ادامزات تاريحىندا بار سانالى عۇمىرىن ءوز ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ارناعان تۇلعالار جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحى عىلىمىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قايىرجان نۇرعوجاۇلى بەكحوجين ەدى. جاسىنان ءبىلىم مەن عىلىمعا جانى قۇمار جاستالاپتىڭ ەسىمى دە،  وسى قازاق جۋرناليستيكاسى عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلارمەن بىرگە ماقتانىشپەن ايتىلادى. ول  كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاق مەرزىمدى ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا ارناپ 60-تان استام عىلىمي ماقالا مەن «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەك جازعان عالىم. بۇگىنگى تاڭدا عالىمعا اتالمىش  زەرتتەۋلەردى دۇنيەگە اكەلۋ وڭايعا ءتۇستى مە؟ كەشەگى «قىزىل يمپەريا» تۇسىندا حالقىمىزعا وتكەن تاريحىمىزدى، ونىڭ ىشىندە سول زاماننىڭ «كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولعان  باسپاسوز تاريحىن شىنايى كۇيىندە جەتكىزۋدىڭ ءساتى ءتۇستى مە، جوق الدە وزىندىك قيىنشىلىقتار مەن كەدەرگىلەر بولدى ما دەگەن ساۋالدار تۋىندايدى.

ق.بەكحوجين

ماسەلەن، ونىڭ «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى» دەپ اتالاتىن مونوگرافياسىنىڭ العاشقى تاراۋى  «قازاق پۋبليتسيستيكاسى مەن ءباسپاسوزىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار» جانە «قازاق تىلىندە شىعارىلعان العاشقى گازەتتەر» دەگەن ەكى تاقىرىپقا ءبولىنىپ قاراستىرىلادى. العاشقى تاراۋدا شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، اباي  قۇنانباەۆتاردىڭ پۋبليتسيستيكالىق مۇرالارىنا تەرەڭ تالداۋ جاسالىپ، ولاردىڭ نە سەبەپتەن قازاق پۋبليتسيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ەكەنى دالەلدەنسە، ەكىنشى بولىمدە قازاق تىلىندە العاش جارىق كورگەن «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» تۋرالى تۇڭعىش دەرەكتەر جازعاندىعى بايقالادى. عالىم از دا بولسا بۇل باسىلىمداردىڭ پروگرەسسيۆتىك جاقتارىنا باعا بەرىپ، ونىڭ رەسمي ەمەس بولىمىندە كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارۋعا تىرىسادى.

مونوگرافيادا ءا. بوكەيحانوۆتىڭ «قىر بالاسى» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن حالىق اۋىز ادەبيەتى حاقىندا ماتەريال جاريالاپ، پولەميكا تۋدىرعانىن، م.ج. كوپەەۆتىڭ، ر. دۇيسەنباەۆتىڭ جانە تاعى باسقا سول كەزەڭدە ەسىمدەرى اۋىزعا الىنا بەرمەيتىن عۇلامالار تۋرالى تىڭ دەرەكتەر بەرىلىپ، استارلاپ بولسا دا بۇل ەكى گازەتتىڭ دە حالقىمىز ءۇشىن سارقىلماس بۇلاق ەكەندىگىن سەزدىرىپ كەتكەن. سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە سوڭعى جىلدارى ۇشكىلتاي سۇبحانبەردينانىڭ تىكەلەي ماڭداي تەرىمەن جارىققا شىعىپ، رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسىنە اينالعان «دالا ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» 5 تومدىق تولىق ءماتىنى بەرىلگەن بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى دەسەك بولادى.

ەكىنشى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق ماسەلە كىتاپتىڭ ءۇشىنشى تاراۋىندا XX عاسىردىڭ باسىندا بەيرەسمي تۇرعىدا شىعىپ تۇرعان، دەموكراتيالىق، پروگرەسشىل باعىتتى كوزدەگەن  «قازاقستان» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنا دەگەن اۆتوردىڭ وزىندىك كوزقاراسى، ۇستانعان پوزيتسياسى ەكەنى انىق.

بىراق، كوپ ۋاقىت وتپەي وسى ەڭبەككە وراي «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1951 جىلعى 17-قاراشاداعى سانىندا ب. قورقىتوۆ پەن ءا. دوسباەۆتىڭ «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەگى ورەسكەل قاتەلەر» اتتى كولەمدى ماقالالارى جاريالاندى. وندا ق. بەكحوجيننىڭ جوعارىدا اتالعان «دالا ۋالاياتى – قازاقتىڭ تۇڭعىش گازەتى» دەگەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى قاتتى سىنالادى. وسى ساتتە عالىم ق. بەكحوجينگە  «دالا ۋالاياتى گازەتىن» زەرتتەۋ كەزىندە زامان تالابىنان تۋىنداعان قيىندىقتاردى باسىنان وتكەرۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى، العاشقىدا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشى دەپ سانالىپ كەلگەن بۇل باسىلىم تۋرالى پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى سول زاماندا ۇلكەن قاۋىپ تۋدىردى. بار عۇمىرىن قازاق جۋرناليستيكاسىن زەرتتەۋگە ارناعان قايىرجان بەكحوجين: «دالا ۋالاياتى» گازەتى بارلىق پاتشالىق  گۋبەرنيالىق گازەتتەردەگىدەي «رەسمي» جانە «رەسمي ەمەس» بولىمدەردەن تۇرادى. «رەسمي» بولىمىندە ۇكىمەت جانە اكىمشىلىك ورگانداردىڭ ۋكازدارى، نۇسقاۋلارى، بۇيرىقتارى باسىلدى. سونىمەن بىرگە «اق پاتشاعا» ادال بەرىلگەندىكتى سەزدىرەتىن ماتەريالدار دا جارىق كوردى» دەپ كورسەتتى.

عالىم اسىرەسە ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە «رەسمي ەمەس» بولىمگە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سەبەبى، مۇندا سول زامانداعى قازاق دالاسىنىڭ قوعامدىق وي-پىكىرلەرى جايلى ءبىرشاما كورىنىستەر سۋرەتتەلگەن. زەردەلى ۇستازدىڭ ايتۋى بويىنشا وسى گازەتتىڭ ماڭىنا توپتالعان قازاق زيالىلارى ش. ءۋاليحانوۆ، ى. التىنسارين جانە ا. قۇنانباەۆتار كوشپەلىلەردى:

*شارۋاشىلىقتى جاڭاشا جۇرگىزۋگە، باسقاشا ايتقاندا وتىرىقشى بولىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا شاقىردى;

*ورىسشا وقىپ ءبىلىم الۋعا، ورىستىڭ وزات مادەنيەتىنە جاقىنداسۋعا ۇندەدى

*وزدەرىنىڭ ءىزاشارلارى سياقتى قازاق ادەبيەتىن، ءتىلىن دامىتۋدى كوزدەدى، ايەلدەر تەڭدىگى جانە وعان قاتىستى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى ۇسىندى.

عالىمنىڭ ەڭبەگىندە باياندالعانداي،  قازاق قاۋىمىنىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرى جاڭالىق پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ بارىنە مەيلىنشە قارسىلىق ءبىلدىردى. قازاق قاۋىمى ىشىندە كەرتارتپا، مۇسىلمانشىلدىق جانە پروگرەسشىل  ورىس مادەنيەتى ىقپالدارىنان تۋعان ەكى ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ اراسىنداعى يدەيالىق كۇرەس  حىح عاسىردىڭ اياق شەنىندە جانە حح عاسىردىڭ باسىندا كۇشەيە ءتۇستى. بۇل كۇرەس «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ بەتىنەن باتىل كورىنىس تاپتى. گازەتتە ەڭ الدىمەن حالىق تۋىندىلارى جانە دەموكراتياشىل جازۋشىلار مەن پۋبليتسيستەردىڭ شىعارمالارى باسىلدى. سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ رەاليستىك باعىتتاعى جازبا ادەبيەتىنىڭ، ادەبي ءتىلىن ۇستارتۋدىڭ نەگىزىن قالاعان اباي قۇنانباەۆتىڭ، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارى جارىققا شىعىپ،  شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دا ماقالالار جاريالاندى.

قايىرجان بەكحوجيننىڭ زەرتتەۋى بويىنشا  گازەتتىڭ بەتىندە ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرى: ا.س. پۋشكيننىڭ، ل.ن. تولستويدىڭ، ۆ.گ. بەلينسكيدىڭ،  م.يۋ. لەرمونتوۆتىڭ، ي. ا. كرىلوۆتىڭ جانە باسقالارىنىڭ شىعارمالارى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان. عالىمعا اتالمىش باسىلىمدى زەرتتەۋگە اسەر ەتكەن العاش رەت قازاق تىلىندە باسىلىپ،  جارىق كورە باستاعان اڭگىمە، وچەرك جانە فەلەتون سياقتى جانرلار بولدى. گازەتتەگى «بولىس بولدىم مىنەكەي» دەگەن پامفلەت پەن «ىقتياتتى بولىس» دەگەن فەلەتوندار ابايدىڭ ۇلگىسى بويىنشا جازىلعان. مىسالى، «ىقتياتتى بولىستا» ارىزىن ايتا كەلگەن كەدەيدىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، «قىمىز بەن ەتكە تويىپ الىپ جانتايىپ، سۇلاپ جاتىپ العان بولىستىڭ جارامسىز قىلىعى، ونىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ جۇرگەن جاعىمپازدىڭ قۋلىعى اشكەرەلەنەدى». سونىمەن قاتار گازەتتە رەسەيدىڭ ىشكى جاعدايى مەن حالىقارالىق جاعدايلار، شەتەلدەگى ساۋدا تۋرالى، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى مەن تابىستارى، وقۋ-اعارتۋ تۋرالى كوپ ماتەريالدار جانە ىشكى-سىرتقى حابارلار باسىلدى. عالىم گازەتتە بەرىلگەن ماقالالاردى تالداي وتىرىپ:

1. باسىلىمنىڭ قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن سارالايدى.

2. ءوز ديسسەرتاتسياسىندا كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر پەن دايەكتەر كەلتىرەدى.

3. سول كەزەڭدە جۇرت نازارىن اۋدارتۋعا، قىزىقتىرۋعا ارنالعان ماقالالاردىڭ بولعانىن اتاپ كورسەتەدى.

«دالا ۋالاياتى» گازەتىندەگى ماتەريالداردا «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى قازاق حالقى قوقان جانە حيۋا حاندىقتارىنىڭ جاۋلاپ الۋىنان ساقتاپ قالعاندىعىن ءسوز ەتەدى. بۇل جونىندە اۆتور: «گازەتتىڭ تىلشىلەرى مەن اۆتورلارى قازاققا تەك قانا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ قولايسىز ەكەنىن، سونىمەن قاتار وتىرىقشى ەل بولىپ ەگىن سالۋدىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەدى»، -  دەدى.  عالىم بۇل پىكىردىڭ دالەلى رەتىندە باسىلىم بەتىندەگى: «...مال ونىمىنەن تۇسەتىن كىرىستىڭ شامالى بولاتىنىن  ايتقان ق. دوسانوۆ دەگەن ءتىلشى: «مىسالعا 100 جىلقىسى بار قازاقتى الايىق. جىلقىسىنىڭ ءاربىرىن 10 سومنان باعالاعاندا بارلىعى 1000 سوم تۇرادى. ءجۇز جىلقىدان كەمىندە 20 بيە قۇلىندايدى دەلىك... ءاربىرىن 3  سومنان باعالاساق، 20 قۇلىن، 60 سوم تۇرادى. كەمىندە 10 قۇلىن ءولىم-جەتىمگە ۇشىرايدى. سوندا بۇل قازاقتىڭ 1000 سومدىق جىلقىسىنان  ءبىر جىلدا 30 سوم عانا كىرىس كىرەدى. ال بۇل كىرىس ونىڭ جىلدىق مۇقتاجىن وتەي المايدى» دەگەن نەگىزدەمەگە سۇيەنگەن. اتالعان ماتىندە بەرىلگەن سوزدەرگە، ءمان بەرىپ قاراعان ق. بەكحوجين «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ حالىق جاعدايىن ويلايتىنىن، قازاققا قاجەتتى ماتەريالدار جاريالايتىنىن كورسەتەدى. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى  مەن ادەبي ءتىلىنىڭ دامۋىندا «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ دە قوسقان ۇلەسى بار ەكەنىن دالەلدەيدى.

زەرتتەۋشى ق. بەكحوجين بۇكىل عۇمىرىن قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە جۇمساعان ازامات. قايىرجان بەكحوجيننىڭ جەكە باسىن، ونىڭ ادامگەرشىلىك، كىسىلىك كەلبەتىن ونى تانيتىن زامانداستارى عالىمنىڭ ولە-ولگەنشە ۇلتى، حالقى ءۇشىن ادال قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلىپ وتكەنىن جاقسى بىلەدى. عالىمنىڭ سوناۋ 30-جىلدارداعى جۋرناليستىك مۇراسى مەن 40-جىلدارى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان جىلدارداعى ەڭبەك جولى، قالامىنان تۋعان پۋبليتسيستيكالىق زەرتتەۋلەرى بۇگىنگى ءتول ءباسپاسوزىمىزدىڭ ءوز الدىنا عىلىم بولىپ قالىپتاسۋىنا زور اسەرىن تيگىزدى. قورىتا ايتقاندا، قازاق ولكەسىندەگى العاشقى باسىلىم «دالا ۋالاياتىنىڭ» كاسىبي تۇرعىدان زەرتتەلۋى دە جۋرناليستيكا سالاسىنداعى  قايىرجان بەكحوجين سياقتى ۇلتجاندى اعالارىمىزدىڭ قولى جەتە الماعاندارىن زەرتتەپ، ايتا الماي قۇسا بولىپ كەتكەندەرىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ كەيىنگى تولقىن ءبىز سەكىلدى جاستاردىڭ قولىندا. عۇمىرى عيبارتقا تولى عالىمنىڭ  قيىن-قىستاۋ جىلداردا باسىن ولىمگە تىگىپ، تاريحتىڭ قويناۋىن اقتارىپ، شىندىقتىڭ تۇبىنە جەتۋگە تىرىسقان ونەگە ەتەر مۇرالارىنىڭ ماڭگى جاسايتىندىعى اقيقات.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. مۇتانوۆ ع.م. «ونەگەلى ءومىر». قايىرجان بەكحوجين. – الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2011. 207 ب.
2. مايكوتوۆا ع.ت. قايىرجان بەكحوجين – جۋرناليست، پۋبليتسيست. مونوگرافيا. - الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2007. 188 ب.
3. بەكحوجين ح. قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ وچەركى. – الماتى: مەكتەپ، 1981. 166 ب.
4. بەكحوجين ح. “دالا ۋالاياتى گازەتى”  كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى. س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراعاتى، 11-قور. 1949 ج.

المابەك يبرايىموۆ، ال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ  2 كۋرس ستۋدەنتى

عىلىمي جەتەكشىسى: ف.ع.ك.،دوتسەنت ع.مايكوتوۆا

Abai.kz