسiپكەرلiكپەن، وقۋمەن، تۋىستار نەمەسە دوس-جاراندارىنا قوناققا كەلۋ جولىمەن ەلگە ورالعان بولاتىن. 1998 جىلدان باستاپ ول جاقتان قونىس اۋدارعان بەلسەندi زيالى ازاماتتاردىڭ جان-جاقتى iزدەنiسiنiڭ ناتيجەسiندە، حالىقارالىق پاكتiلەر مەن قىتايدىڭ قولدانىستاعى زاڭدارى نەگiزiندە، اعايىندارىمىز وسىنداعى تiكە تۋىستارىنىڭ كوشi-قون شاقىرتۋىمەن كوشiپ كەلە باستادى.

قازاق كوشiندەگi شەشiمiن تاپپاعان كۇردەلi ماسەلەنiڭ بiرi - قىتاي قازاقتارى ماسەلەسi. قىتاي قازاقتارىنىڭ العاشقى لەگi ەلەۋلi كەدەرگiلەرگە قاراماستان، كاسiپكەرلiكپەن، وقۋمەن، تۋىستار نەمەسە دوس-جاراندارىنا قوناققا كەلۋ جولىمەن ەلگە ورالعان بولاتىن. 1998 جىلدان باستاپ ول جاقتان قونىس اۋدارعان بەلسەندi زيالى ازاماتتاردىڭ جان-جاقتى iزدەنiسiنiڭ ناتيجەسiندە، حالىقارالىق پاكتiلەر مەن قىتايدىڭ قولدانىستاعى زاڭدارى نەگiزiندە، اعايىندارىمىز وسىنداعى تiكە تۋىستارىنىڭ كوشi-قون شاقىرتۋىمەن كوشiپ كەلە باستادى.

وسىنداي ورايلى ءساتتi پايدالانىپ، قىسقا عانا ۋاقىتتا ول جاقتان مىڭداعان وتباسى ەلگە قونىس اۋدارۋعا مۇمكiندiك الدى. تiكە تۋىستارى دەگەندە ول كەزدە تەك بالاسى اتا-اناسىن نەمەسە اتا-اناسى ۇل-قىزدارىن كوشi-قون جولىمەن شاقىرتۋعا عانا رۇقسات ەتiلگەن ەدi. ال بiرگە تۋعان اعايىندىلار بولەك وتباسى قۇراسا، بiرiن-بiرi كوشi-قون جولىمەن شاقىرتۋعا تىيىم سالىنعان بولاتىن. ونداي وتباسىلاردىڭ بiرازى كاسiپكەرلiكپەن، وقۋمەن، تۋىستار نەمەسە دوس-جاراندارىنا قوناققا كەلۋ جولىمەن كەلiپ ورنىعىپ قالا الدى. مۇنداعى ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق - ەشقانداي زاڭ تىيىم سالماسا دا، قىتايدىڭ جەرگiلiكتi قۇزiرەتتi ورىندارى وقۋ جاسىنداعى بالالارىنا تولقۇجات بەرۋدەن باس تارتادى. سونىڭ ناتيجەسiندە تاعى دا بiر وتباسىن ەكiگە ايىرىپ، بالالارى كامەلەتكە تولعانشا سارساڭعا سالادى. وكiنiشكە قاراي، ءۇش جىلدان بەرi تۋىستارىنىڭ كەپiلدiگiمەن كوشiرiپ الاتىن وسىنداي زاڭدى جولدىڭ ءوزi بiزدەگi قۇزiرەتتi ورىندار تاراپىنان توقتاتىلدى.
قازاقستان-قىتاي قارىم-قاتىناسىنداعى شەشiمiن كۇتكەن شەتiن ماسەلەلەردiڭ كوبi ءوز ارناسىن تاپتى. تاتۋ كورشi, ستراتەگيالىق ارiپتەس رەتiندە ەكi ەل اراسىنداعى سان-سالالى قارىم-قاتىناستاردىڭ كوكجيەگi كۇن وتكەن سايىن كەڭەيiپ كەلەدi. بۇل - ءسوز جوق تاريحي قاجەتتiلiك. ەندi قىتايدا تۇراتىن 1,7 ميلليوننان استام (سوڭعى دەرەك) قانداستارىمىزدىڭ الداعى تاعدىرى ەكi ەل قاتىناسىنداعى ەڭ وزەكتi ماسەلەگە اينالۋعا تيiس.
اشىعىن ايتار بولساق، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرى شىن مانiندە قىل ۇستiندە تۇر. ماسەلە ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi قۇلدىراپ، ءومiر ءسۇرۋiنiڭ قيىنداپ كەتكەندiگiندە ەمەس. كەرiسiنشە نارىققا شىنداپ بەيiمدەلگەن قانداستارىمىز قىتايدا ەل قاتارلى تiرلiك كەشۋدە. ماتەريالدىق-ەكونوميكالىق جاعدايى ايتارلىقتاي جاقسى جانە تۇرمىس-تiرشiلiگi كۇن وتكەن سايىن جوعارىلاپ كەلەدi. ساۋاتتىلىق دەڭگەيi دە قحر-ىن قۇرايتىن 56 ۇلتتىڭ iشiندە العاشقى بەستiككە كiرەدi. بiزدi الاڭداتاتىنى - ەندiگi جەردە ولار ۇلت رەتiندە ءومiر سۇرە الا ما، جوق پا دەگەن قورقىنىش. دەرەكتەرگە جۇگiنسەك، 1950 جىلى قازاقتار جيi قونىستانعان Iلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنا قاراستى ءۇش ايماقتاعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى التايدا - 90, تارباعاتايدا - 86, Iلەدە - 65 پايىز بولاتىن. قازiر بۇل وڭiردە تۇرعىلىقتى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 20 پايىزعا دا جەتپەيدi. وسىدان ونداعان جىلدار بۇرىن 90 پايىز قازاق بالاسى ءوز انا تiلiندە بiلiم السا، بۇگiندە ولاردىڭ 90 پايىزى ارالاس نەمەسە تازا قىتاي تiلiندەگi مەكتەپتەردە بiلiم الادى.
وكiنiشكە قاراي، كورشi ەلدەگi قانداستارىمىزدىڭ بولاشاق تاعدىرىنا بايلانىستى ماسەلە سول باياعى كۇردەلi كۇيiندە قالىپ وتىر. ەكi ەل اراسىنداعى كوشi-قون كەلiسiمi كۇنi بۇگiنگە دەيiن جاسالعان جوق. كiسiدەگiنiڭ كiلتi اسپاندا ەكەندiگiن بiز، ارينە، جاقسى تۇسiنەمiز. بiراق ول جاقتاعى قانداستارىمىزدىڭ كوشiنiڭ كولiكتi بولۋى تەك قىتايعا عانا بايلانىستى ەمەس، ماسەلەنiڭ ءمانiسiن قازاق بيلiگiنەن دە iزدەپ كورۋگە تيiسپiز. سەبەبi بiزدiڭ ديپلوماتتارىمىز ول جاقتاعى قانداستارىمىزدىڭ وسىنداي مۇشكiل حالiن بiلە تۇرا، قىتايلىق ارiپتەستەرمەن سىندارلى كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋگە پالەندەي بەلسەندiلiك تانىتىپ وتىرماعان سياقتى. تiپتi وسى ماسەلەنi شەشۋدە قىتايدىڭ iشكi-سىرتقى ساياساتىنداعى نازiك تۇيiندەرگە تالداۋ مەن iزدەنiستiڭ جوقتىعى دا جانعا باتادى. ول جاقتاعى قانداستارىمىزدىڭ كوشiنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiسi يكرام ادىربەكوۆ مىرزانىڭ جاقىندا "ايقىن" گازەتiنە (25.03.11) بەرگەن سۇحباتىندا: "قانداستارىمىزدىڭ كوشۋ-قونۋ ماسەلەلەرiن تۇبەگەيلi شەشۋ ءۇشiن ۇكiمەتارالىق تيiستi قۇجاتتى دايىنداۋ، قول قويۋ - بۇگiنگi كۇننiڭ وزەكتi ماسەلەسi. وسى باعىتتا الداعى ۋاقىتتا ەكi تاراپتىڭ كەلiسiمiمەن تيiستi جۇمىستار اتقارىلاتىن بولادى دەپ سەنەمiن" - دەگەن ەكiۇشتى جاۋاپپەن عانا شەكتەلگەن. ۇمىتپاساق، ەكi ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس رەسمي جولعا قويىلعان 1992 جىلى قازاقستاننىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى تۇڭعىش توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiسi مۇرات اۋەزوۆتەن باستاپ ەلشiلەردiڭ ءبارi بولاشاقتا وسىنداي ۇكiمەتارالىق كەلiسiمنiڭ بولاتىندىعىنا "سەنiم ارتۋمەن" كەلەدi. بiراق كەلiسiم كۇنi بۇگiنگە دەيiن جاسالعان جوق. قاشان جاسالارى دا بەلگiسiز. قالاي كوشiرiپ الۋعا بولاتىندىعىن دا ەشكiم بiلمەيدi. وسى سالانىڭ تiزگiن-شىلبىرىن ۇستاعان لاۋازىم يەلەرiنiڭ ءسوزiن ەستiسەڭ مۇلدە ءتۇڭiلiپ كەتەسiڭ. بۇرىنعى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi كوشi-قون كوميتەتiنiڭ توراعاسى قابىلسايات ابiشەۆ مىرزا: "حالىقارالىق قۇقىقتا، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستا بiر مەملەكەتتiڭ ەكiنشi مەملەكەتتiڭ تاۋەلسiزدiگiنە قول سۇقپاۋشىلىق دەگەن تاجiريبە بار. سوندىقتان شاقىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرi عانا بار. تۋىسقاندىق شاقىرۋ، وقۋعا شاقىرۋ، بiر ۇيىمدار اتىنان جۇمىس بابىمەن ەڭبەك كۇشi ەسەبiندە شاقىرۋ. ال مەملەكەت كوشi-قون شاقىرۋى دەگەندi جاسامايدى. ال وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن قازاقستاندا ونداي شاقىرۋدىڭ بولعانى بەلگiلi. سول ارقىلى قىتايدان بiراز قازاقتىڭ قونىس اۋدارعانى دا ءمالiم. 2000 جىلداردىڭ باسىندا سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ بiراز قىزمەتكەرi, ولاردىڭ iشiندە قوڭىرباەۆ ءۋاليحان بار كوشi-قون شاقىرۋىن ۇيىمداستىرىپ، وعان مەملەكەتتiك ءموردi باساتىن بولعان ەكەن. بiراق بۇل ەشقانداي قۇجاتپەن رەتتەلمەگەن. تەك پاتريوتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiنەن تۋىنداعان. ول كەلiسiم ارقىلى بiرەۋ قىتايدان تۋىسقانىن شاقىرسا، مەملەكەت وعان كەلiسiمiن بەرەمiز دەگەن ءمور باسىپ بەرiپ وتىرعان. بۇل حالىقارالىق ساياساتقا ساي بولماعاندىقتان وزiنەن-ءوزi توقتاعان" ("تۇركiستان" گازەتi, №09 (03.03.2011)). ماسەلە شىنىندا سولاي ما؟ ەگەر بiز قىتايداعى بارلىق قازاقتى ءتۇپ-تۇگەل كوشiرiپ الۋدى تالاپ ەتسەك، قابىلسايات ءازiمبايۇلىنىڭ ۋاجiمەن كەلiسۋگە بولار ەدi. سەبەبi كوممۋنيستiك بيلiكتەگi قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭىندا قىتاي 56 ۇلتتان تۇراتىن "ۇلتتاردىڭ ۇلى وتباسى" دەپ سيپاتتالادى. جالپى حالىق سانىنىڭ 94 پايىزىن تازا قىتايلار قۇرايتىن الىپ ەلدە مۇنداي تۇجىرىمنىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاقتاعى تۇتاستىعى ءۇشiن تەڭدەسسiز ماڭىزى بار. سەبەبi الىپ دەرجاۆانى قۇرايتىن جەر كولەمiنiڭ 60 پايىزى بiر كەزدەرi 55 ۇلتتىڭ ۇلەسiندە بولعان اتامەكەنi. مiنە، وسىدان-اق قىتايدىڭ اتا زاڭىندا جازىلعان وسى تۇجىرىمعا قانشالىقتى ماڭىز بەرەتiندiگi ءوز-وزiنەن تۇسiنiكتi. ال بiزدiڭ "ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا قايتارۋ" ماسەلەسiن كوتەرۋiمiز قىتاي اتا زاڭىندا جازىلعان "قاسيەتتi قاعيدامەن" مۇلدەم وتاسپايتىندىقتان، ولار بۇل ماسەلەدە بiزبەن تiل تابىسا الماي كەلەدi. بiراق "شاقىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرi عانا بار، ءۋاليحان قوڭىرباەۆ باستاعان ديپلوماتتار پاتريوتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiندە كەتتi, حالىقارالىق ساياساتقا ساي بولماعاندىقتان توقتاتىلدى" دەگەن پiكiرلەرiمەن مۇلدە كەلiسۋگە بولمايدى. ەگەر حالىقارالىق تاجiريبەگە جۇگiنەتiن بولساق، قىتايداعى قانداستارىمىزدى كوشiرiپ الۋدا، ءسوزدi ەڭ الدىمەن ۆەنا، حەلسينكي جانە جەنەۆا دەكلاراتسياسىندا كورسەتiلگەن تاعدىر تالكەگiمەن ءبولiنiپ كەتكەن وتباسىلاردىڭ تاعدىرىن شەشۋدەن (مۇنداي وتباسىلار قىتاي مەن قازاقستاندا 100 مىڭداپ سانالادى) باستاۋىمىز كەرەك. سەبەبi قازاقستان دا، قىتاي دا اتالعان حالىقارالىق پاكتiلەرگە الدەقاشان قول قويىپ، وزدەرiنە حالىقارالىق مiندەتتەمەلەر العان. سوندىقتان ءبولiنiپ كەتكەن وتباسىلاردىڭ كوشi-قونىنا زاڭ جۇزiندە ەشكiم دە كەدەرگi كەلتiرە المايدى. ەڭ باستى شارت - وسىنداعى تۋىستارىنىڭ جەكە كەپiلدiگi كەرەك. ال ونى ءمور باسىپ ماقۇلداۋدا ءۋاليحان قوڭىرباەۆ سىندى تاجiريبەلi ديپلوماتتار "سەزiمنiڭ جەتەگiندە كەتiپ" ماقۇلداعان جوق. قايتا حالىقارالىق تاجiريبە مەن زاڭدارعا سۇيەنە وتىرىپ، سان مىڭداعان قانداستارىمىزدىڭ وتانعا ورالۋىنا مۇمكiندiك تۋعىزدى. جانە وسىنداي شاقىرتۋدى قىتاي تاراپى قابىلداماي كەرi قايتارعان دا جوق. وكiنiشكە قاراي، ونىڭ جولىن كەسكەن ءدال بiزدەگi بەزبۇيرەك بيۋروكراتيا.
كوشi-قون ماسەلەسi - 1,5 ملرد. ادامى بار الىپ ەل ءۇشiن ەشقانداي جاڭالىق ەمەس. قىتايدا جىلىنا 100 مىڭداعان ادام كوشiپ كەلiپ جانە كوشiپ كەتiپ جاتادى. بۇل جونiندە قىتايدا ءوز ازاماتتارىنىڭ شەتەلگە شىعۋىن، تiپتi سول ەلدە قونىستانىپ قالۋىن رەتتەيتiن زاڭ-ەرەجەلەر الدەقاشان قابىلدانعان بولاتىن. "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەكارادان كiرiپ-شىعۋى تۋرالى" قحر زاڭىنىڭ 5-بابىندا: "قحر ازاماتتارى جەكە جۇمىستارىمەن شەكارادان شىعاتىن بولسا، ءوزi تiركەۋدە تۇرعان قالا نەمەسە اۋداندىق قوعامدىق قاۋiپسiزدiك (iشكi iستەر) ورگاندارىنا ءوتiنiش جاسايدى. وسى زاڭنىڭ 8-بابىندا كورسەتiلگەن جاعدايلاردى قوسپاعاندا، بارلىق وتiنiشتەر قاناعاتتاندىرىلادى. قوعامدىق قاۋiپسiزدiك ورىندارى قىتاي ازاماتتارىنىڭ جەكە ساپارمەن شەكارادان شىعۋ ءوتiنiشiن بەلگiلەنگەن شەكتi مەرزiم iشiندە قاناعاتتاندىرۋ نە قاناعاتتاندىرماۋ جونiندە شەشiم شىعارۋعا جانە ونى ءوتiنiش يەسiنە حابارلاۋعا مiندەتتi". جانە اتالعان زاڭدى "اتقارۋ ەرەجەسiنiڭ" 2-بابىندا: "بۇل اتقارۋ ەرەجەسi قىتاي ازاماتتارىنىڭ جەكە جۇمىستارىمەن شەكارادان شىعىپ-كiرۋiنە قولدانىلادى. "جەكە جۇمىس" دەگەنiمiز: قونىستانۋ، تۋىسشىلاۋ، دوس-جاراندارىنا قوناققا بارۋ، مال-مۇلiككە مۇراگەرلiك ەتۋ، ءوز قاراجاتىمەن شەتەلگە وقۋعا بارۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، ساياحاتتاۋ جانە باسقا دا جەكە جۇمىستارىن مەڭزەيدi". 4-بابىندا قاجەتتi قۇجاتتاردىڭ تiزiمi بەرلiگەن: "وسى اتقارۋ ەرەجەسiنiڭ 3-بابىنىڭ 4-تارماعىندا ايتىلعان ارنايى كۋالiك دەگەنiمiز:
1. شەتەلگە شىعىپ قونىستانۋشىلار قونىستاناتىن جەردەگi تۋىس-تۋعاندارى مەن دوس-جاراندارىنىڭ كەلiسiلگەن قونىستانۋعا شاقىرعاندىعى جونiندەگi كۋالiگi نەمەسە باراتىن مەملەكەتiنiڭ (قۇزiرەتتi ورگاندارىنىڭ) ولاردىڭ قونىستانۋىن رۇقساتتاعاندىعى جونiندەگi كۋالiگi.
2. شەكارادان شىعىپ تۋىسشىلاۋ، دوس-جاراندارىنا قىدىرىپ بارۋى ءۇشiن سول شاقىرتۋشى جاقتىڭ شاقىرۋ كۋالiگi بولۋى كەرەك". جانە وسى ەرەجەنiڭ 5-بابىندا: "قالا، اۋداندىق، قوعام قاۋiپسiزدiك (iشكi iستەر) ورگاندارى شەكارادان شىعۋى جونiندەگi وتiنiشكە 30 كۇن iشiندە، ال شالعاي، قاتىناسى قولايسىز جەرلەرگە 60 كۇن iشiندە ءوتiنiشiنiڭ قاناعاتتاندىرىلعانى نەمەسە قاناعاتتاندىرىلماعانى جونiندە شەشiم شىعارىپ، ءوتiنiش بەرۋشiنiڭ وزiنە حابارلاۋى شارت". بۇعان قوسا "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وتانعا ورالعان دياسپورا وكiلدەرi جانە ولاردىڭ تۋىس-تۋعاندارىنىڭ قۇقىق مۇددەسiن قورعاۋ تۋرالى" قحر زاڭىنىڭ 2-بابىندا ازاماتتاردىڭ تۋىستىق قاتىناسى جونiندە مىناداي انىقتاما بەرiلگەن: "تۋىستار دەگەنiمiز - جۇبايى، اكە-شەشەسi, ۇل-قىزدارى، ۇل-قىزدارىنىڭ جۇبايى، اپەكە-قارىنداستارى، اعا-iنiلەرi, اتاسى مەن اجەسi, ناعاشى اتاسى مەن ناعاشى اجەسi جانە ولاردىڭ ۇل-قىزدارى، نەمەرەلەرi, ناعاشى نەمەرەلەرi جانە باعىپ-قاعۋ قاتىناستارى بار باسقا دا تۋىس-تۋعاندارى". ال اتالعان زاڭنىڭ 17-بابىندا: "وتانعا ورالعان قىتاي دياسپورا وكiلدەرi (ورالماندارى) جانە شەتەلدەگi قىتاي دياسپورالارى ءوز تۋىس-تۋعاندارىمەن بارىس-كەلiس جاساۋ، حات-حابار الىسۋى زاڭمەن قورعالادى" دەپ كورسەتiلگەن. وكiنiشكە قاراي، قازاقتار جيi قونىستانعان سۋار اۋماعىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلعان وسى زاڭ باپتارى ناشار جۇمىس iستەيدi. ەگەر بiزدiڭ ديپلوماتتارىمىز وسى زاڭ باپتارى اياسىندا قىتايلىق ارiپتەستەرمەن سىندارلى كەلiسسوزدەر وتكiزسە، ول جاقتاعى اعايىنداردىڭ ەلگە ورالۋى جەڭiلدەي تۇسەر ەدi. بۇل - قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ كوش تيەگiن اعىتۋدىڭ بۇگiنگi كۇندەگi ەڭ تيiمدi جولى.

«تۇركىستان» گازەتى