كوپ سۇراققا ءبىر جاۋاپ

«ابايدى جامانداپ ديسسەرتاتسيا جازدى»، «قازاق تىلىنە قارسى شىقتى»،.. دەگەندەرگە قاتىستى جاۋاپتى بۇدان بۇرىن دا، سوڭعى رەت وتكەن جولى بەرگەنمىن.

بۇل كىنالاۋعا قاتىستى العاشقى ايتارىمدى مەن سول 2007 جىلدىڭ وزىندە-اق اشىق ايتقانمىن. «دەلوۆايا نەدەليا» گازەتى عانا ونى دەر كەزىندە جاريالادى (قاراڭىز: «دەلوۆايا نەدەليا»، № 46, 30.11.2007 ج.). «انا تىلىنە» بەرگەن جاۋابىم رەداكتسيالانىپ, مەنى كىنالاعان ماتەريال باسىلعان ءبىرىنشى بەتتە ەمەس، گازەتتىڭ سوڭعى بەتتەرىندە، كىشى شريفتپەن جاريالاندى. مەنىڭ جاۋابىمدى مەنى «اشكەرەلەگەن» ماتەريال جاريالانعان ءبىرىنشى بەتتە، سونداي شريفتپەن، ۋاعىندا جاريالاۋعا اتالعان گازەتتىڭ رەداكتورىنىڭ پاينەگى شىدامادى. رەداكتسيا عايباتتادى، جاعار كۇيەسىن جاقتى، جابار جالاسىن جاپتى، ال مەنىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە، جاۋاپ بەرگەننىڭ ىرىمىن جاساپ، قۇيرىعىن ەكى بۇتتىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ زىتتى.

ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا وتكەن جولى بەرگەن جاۋاپتارىمنىڭ بىرىندە «ديسسەرتاتسيانىڭ قولجازباسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا. سوعان بارىپ، تەكسەرىپ، «ابايعا قارسى جازىلعان» تۇستارىنان سىلتەمە الىپ، ولاردىڭ قاي بەتتەن، قاي تاراۋدان الىنعانىن ناقتى كورسەتىپ، وسى سايتتا جاريالاڭىز. قالعان اڭگىمەنى سونان كەيىن جالعاستىرايىق» دەگەنمىن. سودان بەرى ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى. ديسسەرتاتسيا ماتىنىنەن الىنعان ابايعا قارسى كەلتىرىلگەن سىلتەمە قايدا؟

وسىدان ءبارى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟

كوپ سۇراققا ءبىر جاۋاپ

«ابايدى جامانداپ ديسسەرتاتسيا جازدى»، «قازاق تىلىنە قارسى شىقتى»،.. دەگەندەرگە قاتىستى جاۋاپتى بۇدان بۇرىن دا، سوڭعى رەت وتكەن جولى بەرگەنمىن.

بۇل كىنالاۋعا قاتىستى العاشقى ايتارىمدى مەن سول 2007 جىلدىڭ وزىندە-اق اشىق ايتقانمىن. «دەلوۆايا نەدەليا» گازەتى عانا ونى دەر كەزىندە جاريالادى (قاراڭىز: «دەلوۆايا نەدەليا»، № 46, 30.11.2007 ج.). «انا تىلىنە» بەرگەن جاۋابىم رەداكتسيالانىپ, مەنى كىنالاعان ماتەريال باسىلعان ءبىرىنشى بەتتە ەمەس، گازەتتىڭ سوڭعى بەتتەرىندە، كىشى شريفتپەن جاريالاندى. مەنىڭ جاۋابىمدى مەنى «اشكەرەلەگەن» ماتەريال جاريالانعان ءبىرىنشى بەتتە، سونداي شريفتپەن، ۋاعىندا جاريالاۋعا اتالعان گازەتتىڭ رەداكتورىنىڭ پاينەگى شىدامادى. رەداكتسيا عايباتتادى، جاعار كۇيەسىن جاقتى، جابار جالاسىن جاپتى، ال مەنىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە، جاۋاپ بەرگەننىڭ ىرىمىن جاساپ، قۇيرىعىن ەكى بۇتتىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ زىتتى.

ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا وتكەن جولى بەرگەن جاۋاپتارىمنىڭ بىرىندە «ديسسەرتاتسيانىڭ قولجازباسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا. سوعان بارىپ، تەكسەرىپ، «ابايعا قارسى جازىلعان» تۇستارىنان سىلتەمە الىپ، ولاردىڭ قاي بەتتەن، قاي تاراۋدان الىنعانىن ناقتى كورسەتىپ، وسى سايتتا جاريالاڭىز. قالعان اڭگىمەنى سونان كەيىن جالعاستىرايىق» دەگەنمىن. سودان بەرى ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى. ديسسەرتاتسيا ماتىنىنەن الىنعان ابايعا قارسى كەلتىرىلگەن سىلتەمە قايدا؟

وسىدان ءبارى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟

ءجونى ءتۇزۋ ادام مۇندايدا كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.

قازاق تىلىنە «قارسى شىققانىم» تۋرالى ماسەلە ءۇش جىل بويى تالقىلانىپ كەلەدى. وكىنىشكە وراي، عىلىمي جۋرنالداردا، بەدەلدى عالىمداردىڭ اتىمەن جازىلعان سىندارلى تالقىلاۋدى كورگەن جوقپىن. ال بۇركەنشىك اتپەن، پودۆال قاراڭعىلىعىندا جاسىرىنىپ جۇرگەندەرمەن سالعىلاسىپ جاتۋدى ارعا سىن سانايمىن.

ەسكەرتەمىن، ەندى مەن بۇل سۇراقتارعا قايتا ورالمايمىن.

Abai.kz-ءنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى! تەورياعا - تەوريامەن، كونسترۋكتيۆتى تۇجىرىمعا - تۇجىرىممەن، بەتكە تۋرا قاراپ وتىرىپ جاۋاپ بەرە الاتىن عالىمدار بار ما؟ ادامدى ەمەس، يدەيانى تالقىلاۋعا، مادەنيەتتى پىكىرتالاس وتكىزۋگە جارايتىندار بار ما? بولسا، پىكىرتالاسقا سولاردى الىپ كەلىڭدەر. بولماسا: نۇكتە.

قازاقتىڭ بويكۇيەزدىگى، ساياسي ەنجارلىعى، ءوز مۇددەسىن قورعاي المايتىن قاۋقارسىزدىعى تۋرالى

قازاقتىڭ «بويكۇيەزدىگىنىڭ، ساياسي ەنجارلىعىنىڭ، ءوز مۇددەسىن قورعاي المايتىن قاۋقارسىزدىعىنىڭ» سەبەپتەرى كوپ. ول سەبەپتەردىڭ سيپاتىن بىرەر اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرۋ قيىن، ول ءۇشىن كىتاپتار جازۋ كەرەك.

قازاقتىڭ بارىنەن جۇرداي بولىپ، بوعىن شاباقتاپ قالۋىنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى - الەۋمەتتىك ارتتا قالۋدا، دەمەك، اۋىلدى جەرلەردە شوعىرلانىپ، جۇمىسى مەحانيكالاندىرىلماعان، رەگلامەنتتەلمەگەن، تابىسى از مال شارۋاشىلىعىمەن تۇيىقتالىپ قالۋىندا. قازاق ادامزاتتىڭ دامۋ ساتىسىنىڭ تومەنگى، اگرارلى باسپالداعىندا تۇر.

قۇبىلىستىڭ كورىنىس بەرۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن حالىقتىڭ دىلىنەن (مەنتاليتەتىنەن) ىزدەۋ كەرەك. قازاق ءترايباليزمىنىڭ سيپاتى دا ءدىل اياسىنداعى ماسەلەلەرمەن قاباتتاس قاراستىرىلادى.

تاعى ءبىر ۇلكەن سەبەپ - ەليتانىڭ تەگىندە (وسىعان قاتىستى ماسەلەنىڭ ۇشىقتارىن وتكەن جولعى جاۋاپتارىمدا دا شىعارعانمىن). قازاق بيلىگىنىڭ باسىندا وتىرعاندار - كەشەگى كەدەيلەردىڭ، قۇلداردىڭ ۇرپاقتارى. قازاق ايتادى: «قۇم جينالىپ تاس بولمايدى، قۇل جينالىپ باس بولمايدى». ەليتانى تەكتىك بەلگىلەرىنە قاراي تالداۋ بۇعان دەيىن الەۋمەتتىك پسيحولوگيا عىلىمىندا بولىپ كورمەگەن نارسە.

كەلەسى سەبەپ - قازاقتار ۇستانعان قۇندىلىقتاردىڭ شىنايى ەمەس، الدامشىلىعىندا. سوندىقتان قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندە اداسۋ كوپ، قاي ماسەلەنىڭ بولسا دا، ءتۇيىنى ونداعان جىلدار بويى شەشىلمەي، ۇنەمى الدان قايتالانادى دا وتىرادى.

گۋميلەۆتىڭ پاسسيونارلىق تەورياسىنا مەنىڭ دە دەن قويعان كەزىم بولدى. بىراق ارتىنان قازاق ومالۋىنىڭ سەبەبىن باسقا جاقتان تاپتىم. پاسسيونارلىق تەوريا بويىنشا توقىراۋ مەن دامۋ مولشەرمەن بىرەر ءجۇز جىل ىشىندە الماسىپ وتىرۋى كەرەك. ال قازاقتىڭ XVII عاسىردا باستالعان توقىراۋى ءالى جالعاسىپ كەلەدى جانە ساڭلاۋ كورىنەر ەمەس.

بۇل قاعيدا قوعام تابيعي جولمەن دامىپ بارا جاتقان جاعدايلارعا قاتىستى العاندا اقتالۋى مۇمكىن. ال قازاق سياقتى، تابيعي دامۋ زاڭدىلىعى بۇزىلىپ، وزگەنىڭ ىقپالىنا تۇسكەن حالىق ءۇشىن پاسسيونارلىق تەوريا جۇرمەيدى.

دەگەنمەن، سۇراق قويۋشىعا ايتارىم: ىزدەگەن - تابادى. دامۋ فاكتورلارىن باقايشاعىنا دەيىن شاعىپ، قولمەن قويعانداي ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن تەوريالار بار. ولاردىڭ رەلەۆانتتىعىن وركەنيەت تاريحى پراكتيكاسىنان كوزگە شۇقىعانداي كورسەتىپ بەرە الاتىن مىسالدار دا جەتكىلىكتى. ءبىز ءبارىن بىلەمىز. تەك، بىزگە كەرەگى، «سويلەگەندەر بىلمەيتىن»، بىلمەسە دە ايتقانىن باسقالارعا تاڭاتىن، اۋىر پسيحولوگيالىق احۋالدان سەيىلىپ، «بىلگەندەر سويلەيتىن» اۋا-رايىن ورناتۋ كەرەك.

جەڭىلىستىڭ سەبەبىن بىلگەن جەڭىسكە جەتەدى

ن.ماسانوۆ اۋلەتتى زيالى وتباسىنان شىققان، سوندىقتان تەكتىلىگى ءار ءىسى مەن ارەكەتىنەن كورىنىپ تۇراتىن، عاسىرلار توعىسىنداعى قازاق اسپانىنداعى جارىق جۇلدىزداردىڭ ءبىرى ەدى.

كوشپەلىلەر تۋرالى مونوگرافياسىندا ن.ماسانوۆ قوعامنىڭ تاريحتاعى ورنىن عىلىم تۇرعىسىنان ناقتى ايقىنداپ بەردى. زاماناۋي ساياساتتا دا سۇڭعىلالىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ول قازاقتىڭ ۇلتتتىق پروبلەمالارىنىڭ ءبارىنىڭ الدىمەن قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ جولىمەن دامىتقاندا عانا شەشىمى تابىلاتىنىنا سەندى. ومىرلىك پراكتيكادا وسى باعىتتى ۇستاندى، باستىسى، ءوز ۇلتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتتى.

ول ويىنداعىسىن جاسىرماي، باتىل ايتاتىن. وسى باتىلدىعى ونىڭ تۇبىنە جەتتى. سەنسۋالدىق دەڭگەيدە عانا ويلاي الاتىن، ساۋاتسىز ۇلتپاتتاردىڭ ونى تۇسىنۋگە ينتەللەكتۋالدىق دارمەنى جەتپەدى.

ن.ماسانوۆتى قازاقتىڭ وتارعا ءتۇسۋى جانە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جانكەشتى ارەكەتتەرى، اقىرى وعان قول جەتكىزە الماۋى فاكتىلەرى مازالادى. ول «حالىق كۇرەستە شىڭدالادى» دەگەن قاعيدانىڭ اقيقاتتىعىنا كۇمان كەلتىردى. ونى قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا ۇنەمى جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنىڭ سەبەبى قينادى. ول اشىعۋدىڭ، قىرىلۋدىڭ، شەتكە قاشۋدىڭ، 380 رەت جەڭىلۋدىڭ ءبارى جينالىپ،  سانانى شيرىقتىرا الماعانى ما دەگەن ويلار كەشتى («مالو موچيلي؟»). وسى ىزدەنىس ويلارىنىڭ ۇشقىندارى ءۇشىن ۇلتپاتتار ونى سوتقا تارتتى. ن.ماسانوۆ كوتەرگەن وسى ماسەلە ءالى وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

مىنەكي، ەلدىڭ وتارلىق بۇعاۋدان بوساعانىنا 20 جىل تولدى. بۇدان بىلاي كوتەرىلىس جاساماۋ ءۇشىن، جاساي قالعاندا جەڭىلمەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراق ءالى ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدە سايراپ تۇر. وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ كەرەك. ونسىز العا جىلجۋ بولمايدى. ويتكەنى، جەڭىلىستىڭ سەبەبىن انىقتاپ الماي، جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس.

ساياسي وپپوزيتسيا تۋرالى

قازاق ساياسي وپپوزيتسياسىنىڭ السىزدىگىنىڭ ەكى سەبەبى بار. باستىسى - بۇقارا تاراپىنان ساياسي قولداۋ تابا الماي وتىرۋىندا. كەشەگى كوممۋنيستىك توتاليتارلىق پسيحولوگيا مەڭدەگەن بۇقارانىڭ ساياساتپەن ءىسى جوق، ءتىپتى جازۋشىلار مەن وزگە كوركەم ونەر وكىلدەرىنىڭ وزدەرى ساياساتتان تىسقارى تۇرادى جانە ونىسىن ءجون دەپ ەسەپتەيدى. دەموكراتيالىق ساۋاتتىڭ تومەندىگى، قۇقىقتىق نيگيليزم حالىقتى ءوز باقىتى ءۇشىن ساياسي امالدارمەن كۇرەسۋ كەرەكتىگىنەن اجىراتىپ تاستاعان. حالىق ساياسي پارتيالار ارقىلى، سايلاۋلارعا بەلسەنە قاتىسىپ، ءوز ادامدارىن، ادال پاتريوتتاردى پارلامەنتكە وتكىزىپ، سولاردىڭ كۇشىمەن پروبلەماسىن شەشۋ قاجەتتىگىن تۇسىنبەيدى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىمايدى. ازاماتتىق قوعامدا ءومىر سۇرۋگە دايىن ەمەس.

ءبىرىنشى سەبەپتەن ەكىنشى سەبەپ تۋىنداعان. حالىقتىڭ ساياسي ەنجارلىعىنان وپپوزيتسيا ءالسىز بولسا، وپپوزيتسيانىڭ السىزدىگىنەن بيلىكتىڭ باسىنۋىنا جول بەرىلۋدە. باق-نى يەمدەنىپ العان بيلىك بۇقارا مەن وپپوزيتسيانىڭ اراسىنداعى بايلانىستى بولدىرماۋ تاكتيكاكسىن ۇستانىپ وتىر. مۇنىسى ازىرشە «جەمىسىن» بەرىپ كەلەدى.

قازiرگi دامىعان دەموكراتيالى قوعامداردىڭ ومiرiنە قاراساق ءبارi بۇقارانىڭ قولىندا سياقتى. وركەنيەتتى قوعام مۇشەلەرى قۇزiرەتتiلiگi تومەن ۇكىمەتكە باعىنبايدى، حالىقتى وڭعا باستامايتىن ساياساتتى قابىلدامايدى، بيلiكتەگiلەردiڭ مەملەكەت دەڭگەيiندە قاتەلiكتەر جiبەرۋiنە جول بەرمەيدi. ەگەر ولاردا بيلiكتەگiلەر دۇرىس باسقارماي جاتسا، حالىق بiردەن نارازىلىق اكتiلەرiن ۇيىمداستىرادى: ميتينگiلەتەدi, دەمونستراتسيالاتادى. ساياسي پارتيالار بiردەن قاپەرiنە الىپ، وزدەرiنiڭ تۇرعىلارىن بiلدiرە باستايدى، ماسەلەگە قاتىستى شەشiمدەرiن، ۇسىنىستارىن جاريالايدى. ءتۇيiندi شەشۋدiڭ پارمەندi جولدارىن بيلiكتەگiلەر قابىلداماسا، قارسىلىق ارەكەتتەر كەڭ اۋقىمدى قامتىپ، بۇكiل ەلدi شارپىعان iرi كوتەرiلiسكە، رەۆوليۋتسياعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. مۇنىڭ ارتى بيلiكتەگiلەردiڭ ورنىندا قالۋىن ويلاۋى بىلاي تۇرسىن، باستارىن ساۋعالاۋىنا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكiن. وسىلاي، وركەنيەتتi قوعامداردا حالىق بۇقاراسى بيلiكتiڭ ءار قادامىن باقىلاۋعا الىپ، ەل مۇددەسiن ەسكەرiپ باسقارۋعا ماجبۇرلەپ وتىرادى.

ارتتا قالعان قوعام ادامىنىكىمەن سالىستىرعانداعى دامىعان قوعامدار ادامىنىڭ ميكروكوسمىندەگى ايىرما مىنادا: وركەنيەتتى قوعامداردىڭ بيلەۋشىلەرى («جوعارىداعىلار») قوعامدا توقىراۋ بەلگىلەرى بىلىنە باستاعاندا وزگەرىستەردى جوعارىدان وزدەرى باستاماسا، وندا بۇل ىنتانى حالىق بۇقاراسى («تومەندەگىلەر») ءوز قولدارىنا الادى، بيلىكتەگىلەر الماستىرىلادى، قوعام جاڭا يمپۋلسپەن ىلگەرىلەۋ جولىنا تۇسەدى. وركەنيەتتى قوعامدار ەلدىڭ دامۋ قارقىنى مەيىلىنشە جوعارى بولىپ تۇرعان جاعدايدا دا مەرزىمى جەتكەندە بيلىكتە وتىرعانداردى اۋىستىرا بەرەدى. بۇل ءادىس بيلىككە جاڭادان كەلگەن ساياسي كۇشتەردىڭ ارەكەتىن ەلدىڭ قارىشتى دامۋى قامتاماسىز ەتىلگەن فونىندا اقيقاتتى تانۋعا كومەكتەسەدى. مەشەۋ قوعامدار ەل ەكونوميكاسىن دىڭكەسىن قاتىرا تۇرالاتىپ تاستاعان، كۇيرەۋگە ۇشىراتقان ساياسي كۇشتەرگە، ەگەر ولار «ونداعان جىلداردان كەيىن ءبارى جاقسى بولاتىنىنا» ۋادە بەرسە، وعان سەنىم بىلدىرە سالادى، ارى قاراي باسقارا بەرۋگە مۇمكىندىك تۋدىرادى.

باتىستا بۇقارا ءالسiز بولعاندا، بيلەۋشi اقسۇيەكتەر ونى العا سۇيرەپ شىقتى نەمەسە بيلەۋشi جولدان تايىپ بارا جاتقاندا بۇقارا كوتەرiلiپ، ونى تاقتان تايدىردى. وسىلاي، بiرiن بiرi كەرتارتپا جولعا ءتۇسiپ كەتۋگە جiبەرمەيتiن، ادiلدiكتiڭ ۇنەمi جەڭiپ وتىراتىن جاعدايىن جاسايتىن دەموكراتيالىق تەتىك قالىپتاستى.

ال شىعىس ەلدەرىنىڭ پراكتيكاسى بيلەۋشىنىڭ قوعامدى العا باستىرۋدى ويلامايتىنىن، بۇقارانىڭ قوعامنىڭ قايدا باعىت الىپ بارا جاتقانىن شامالاي المايتىنىن كورسەتىپ وتىر. شىعىس قوعامدارىنىڭ مۇشەلەرى ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگىنەن نەمەسە جوقتىعىنان بيلەۋشىلەرىنىڭ ارەكەتىن باقىلاۋعا نەمەسە ولاردى دۇرىس جولعا باعىتتاۋعا ىقپال ەتەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلە الماعان. مەملەكەتتىڭ رەسۋرستارىن قوعامدى مەشەۋلەندىرۋگە جۇمسايتىن ۇكىمەتتەرگە باعىنا بەرەدى، ولاردىڭ قيتۇرقى ساياساتىن قابىلدايدى، ايتقانىن ىستەي بەرەدى. بۇقارانىڭ بيلىكتى يەمدەنىپ العان كەرتارتپانى كەتىرۋگە شاماسى كەلمەيدى. وسىلاي، مەشەۋ قوعامداردىڭ بارىندە «جوعارىداعىلار» زاۋىقسىز، «تومەندەگىلەر» قاۋقارسىز احۋال ورناعان.

ەجەلگى گرەك اڭىزىنىڭ كەيىپكەرلەرى بەينەسىندە سيپاتتاعاندا، شىعىس ادامىنىڭ ەكى بۇيىرىنەن قىسىپ وتىرعان ەكى "جالماۋىز" بار. ولار - قوعامنىڭ دامۋ تەتىگىن قولىنا ۇستاعان ەكى رۋحاني قوزعاۋشى كۇشتەر سۋبەكتىلەرى. ءبىرىنشىسى - شىعىس ستسيللاسى - بۇل ەلدەردىڭ ادامگەرشىلىك سانا دەڭگەيى تومەن بيلەۋشىلەرى. ولار قوعامدى العا باستىرۋدى، جاڭارتۋدى، ىلگەرىلەتۋدى قالامايدى، الەۋمەتتiك ماسەلەلەردi ءادiل شەشپەيدi, جەمقورلىقتى ورشىتەدى، مەملەكەتتiڭ رەسۋرستارىن جەكە باسىنىڭ قامىنا جۇمسايدى، بۇقارانىڭ بۇيىعىلىعىن پايدالانىپ، ونى ەزە بەرگiسi كەلەدi, ساۋاتسىزدىقتا ۇستايدى، وزiنە تيiمدi زاڭدار قابىلداپ، بيلiكتە ماڭگi قالا بەرۋدiڭ جاعدايىن قاراستىرادى. ەكىنشىسى - شىعىس حاريبداسى - شىعىس ادامىنىڭ ءوزىنىڭ السiزدiگi, ساياسي-قۇقىقتىق مادەنيەتiنiڭ تومەندiگi, مەنتالدىق اپپاراتىنىڭ جەتiلمەگەندiگi, قۇندىلىقتارىنىڭ الدامشىلىعى، جالپى ساۋاتىنىڭ ازدىعى، دۇنيەتانىمىنىڭ تارلىعى، رۋحاني مەشەۋلiگi, ەركiندiگiن تۇسiنبەۋi, مىندەتتەرىن بiلمەۋi, بيلiككە زاڭدى تالاپتار قويا الماۋى، الەۋمەتتىك بۇيىعىلىعى، قۇلشىلىعى، ماڭگۇرتتىگى.

سايلاۋ ءادىل بولسا، كىم جەڭىسكە جەتەر ەدى؟

سايلاۋ ءادىل بولسا، ەل قامىن ويلاعان ەڭ مىقتى ساياساتشى بيلىككە كەلەر ەدى. بيلىك ءادىل بولسا، قازاقتار ءۇش-اق جىلدىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي حالىققا اينالار ەدى. ويتكەنى، ءبىز ەل اۋماعىنداعى تابيعي بايلىق كولەمىن جان باسىنا شاققاندا دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندامىز.

سايلاۋعا قاتىستى مىنا فاكتورلارعا نازار اۋدارۋ كەرەك.

«ۇمىتكەر» ع.قاسىموۆ وسىمەن ەكىنشى رەت «بالاما كانديداتتىڭ» ءرولىن ويناپ وتىر. بۇل جولى ءار سوزىمەن، ارەكەتىمەن كوڭىلسىز قويدىڭ قوزىسى ەكەنىن ءوزى كورسەتىپ-اق باقتى. بىردە ول بۇقارامەن كەزدەسۋ جاساعان بولعاندا «وسى ءبىز نەشەۋمىز» دەپ جينالعانداردان سۇرادى. ونىسى مەن شىن ساياسي سايىسقا ءتۇسىپ جۇرگەن جوقپىن، سوندىقتان پرەزيدەنتتىككە مەنەن باسقا كىمدەر ءتۇسىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىن دەگەنى بولاتىن.

م.ەلەۋسىزوۆ بولسا ءوزى ن.نازارباەۆتى قولداپ داۋىس بەرگەنىن ايتىپتى. وسىدان كەيىن «جاسىلداردىڭ» جەتەكشىسىنە شىن سەنىپ داۋىس بەرگەندەردىڭ كوڭىلدەرىندە قانداي داق قالاتىنىن ويلاپ كورىڭىز. وزىنە سەنىپ داۋىس بەرگەن ءجۇز مىڭ ادامدى الداپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە ولارعا ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باس بارماعىن كورسەتىپ، «مەن ءوزىم انا جاقتامىن» دەپ، شىعا بەرۋىن قالاي باعالاۋعا ءسوز تابا الماي وتىرمىن.

ال ج.احمەتبەكوۆ دەگەن ءبىر كەزدە بيلىكتىڭ بۇيىرۋىمەن ەلەكتوراتتى ءبولىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن كومپارتيانىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ونى ەكىگە ءبولىپ اكەتكەن ءۇلى سەپەراتيست كوسارەۆتىڭ ورىنباسارى.

قۋىرشاق «ۇمىتكەرلەردىڭ» «ەكىنشى ورىن ءۇشىن كۇرەسۋىنىڭ» ءوزىن دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا بولىپ كورمەگەن، سالاۋاتتى ساياساتكەر جاساي المايتىن، قازاقتان باسقانىڭ قولىنان كەلمەيتىن ابسۋرد دەپ قانا باعالاۋعا بولادى.

شىن بالاما كانديدات بولماعان مۇنداي سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەندىگى نەمەسە وتپەگەندىگى، سايلاۋ ۇدەرىسىندە زاڭبۇزۋشىلىقتىڭ بولعانى نەمەسە بولماعانى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدا ءمان جوق.

بۇل سايلاۋعا قاتىستى ءسوزدى ونىڭ بولعانىنا ەمەس، بولادىسىنا قاتىستى قوزعاۋ كەرەك. نەگە بيلىك رەفەرەندۋم ارقىلى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتىپ الۋدى كوزدەدى؟ نەگە ونىسىنان تەز باس تارتىپ، كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋدى ۇيعاردى؟ كەزەكتەن تىس سايلاۋ نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟ نەگە سايلاۋعا دايىندىق قىسقا مەرزىمدە وتكىزىلدى؟ نەگە بيلىك سايلاۋ كوميسسياسىنا وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ وكىلدەرىن قاتىستىرماۋ ءۇشىن جانتالاسادى؟ نەگە اكىمشىلىك جانتالاسىپ، ىلعي سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن وزىنە الىپ الادى؟ نەگە بۇل جولى بيلىك سايلاۋشىلاردىڭ قاتىسۋىنا قاتتى كوڭىل ءبولدى؟ بۇل «سايلاۋدىڭ» سىرى وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىندا جاتىر.

بۇل جولى جەرگىلىكتى اكىمدىك وكىلدەرى سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا الدارىنا بۇقارانى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە مەيىلىنشە كوبىرەك كەلتىرۋ ماقساتىن عانا قويدى. ولار بۇقارانىڭ از كەلۋىنىڭ ءبىلىنىپ قالۋىنان عانا شوشيتىنىن كورسەتتى. ال «داۋىستاردى ساناپ»، ويىنا كەلگەن يتسفردى جاريالاۋعا قينالعان جوق.

زاڭ بويىنشا ساياسي پارتيالار قۇرۋ، سايلاۋ وتكىزۋ - ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇزىرەتىندە بولۋعا ءتيىستى. ازاماتتىق قوعامنىڭ ءتول ىسىنە ارالاسۋ - مەملەكەتتىڭ كۇشتىلىگى ەمەس، السىزدىگى. مەملەكەت ناعىز وپپوزيتسيانىڭ قاتىسۋىمەن، بالامالى سايلاۋ بولسا، جانە ول ءادىل وتسە، بيلىكتەن ايىرىلىپ قالاتىنىن سەزەدى. سەزگەندىكتەن - قورقادى. السىزدىك پەن ۇرەي بيلىكتەگىلەردى  وسىنداي ينسينۋاتسيالارمەن، فالسيفيكاتسيالارمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر.

ءبىر ەسكەرەرلىگى، جاريالاعان «ناتيجەلەرى» وزدەرىنىڭ ارتىن اشىپ جاتقانىن بيلىك اڭعارمادى. وسى سايلاۋدى وتكىزۋمەن قازاقستان وزىنە كەرى يميدج جاسادى. قازاقستان ءوزىن شەتەلگە ارتتا قالعان، تۇرپاتتى اۆتوريتارلىق مەملەكەت ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىنداپ بەردى. بۇل سايلاۋ ەل پرەزيدەنتىنىڭ عانا ەمەس، مەملەكەت رەتىندەگى قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ دە حالىقارالىق بەدەلىن مىقتاپ ءتۇسىردى. ەۆرونيۋس بەرگەن حابار بويىنشا وركەنيەتتى قوعامدار ءبىز تۋرالى مىناداي تۇسىنىك الدى: قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان بۇرىنعى كوممۋنيستىك فۋنكتسيونەر; ول بيلىكتەن 20 جىل بويى ايىرىلماي وتىر; وتكەن جىلى رەفەرەندۋم ارقىلى بيلىگىن تاعى ون جىلعا ۇزارتپاق بولدى; ونىسىنان ەرىكسىز باس تارتۋعا ءماجبۇر بولعان سوڭ، كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزدى; وپپوزيتسيا مۇنى قاجەتسىز جانە انتيكونستيتۋتسيالىق شارا دەپ باعالاپ، سايلاۋعا قاتىسۋدان باس تارتتى; وبسە قازاقستاندا وتكەن بۇدان بۇرىنعى سايلاۋلاردىڭ ەشقايسىسىن ءادىل دەپ باعالاعان جوق بولاتىن، بۇل جولى دا سايلاۋ زاڭى بۇزىلعانىن كورسەتىپ بەردى.

بۇدان ارتىق قانداي مىنەزدەمە كەرەك؟ وسىدان ءبارى تۇسىنىكتى ەمەس پە، بيلىكتەگىلەردىڭ دە، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىز؟

بۇل سايلاۋ «ءپيرردىڭ جەڭىسى» بولدى. بيلىك ءوزىنىڭ ساۋاتسىز جانە ءالسىز ەكەندىگىن تاعى دالەلدەدى. اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ اقىرى وسىدان باستالۋعا ءتيىس.

قازاق ساياسي وپپوزيتسياسىنا ساۋاتتى ارەكەتتەر جاساۋ جاعى جەتىسپەي تۇر.

«اباي-اقپارات»