لاتىننەگىزدى قازاق ءالىپبيى، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ەملەسى - قازاق جازۋىنداعى جاڭا بەتبۇرىس، ۇلتتىق بولمىستى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان جاڭا مۇمكىندىكتەر.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ماقالاسىندا 2025 جىلعا دەيىن لاتىن الىپبيىنە تولىعىمەن كوشەتىنىمىزدى مالىمدەگەن بولاتىن. قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قاجەتتىلىگىن دە ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ەل ساياساتىن ۇعىنعان حالىق ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قاجەتتىلىگىن، ۇلت بولمىسىن ساقتاۋ جانە جاڭعىرتۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىر.  «قازاقپىن» دەگەن قايرات-جىگەردىڭ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ ويانۋى ءتيىس ەكەنىن دە ۇعىنىپ وتىر. وسىعان وراي لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ دە ماقساتى مەن ءمانىن ءتۇسىنىپ، ىشتەي مويىنداپ، قولداي باستادى.  راسىندا دا، ىسقاعازدارىن ەكى تىلدە (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە) قاتار دايىنداۋ قاي ۋاقىتقا دەيىن سوزىلا بەرمەك؟ نەگە ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ، مەكەمەدەن مەكەمەگە جىبەرىلەتىن ىسقاعازدار تەك مەملەكەتتىك تىلدە تولتىرىلمايدى دەگەن سۇراقتار 25 جىلدان اسا ۋاقىت شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتىر. بۇدان دا باسقا ويلاندىراتىن تۇيتكىل ماسەلەلەر كوپ بولاتىن. وسى كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە ۇلكەن قادام جاسالماق. ول - لاتىننەگىزدى الىپبيگە كوشۋ. وزگەنىڭ الىپبيىندە ەمەس، ۇلتتىق الىپبيمەن جازۋ.

جازۋ - ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى. ۇلتتىق جازۋى ۇلتتىق تىلگە قىزمەت ەتكەن ەلدىڭ ۇلتتىق مارتەبەسى دە جوعارى بولاتىنى ءسوزسىز. قازاق جازۋى - ۇلتتىق جازۋ. وسى كۇنگە دەيىن قازاق جازۋى بىرنەشە الىپبيگە بەيىمدەلدى. كيريلل الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق ەملەسى دە جارتى عاسىردان اسا قىزمەت كورسەتتى. بىراق كىرمە ارىپتەردىڭ ىقپالى قازاقى سويلەۋ ناقىشىن بۇزۋدا، قازاقتىڭ ءتول ايتىلىم زاڭدىلىعىن بۇرۋدا سەپتىگىن تيگىزبەي قويمادى.

مىنە، جاڭا ءالىپبي دە قابىلداندى. جاڭا الىپبيگە سايكەس جاڭا ەملە دە جاسالدى. جاڭا ەملەدەگى باستى ەرەكشەلىك - شەتتىلدىك سوزدەردى  قازاقتىڭ ءتول تىلىنە سايكەس يكەمدەپ جازۋ  ۇلتتىق ءتىلدىڭ رۋحاني بەتبۇرىسى بولىپ تابىلادى.

جاڭا ەملە ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا دايىندالدى. قازاقتىڭ  ءتول سوزدەرىنە قاتىستى ەملە ەرەجەلەرى بۇعان دەيىنگى 1957 جىلعى ەرەجەلەرگە جانە اكادەميك ر.سىزدىقوۆانىڭ «قازاق ءتىلى انىقتاعىشىنا» نەگىزدەلدى. وسى ەكى قۇجاتتا كورسەتىلگەن قازاق ورفوگرافياسى تاريحىنداعى ەملە زاڭدىلىقتارى بازالىق نورما دەپ تانىلدى.  ەملە ەرەجەلەرى حالىق ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن قاجەت. سوندىقتان حالىقتىڭ پىكىرىن دە ەسكەرۋ ماڭىزدى. وسى تۇرعىدان ەملەدەگى بىرقاتار جاڭا ەرەجەلەردى حالىق تالقىسىنا سالىپ، كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ءۇشىن «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى بىرنەشە رەت سىناما وتكىزدى. ەملە اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ەملەشىلەردىڭ عىلىمي جەتەكشىسى پروفەسسور  نۇرگەلدى ءۋالي جاڭا ەملەنى تۇزۋدە قانداي مۇددەلەر كوزدەلگەنىن ايقىنداپ كورسەتتى: «جاڭا قازاق ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلدىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭدىلىقتارىنا سايكەس بولۋى كوزدەلدى; تاجىريبەدە سىننان ءوتىپ، داستۇرگە اينالعان بازالىق نورمالارى ساقتالىندى; تەحنيكالىق جاقتان قازاق ورفوگرافياسىنىڭ قولدانۋعا وڭتايلى، ءموبيلدى، جيناقى بولۋى ەسكەرىلدى; حالىق ءتىلىنىڭ دىبىستىق قور الەۋەتىنىڭ كەڭىرەك قامتىلا ءتۇسۋ تالابى بولدى; جاھاندانۋ ۇردىسىندە جازۋ-سىزۋدىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ساقتالىپ، كوسموپوليتتىك اسىرەلىككە ۇشىراماۋى كوزدەلدى» [1].

سونىمەن لاتىن گرافيكالى الىپبيگە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىندا قانداي جاڭا بەتبۇرىستار بار؟  ەڭ باستى وزگەرىس - شەتتىلدىك سوزدەردىڭ قازاق تىلىنە يكەمدەلىپ جازىلۋى.  جاڭا ءالىپبيدىڭ ءوزى شەتتىلدىك سوزدەردى «سىندىرىپ» جازۋعا  نەگىز بولىپ وتىر. سەبەبى جاڭا الىپبيدەگى يو, ە، يۋ، يا، تس، شش، ، سياقتى كيريلل ارىپتەر جوق.  ال  جوق ارىپتەردىڭ دىبىستىق  قىزمەتىن ءتول دىبىستار ەمىن-ەركىن اتقارا الاتىنىن جاڭا ەملەدەگى جاڭا ەرەجەلەردەن  كورىپ بىلدىك، تۇسىندىك. دەمەك، جاڭا ەملەدە جاڭاشا بەتبۇرىس شەتتىلدىك سوزدەردى جازۋدا ايرىقشا بايقالادى ەكەن. دەگەنمەن، شەتتىلدىك سوزدەردى يكەمدەپ جازۋدا حالىقتىڭ جازۋ پراكتيكاسى دا ەسكەرىلۋى ءتيىس. ونى ەملە اۆتورلاردىڭ ءبىرى، ءتىل جاناشىرى انار فازىلجانوۆانىڭ  مىنا پىكىرىنەن اڭعارۋعا بولادى: «وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە يكەمدەپ جازۋ ۇلتتىق جازۋعا اكەلەدى. الايدا العاشقى ارالىق كەزەڭدە جاڭا جازۋعا جۇرتشىلىقتىڭ ساناسى ترانسفورماتسيالانىپ جاتقان كەزدە شەتتەن ەنگەن سوزدەردى قازاقشالاۋعا ساقتىقپەن قاراۋ قاجەت» [2]. ارينە، اسفالت ءسوزىن ءاسپالت دەپ تۇبەگەيلى يكەمدەپ جازۋعا دا بولار ەدى. بىراق تۇرپاتى مۇلدە تانىلماي كەتەتىن بولسا، «بۇل قاي ءسوز ەدى؟» دەپ جاڭىلىسۋىمىز دا عاجاپ ەمەس. سوندىقتان جاڭا ەملەدە تەك جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە قاتىستى وزگەرىس  ءاسفالت (asfált) كورىنىس تاپقان.

رۋبل، دۋبل، انسامبل سياقتى جۋان داۋىستىلى سوزدەردەگى جىڭىشكەلىك بەلگىسىن الىپ تاستاعاندا رۋبل، دۋبل، انسامبل بولىپ جۋان ەستىلۋى، ايتىلىمدا قۇلاققا جاعىمسىز ەكەنىن بايقاپ وتىرسىزدار. وسى قالپىندا جىڭىشكەلىك بەلگىسىن الىپ تاستاپ جازايىق دەگەن ۇسىنىستار دا بولدى. ەگەر سولاي جاسايتىن بولساق، بارا-بارا رۋبىل، دۋبىل، انسامبىل دەپ جازىلۋى دا بەك مۇمكىن ەدى. سوندىقتان جىڭىشكەلىك بەلگىسىنىڭ دىبىستىق قىزمەتىن ءتول تىلىمىزدەگى داۋىستىلار اتقاردى. دەمەك، ءرۋبلدى - ءرۇبل (rúbl), ءدۋبلدى - ءدۇبل (dúbl), ءانسامبلدى - ءانسامبل (اnsámbl)  دەپ   جازۋعا جاڭا بەتبۇرىس جاسالدى.

سونىمەن قاتار، گەمينات دىبىستارى ء(بىر دىبىستىق قاتار جازىلۋى) بار شەتتىلدىك سوزدەردى سول قالپىندا وزگەرتپەستەن جازۋعا داعدىلانۋ ءۇردىسى حالىقارالىق تەرميندەردى تۇپنۇسقا تىلىندەگى جازىلۋ ۇلگىسىمەن الا سالۋ ادەتىنەن پايدا بولعان. مىسالى ديسسەرتاتسيا سوزىندەگى قاتار تۇرعان ءبىر س-نى ايتپاساق تا ماعىناسىن تۇسىنەمىز. دەمەك ديسەرتاتسيا (dısertasia) دەپ تە جازۋعا بولادى.  سول سياقتى گرامماتيكا سوزىندەگى م-نىڭ دا ارتىق ەكەنىن ىشتەي بىلەمىز، سەبەبى بۇل سوزدە ءبىر عانا م-نى ەستيمىز ءارى ايتامىز. سولاي جازساق تا ماعىنا وزگەرمەيدى. مىسالى، گراماتيكا (gramatıka). جاڭا ەملەگە ماعىناسىنا نۇقسان كەلمەيتىن جاعدايدا گەمينات دىبىستاردىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جازىلاتىنى تۋرالى ارنايى ەرەجە ەنگىزىلدى. ەندەشە ارتىق دىبىستاردى جازباي، ءتىلدى ىقشامداۋعا جاڭا بەتبۇرىس جاسالعانى بايقالادى: asonans, ımıgrant, programıs, mamologıa, sımetrıa, amıak,  kolej, sılabýs, koloıd,bılıard, brýselóz, talı، kotej, atestat; efekt, koefısent; akord, akredıtasıa, hokeı.

بۇگىنگى كۇنگە دەيىن گ دىبىسىمەن اياقتالاتىن شەتتىلدىك سوزدەردەرگە قوسىمشا جالعاۋ ورفوگرامماسى قيىندىق تۋدىرىپ كەلگەنى بارشامىزعا بەلگىلى.  گ - جىڭىشكە ايتىلاتىن داۋىسسىز دىبىس بولعاندىقتان، وزىنەن كەيىن  جىڭىشكە قوسىمشا قاجەت ەتەتىن تابيعي زاڭدىلىعى بار. قازاق تىلىندە گ دىبىسىمەن كەلەتىن سوزدەردىڭ بارلىعى جىڭىشكە داۋىستىلارمەن كەلگەن سوزدەر ەكەنى دە بۇعان دالەل (گۇل، گۋىل، گۇرىل، ت.ب). وسىعان وراي ، وگ- پەن اياقتالاتىن شەتتىلدىك سوزدەرگە جىڭىشكە قوسىمشا جالعاپ كەلدىك (پەداگوگى، پەداگوگتەر).  بىراق جالپىحالىقتىق قولدانىستا جۋان قوسىمشا جالعاۋ (فيلولوگى، فيلولوگتار) ءۇردىسى باسىم ءتۇستى. نگ ارىپتەر تىركەسىمەن اياقتالاتىن شەتتىلدىك سوزدەرگە قوسىمشا جالعاعاندا  ءى دانەكەر دىبىسىن قوسىپ جازامىز (ميتينگىسى، ميتينگىگە). دانەكەر دىبىستى قوسىپ جازۋعا داعدىلانۋ ءۇردىسى تۇبەگەيلى قالىپتاسپادى. سەبەبى ميتينگكە، ميتينگتىڭ دەپ قوسىمشانى تىكەلەي جالعاۋ جازۋدا  جارىسپالى قولدانىلىپ ءجۇر. بايقاعانىمىزداي، ءۇش داۋىسسىزدىڭ قاتار جازىلۋى تۇبىندە ءبىر داۋىسسىزدىڭ جۇتىلۋىنا اپارىپ سوعار ەدى.  ورفوگرافياداعى وسىنداي قيىندىقتاردى جويىپ، ءبىرىزدى جازۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا جاڭا ەملەدە جاڭاشا جازۋ بەتبۇرىستارى كورىنىس تاپتى.   مىسالى، نگ ارىپتەر تىركەسىمەن اياقتالاتىن شەتتىلدىك سوزدەردەگى نگ-نىڭ ورنىنا  ڭ ءارپى جازىلاتىن بولدى: بوۋلينگ ەمەس بوۋليڭ (boýlıń), بريفينگ ەمەس, بريفيڭ ( brıfıń)  رەيتينگ ەمەس رەيتيڭ (reıtıń).  وسىلاي جازىلعاندا قوسىمشا دا ەشبىر دانەكەر دىبىسسىز-اق تىكەلەي جالعانا بەرەدى ەكەن.  دەمەك، بۇعان دەيىنگى ورفوگرافيالىق قيىندىقتار جويىلادى دەگەن ءسوز.

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، جاڭا ەملەدەگى جاڭا بەتبۇرىستار ۇلتتىق جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرىن ۇسىنۋعا، قايتا جاڭعىرتۋعا، ناقتىراق ايتقاندا قازاق ءتىلىنىڭ ءتول زاڭدىلىعىنا يكەمدەۋ ۇردىسىنە باعىتتالعان.  بۇل - جازۋ تاريحىنداعى رۋحاني جەتىستىگىمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ءۋالي نۇرگەلدىمەن سۇحبات // جاڭا ەملە: ۇسىنىس، پىكىر. انا ءتىلى 8 قىركۇيەك 2018ج.
2. فازىلجانوۆا ا. لاتىنعا كوشۋدە ۇلتتىق ەرەكشەلىك ساقتالۋى كەرەك // ايقىن. 28 تامىز 2018ج

ايگۇل امىربەكوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنان قۇرىلعان ورفوگرافيالىق توپتىڭ مۇشەسى

Abai.kz