تىقسىرۋ
(اڭىز جەلىسى بويىنشا)
قالىڭ ورمان اراسىندا ءبىر كوز تارتار بيىك شىرشا ءوسىپ تۇرعان. مىنەزى جايدارلى. باسقا اعاشتارداي تامىرىنان نارلەنىپ، اسەم عانا تەربەلەتىن. از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن. سىمباتىنا قاراماستان ەشكىمگە ماقتانبايتىن، سوقتىقپايتىن. كۇندەلىكتى ءوز شارۋاسى – اينالاسىنا تازا اۋا تاراتۋدان استە جاڭىلمايتىن. جان-جاعىنا جوعارى كوڭىل-كۇي، نۇر شاشىپ تۇرعان شىرشانى بارشاسى جاقسى كوردى. ءسۇيدى، عاشىق بولدى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، قىس باستالىسىمەن ءبىر توپ ادام كولىگىمەن كەلىپ، شىرشانىڭ تۇبىندە ۇزاق كەڭەستى. اقىرى، ءبىر بايلامعا توقتالىپ، قۇرال- سايماندارىن الىپ، شىرشانى تۇبىنەن ادەمىلەپ كەستى دە، كولىكتەرىنە ۇقىپتاپ تيەپ الىپ كەتتى.
ءتۇپ-تامىرىنان ايىرىلعان شىرشا كۇرت وزگەردى. بۇرىنعى قادىر-قاسيەتىنەن تۇك تە قالمادى. قالانىڭ قاق تورىنەن ورىن الىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعالى، ءتىپتى ەسىرىپ كەتتى. جۇرتتىڭ تامسانا قاراپ، اينالا بيلەپ، ءان سالۋى ەسىنەن اداستىردى.
– ءۇش اي قىس مەنىڭ مەنشىگىمدە! باسقا مەرەكە-مەيرامدارعا جول جوق!
جۇرتتىڭ ءبارى تەك مەنى قىزىقتاۋى ءتيىس! – دەپ لەپىردى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە سايىن دالا تورىندە جۇرتتى وزىنە قاراتقان ءبىر مەيرام پايدا بولا كەتتى. ول 1991جىلعى 16 جەلتوقسانداعى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى كۇنى ەدى.
بۇل جاڭالىق – جاڭا جىلدىق شىرشاعا مۇلدە ۇنامادى. توتەننەن پايدا بولعان باسەكەلەسىن ءسۇرىندىرۋدى ويلادى.
دەرەۋ ءوزى تاعدىرلاس تامىرىنان، بولمىسىنان اجىراپ قالعان ەلدەردەن، ادامداردان، شىرشالاردان كومەك سۇرادى.
رۋحسىزدار نەشە ءتۇرلى ۇگىت-ناسيحاتتارىن، جۇگەنسىز فيلمدەرىن، جىلتىراق ويىنشىقتارىن، تاتتىلەرىن ت.ب. ۇلتسىزدىققا يتەرمەلەيتىن ارزانقول زاتتارىن سايىن دالاعا قاپتاتىپ، قىزىقتىرا باستادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحىن سىندىرۋعا، تامىرىنان ءنار الىپ، قۋاتتانۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن جانتالاسىپ باقتى. ءبىر قۇداي قولداعان تاۋەلسىزدىك بالا ءتاي-ءتاي باسسا دا، ءوز جولىنان، ءوز مۇراتىنان اداسا قويمادى. ويتكەنى، ونىڭ ءنار الار ۇلتتىق تامىرى بار ەدى. جىل وتكەن سايىن ەسەيە بەردى. سايىن دالانىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، حالقىنىڭ بىرلىگى نىعايا ءتۇستى.
مۇنى كورگەن تامىرسىز تەكسىزدەر:
– ەندى ىستەۋ كەرەك؟! – دەپ داۋرىعىستى.
– اراققا تويدىرۋ كەرەك! – دەدى بىرەۋى.
– ويباي-اۋ، اراقپەن ۋلاپ، تامىرىن جويامىز دەگەندەردىڭ وزدەرى ۋلانىپ، تامىرلارىنان اجىراپ قالا جازداعان جوق پا؟! بۇلاردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر عوي! ۋلانا قويماس! – دەدى ەكىنشىسى وكىنىشىن جاسىرا الماي.
– وندا ... وندا بۇلارعا ەل بۇزار ءتۇرلى ءدىني اعىمداردى قاپتاتايىق! جىلدار بويى دىننەن اجىراپ قالعان بايعۇستار، «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي» دەمەكشى، كىمگە، نەگە سەنىپ جاتقاندارىن اجىراتا الماي، ءوزارا قىرقىسىپ، تاۋەلسىزدىگىن جويىپ تىنار...
تامىردان اجىراعان رۋحسىزدار وسىنداي كەلىسىمگە كەلىپ، تارقاستى. كوپ ۇزاماي جاس تاۋەلسىزدىككە قارسى نەشە ءتۇرلى ءدىني اعىمدارىن قاپتاتتى. الايدا، بۇل زىمياندىقتارىنان دا تۇك شىقپاي، ءىس-ارەكەتتەرى اشكەرە بولىپ قالدى.
– ويباي، قۇرىدىق! ماسقارا بولدىق! – دەدى تاعى باس قوسقاندا، تامىرسىز ەلدىڭ ءبىر تەكسىز مىسكىنى
– نە بولىپ قالدى!
– الگى... الگى ءدىني اعىمداردىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان ساقالدىلارى ەلدى بۇلدىرۋدىڭ ورنىنا بىرىگىپ، «حالال» دەي مە ، «زالال» دەي مە، ساقالدارىن ساپسيتىپ، وزىمىزگە شابۋىل جاساپ جاتىر عوي!
– نە دەيت!
– انەۋگۇنى ءبىز دايىنداعان سول ساقالدىلار «حارام!» دەپ سانتا –كلاۋسىمىزدى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاپ الىپ، ساقال-مۇرتىن، شاپانىن سىپىرىپ الىپ، جالاڭاش كۇيى ىشەگى قاتقانشا قىتىقتاعاندارىن ايتساڭىزشى!
– ءبىزدىڭ جاقتا دا ءسويتىپ، سانتامىزدى «پىسكەن شايان» دەپ الدارىنا سالىپ قۋعاندا، الگى بايعۇستىڭ ەرىكسىز تىرقىلداتقانى ەسىمنەن كەتپەيدى-اۋ!
– ءاناۋ جاڭاوزەندە وزدەرىنىڭ كيىز ۇيلەرىنە تيىسپەي، ءبىزدىڭ جاڭا جىلدىق شىرشامىزدى شالقاسىنان سالىپ، ورتەگەندەرىن-اي!
تامىرسىزدار ەندى جىلاپ-سىقتاۋعا كوشتى.
– قاراعاندىنىڭ قاق ورتاسىندا، ساۋدا ءۇيىنىڭ الدىندا ماڭقيىپ تۇرعان شىرشا وزىنەن ءوزى ورتەنىپ كەتتى...
– سوسىن... سوسىن بار عوي تاراز قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىنداعى شىرشا كەشكىسىن قاراپ تۇرىپ وزىنەن-ءوزى ورتەندى ەمەس پە؟! «شىرشا» دەگەن سوڭ با، تەحنيكالارى دا جىلجىماي-اق قويدى.
– حابار ۋاقىتىندا تيسە دە، تىم كەش كەلدى-اۋ!
– قانشا تەحنيكا ، ءورت سوندىرۋشىلەرى جابىلسا دا، تۇك بىتىرە المادى. لاپ ەتتى دە، ءبارىن تىپ-تيپىل قىلدى...
– جو-جوق!... ۋاقىتىندا كەلۋىن كەلدى-اۋ، بىراق تەحنيكالارىندا سۋ بولماي شىقتى. «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەن راس ەكەن. ۇيالعاننان اۋىزدارىمەن ۇرلەپ سوندىرگىسى كەلگەندەي، «ۋف-ۋف!» دەگەندەرىن-اي!
– بۇل سايىن دالانىڭ جەمقورلارىنا دەيىن ۇلتشىل ەكەن!
– قالاي؟!
– قالايى نەسى؟! ءبىزدىڭ شىرشاعا كەلگەندە، سۋلارىنىڭ تاۋسىلىپ قالعانىنا قاراعاندا، سۋ قۇيۋعا ءتيىستى قاراجاتتى ۇيىمداسىپ جەپ قويعان عوي!...
– ا-ا، سولاي دە!...
داۋرىققان تەكسىزدەردىڭ داۋسى سەمەر ەمەس. سايىن دالا توسىندەگى كورگەن زورلىق-زومبىلىق، زابىرلەرىن جامىراسا ايتا بەردى. زارلارى ءتىپتى دە تاۋسىلمايتىنداي!
– الماتىداعى ءورتتى ايتسايشى...
– پاۆلودارداعى شە؟!..
– قىزىلورداداعىنى-اي..
زارلى ءتىزىم تاۋسىلار ەمەس. ءبىر-بىرىمەن جارىسىپ جاتقانداي. سىرتتاي قاراعانعا، قازاقستانداعى بۇكىل شىرشا ورتەنىپ، زىكىر سالعان باقسىلاردىڭ قولىنا وتكەندەي. وسىلايشا جاپپاي زارلانىپ جاتقاندارىندا توسىننان:
– ءجا-ءجا، زارلاي بەرمەڭدەر، تۇگە! بار بالەنى باستاپ جۇرگەن وزدەرىڭ ەمەس پە؟! – دەگەن قاھارلى داۋىس ءبارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرا جازداپ، اۋىزدارىنا قۇم قۇيدى.
بۇل داۋىس-ەسەيىپ قالعان دالا رۋحى – جاس تاۋەلسىزدىكتىڭ داۋسى ەدى. بالاڭ بولسا دا، ۇلتتىق نەگىزىنەن ءنار الىپ، اياعىنا نىق تۇرعان دالانىڭ جاس تاۋەلسىزدىگى – ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلىپ قالعان تامىرسىزدارعا وسىلايشا العاشقى سوققىسىن بەردى.
– سەندەر وزدەرىڭنىڭ تەكسىز داستۇرلەرىڭدى قانى دا ، جانى دا تازا دالا پەرزەنتتەرىنە كۇشتەپ ەنگىزۋلەرىڭدى توقتاتىڭدار! سەندەردە نە وڭعان ءداستۇر بار؟!...
تامىردان بەزگەندەر قارسىلىقتارىن بىلدىرگىسى كەلىپ، قوزعالاقتاي باستاعاندا، جاس تاۋەلسىزدىك اۋىزدارىن اشتىرماي، باستىرمالاتىپ:
– مىسالى، مىنا سەن كىمسىڭ؟! – دەدى قىلىمسي قاراپ تۇرعان ساقالدىعا.
– ءانشىمىن.
– ەركەكسىڭ بە، ۇرعاشىسىڭ با؟!
– ۇرعاشىمىن...
– جوق، سەن ۇرعاشى ەمەسىڭ، ەركەكسىڭ!
سولاي دەدى دە، جاس تاۋەلسىزدىك الگىگە «كورسەت!» دەپ اقىردى. ساقالدى قورىققاننان بۇتىنداعى لىپاسىن سىپىرىپ جىبەردى.
– مىناۋ تۇرعاندا ۇرعاشىمىن دەۋىڭە جول بولسىن!
الگى قىسىلىپ قالدى.
– ءسىز ونى تۇسىنبەيسىز... مەنىڭ سىرتىم ەركەك بولعانمەن، ىشكى جان دۇنيەم – ۇرعاشى ...
– ءويدويت دەرسىڭ! قۇداي قالاي جاراتتى، سولاي بولۋعا ءتيىستىسىڭ! الدە جاراتقاننىڭ جاراتقانىنا قارسىمىسىڭ؟!
الگى قىلىمسىعان ساقالدى ءانشى بوكسەسىن بۇلتىڭ ەتكىزىپ، بىردەڭە دەمەكشى بوپ ەدى، جاس تاۋەلسىزدىك ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ، ەكىنشىسىنە اقىردى.
– ال، سەن كىمسىڭ؟!
– ەركەكپىن، – دەدى گۇرىلدەگەن بىرەۋ اۋىزىنداعى تەمەكىسىن بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ.
– ەشتەڭەڭ كورىنبەيدى عوي!
– سالدىرىپ الامىن...
مىنا جاۋاپقا جاس تا بولسا، باس بولا باستاعان تاۋەلسىزدىك شىن قاتۋلانايىن دەدى.
– نە، سەندەرگە قۇدايدىڭ جاراتقانى الىپ-سالاتىن كولىكتىڭ قوسالقى بولشەگى مە؟!
تامىرسىزدار شىنىمەن ساسۋعا اينالدى. جاس تاۋەلسىزدىك ودان ءارى قىسىمىن كۇشەيتە ءتۇستى.
– ءاي، تەكسىزدەر، سەندەر تىم بولماسا وزدەرىڭنىڭ تامىرلارىڭدى، تاريحتارىڭدى بىلۋگە تالپىنساڭدار نەتتى؟!
– ءبى...بىلەمىز عوي.
– بىلسەڭدەر، جىلتىراقتارىڭمەن كومكەرىپ قويىپ، قىس بويى لەپىرتەتىن مىنا جاڭا جىلدىق شىرشانىڭ قايدان پايدا بولعان تاريحىن بىلەسىڭدەر مە؟!
تامىرسىزدار جىمىڭ ەتە قالدى.
– ارينە، ول ءبىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىمىز...
جاس تاۋەلسىزدىك ولاردىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي، ءبولىپ جىبەردى.
– جوق! ول سەندەردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان داستۇرلەرىڭ ەمەس!
مۇنى ەستىگەندە، تامىرسىزدار ءبىر-بىرىنە قاراپ جىمىڭداستى. جاس تاۋەلسىزدىكتىڭ ءالى دە «شيكى» ەكەنىنە كۇلدى. ولاردىڭ وسىنداي زىميان ويلارىن تەز اڭعارعان سايىن دالا تاۋەلسىزدىگى:
– سەندەر زىمياندىقتان باسقانى بىلمەيتىن جاندار ەكەنسىڭدەر-اۋ! ولاي بولسا، تىڭداپ، مىنا تاۋىقتىڭ ميىنداي ميلارىڭا توقىپ الىڭدار.
اڭىز بويىنشا ، ەرتەدەگى تۇركىلەر قۇداي مەن ارۋاقتار مەكەنى – جەر شارىنىڭ تۋرا كىندىگىدە تىرشىلىك ەتكەن جەر-سۋدىڭ (يەرسۋ) قۇرمەتىنە ارنالعان «شىرشالار مەرەكەسىن» جىلدا 25 جەلتوقساندا كۇننىڭ ءتۇندى جەڭۋى قۇرمەتىنە اتاپ وتەدى ەكەن.
جەر-سۋدىڭ جانىندا اق ساقالدى ۇلكەن (ۋلگەن) ەسىمدى داناگوي شال جۇرەدى دەيدى. شىرشانى بەزەندىرۋ دە سول كەزدەن قالىپتاسسا كەرەك. سەندەردىڭ شىرشالاردى تامىرىنان اجىراتىپ، وزدەرىڭە تەلىپ جۇرگەن مەيرامدارىڭنىڭ ءتۇپ نەگىزى – مىنە، وسىلاي ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ داستۇرىندە جاتىر. بىراق «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك» دەگەن بابالارىمىز شىرشانى جاپپاي كەسۋگە تيىم سالعان. سەندەردەي تابيعاتتى توناۋشىلار بولماعان! سوندىقتان ءوز تاريحتارىڭدى ءبىلىپ جۇرگەيسىڭدەر!
سايىن دالانىڭ جاس تاۋەلسىزدىگىنىڭ اسقاق ءۇنىن ەستىگەن تامىرسىزدار ءوز تاريحىن بىلمەيتىندىكتەرىن، تامىرىنان اجىراپ قالعاندارىن ىشتەي مويىنداپ، ءۇنسىز قالدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ اسقاق ءۇنى ەندى بۇكىل الەمگە ەستىلە باستادى.
– ءبىز –ريم يمپەرياسىن قۇلاتىپ، بۇكىل ادامزاتتى قۇلدىق قوعامنان ازات ەتكەن ەدىل (اتتيلا) باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىز. بۇگىندە ءبىز – ازاتپىز! قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا الەمدى تۇمشالاپ العان رۋحسىزدىق قوعامنىڭ تۇمانىنان بۇكىل ادامزاتتى قۇتقارۋ مىندەتى تۇر. سوندىقتان، حالىقتار دوستىعىن، بىرلىكتى، ىنتىماقتىقتى، ۇلتتىق داستۇرلەر مەن تىلدەردى قۇرمەتتەۋ ارقىلى رۋحسىزدىققا قارسى شىعىپ، بۇكىل الەمدى مەيىرىم شاپاعاتىنا بولەيتىن، تامىرى تەرەڭگە كەتكەن، ءبىر-ءبىرىن قۇرمەت تۇتاتىن قوعامنىڭ نەگىزىن سالامىز!
ەندى بۇكىل قىس مەزگىلىن وزدەرىڭە جەكە مەنشىكتەۋدى دوعارىڭدار! سايىن دالانىڭ ەڭ قاسيەتتى مەرەكەسى – «16 جەلتوقسان – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى كۇنىن» سەندەردىڭ كولەڭكەلەرىڭدە قالدىرا المايمىز. حالىقتىڭ جاڭا جىلدى شىرشامەن قارسى الۋىنا قارسى ەمەسپىز. تەك الداعى ۋاقىتتا جاڭا جىلدىق شىرشا تاۋەلسىزدىك كۇنىنەن كەيىن عانا ورناتىلاتىن بولادى!
بۇل اسقاق ۇندەۋدى ەستىگەن رۋحسىزدار مەن تامىرسىزدار جاڭا الەمنىڭ جاس تاۋەلسىزدىگىنىڭ ىشكى قۋاتىن سەزىنىپ، وزدەرىنىڭ بۇل ومىردەن تىقسىرىلىپ بارا جاتقاندارىن ءتۇسىندى.
كوپ ۇزاماي ، تامىرىنان ايىرىلعان ءبىر كەزدەگى اسەم شىرشا دا، داۋرەنى ءوتىپ، ۇلدەسى مەن بۇلدەسىنەن ايىرىلىپ ، ەشكىمگە كەرەكسىز كۇيدە قوقىستا جاتتى. ەسەسىنە ، تامىرى بەكي تۇسكەن جاس تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحى بيەكتەي بەردى.
نۇرباي ءجۇسىپ
Abai.kz
