جىلدا جەڭىس كۇنى تاياعان سايىن، بۇدان 20 جىل بۇرىن باستاعان جازبام ەسكە تۇسەدى. جازىلىپ ءبىر بىتپەدى. ۋاقىت تاپشى - قولعا الىنباي جاتقانىنا دا ەكى-ءۇش جىل بولدى. «اتتەڭ-اي!» - دەۋدەن باسقا قايران جوق.

سونداعى جازباعىم قاراشۇناقتىڭ تاريحى ەدى.

تارباعاتاي مەن ماڭىراق تاۋلارى توڭىرەگىن مەكەندەگەن جۇرت قاراشۇناقتى «باندا» دەيتىن. زايسان وڭىرىندەگى بىلەتىندەر ەسكە السا، ونىڭ اسكەرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قاراشۇناقتىڭ بانداسى» دەيدى. بىلمەگەننەن ايتادى.

قاراشۇناق - ءبىز «وتان سوعىسى» دەپ جۇرگەن سوعىستان قاشقان ادام. ەرتتەۋلى اتتىڭ ۇزەڭگىسىنەن اسار-اسپاس بويى مەن ءبىر قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى كەم بولعان سوڭ، جاندەلى دەگەن نىسپىسى ۇمىتىلىپ، قاراشۇناق اتالىپ كەتكەن عوي. سوعىسقا دەيىن اڭشى بوپتى. اڭشى بولعاندا دا، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولعان. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ونىڭ مەرگەندىگى ايتىلىپ بىتپەس اڭىز ەدى.

سول قاراشۇناق قارابۇلاق اۋىلىنىڭ ءتورت-بەس جىگىتىن ءوزىنىڭ «بانداسىنا» ەرتىپ بارا جاتقاندا، كولحوز توراعاسى وسپان شال ارتىنان قۋىپ كەلىپ: «ءاي، جاندەلى، جىگىتتەردىڭ وبالىنا قالما! وتانىن قورعاۋعا بارسىن!» - دەمەي مە. سوندا قاراشۇناق: «مىڭ جىل بولعان قازاقتى جيىرما جىلعى ورىستىڭ سوۆەتى «حالىق جاۋى» دەپ قىرىپ تاستاسا، سول - وتان بوپ پا، سولاي دەسەڭدەر - بارىڭدار، قورعاڭدار وتاندارىڭدى!» - دەگەن ەكەن. جىگىتتەر قاراشۇناقپەن بىرگە كەتىپتى.

جىلدا جەڭىس كۇنى تاياعان سايىن، بۇدان 20 جىل بۇرىن باستاعان جازبام ەسكە تۇسەدى. جازىلىپ ءبىر بىتپەدى. ۋاقىت تاپشى - قولعا الىنباي جاتقانىنا دا ەكى-ءۇش جىل بولدى. «اتتەڭ-اي!» - دەۋدەن باسقا قايران جوق.

سونداعى جازباعىم قاراشۇناقتىڭ تاريحى ەدى.

تارباعاتاي مەن ماڭىراق تاۋلارى توڭىرەگىن مەكەندەگەن جۇرت قاراشۇناقتى «باندا» دەيتىن. زايسان وڭىرىندەگى بىلەتىندەر ەسكە السا، ونىڭ اسكەرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قاراشۇناقتىڭ بانداسى» دەيدى. بىلمەگەننەن ايتادى.

قاراشۇناق - ءبىز «وتان سوعىسى» دەپ جۇرگەن سوعىستان قاشقان ادام. ەرتتەۋلى اتتىڭ ۇزەڭگىسىنەن اسار-اسپاس بويى مەن ءبىر قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى كەم بولعان سوڭ، جاندەلى دەگەن نىسپىسى ۇمىتىلىپ، قاراشۇناق اتالىپ كەتكەن عوي. سوعىسقا دەيىن اڭشى بوپتى. اڭشى بولعاندا دا، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولعان. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ونىڭ مەرگەندىگى ايتىلىپ بىتپەس اڭىز ەدى.

سول قاراشۇناق قارابۇلاق اۋىلىنىڭ ءتورت-بەس جىگىتىن ءوزىنىڭ «بانداسىنا» ەرتىپ بارا جاتقاندا، كولحوز توراعاسى وسپان شال ارتىنان قۋىپ كەلىپ: «ءاي، جاندەلى، جىگىتتەردىڭ وبالىنا قالما! وتانىن قورعاۋعا بارسىن!» - دەمەي مە. سوندا قاراشۇناق: «مىڭ جىل بولعان قازاقتى جيىرما جىلعى ورىستىڭ سوۆەتى «حالىق جاۋى» دەپ قىرىپ تاستاسا، سول - وتان بوپ پا، سولاي دەسەڭدەر - بارىڭدار، قورعاڭدار وتاندارىڭدى!» - دەگەن ەكەن. جىگىتتەر قاراشۇناقپەن بىرگە كەتىپتى.

راسىندا، سونداعى جاس جىگىتتەردىڭ اكەلەرى كولحوزداستىرۋدان تاقىر كەدەي بولىپ، كەيىننەن اتىلىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ولارعا «سوۆەت» وتان بوپ جارىتىپ پا ەدى؟!! قاراشۇناقتىڭ سوزىندە قيسىن جوق دەپ ايتا المايسىڭ.

ءسوزى دە مەرگەندىگى سياقتى ءمىردىڭ وعىنداي قاراشۇناقتىڭ «بانداسىندا» وتىزعا تولار-تولماس قانا ادام بولعان. قاراپايىم قازاقتىڭ شىرقىن الماعان. كەرىسىنشە، اۋزىنان جىرىپ، بارلىق تاپقان-تايانعانىن سوعىسقا جونەلتىپ جاتقان قازاققا قارايلاسىپ تۇرعان ەكەن.

بىردە جارسۋ اۋىلىنان زايساننىڭ ءبىر پۇشپاعىنداعى تۇعىل پريستانىنە جۇك اپارا جاتقان كەرۋەندى توقتاتىپ، اپيىن ارتقان ەكى اربانى الىپ كەتىپتى. سوندا وڭشەڭ ايەل كەرۋەنشىلەردىڭ باسشىسى بولعان مەنىڭ اجەمە قاراشۇناق: «ءدينازايىپ، اپيىن - اس ەمەس، قىتايعا اپارىپ، شاي مەن قانتقا ايىرباستاپ اكەپ بەرەم، كەمىستىگىن ماعان جاز!» - دەپتى.

«اكەپ بەردى مە؟» - دەپ سۇراعانىمدا اجەمنىڭ: «اكەپ بەرگەندە قانداي، بۇكىل اۋىلدى قارىق قىلىپ كەتەتىن»، - دەگەنى بار.

اجەمنىڭ اڭگىمەسىنەن تاعى ءبىر ەستىگەنىم: ماڭىراقتىڭ مالشىلارى نكۆد-نىڭ ازىق جيناۋشىلارى مەن ساناقشىلارى سوتتاتىپ جىبەرە مە دەپ اش وتىرسا دا، ارام ولگەن قويدىڭ دا ەتىن جەۋدەن قورقادى ەكەن. سوندا تۇندەلەتىپ سۋىت كەلىپ كەتەتىن قاراشۇناق: «ءبىر ارقاردى اتىپ، سۋدىڭ باسىنا تاستاپ كەتتىم، كورشىلەرىڭمەن ءبولىسىپ الىڭدار»، - دەيدى ەكەن.

ءبىزدىڭ جاقتا «ارقارمەن اسىراعان» دەگەن ءسوز قالدىرعان سول قاراشۇناقتى نكۆد-نىڭ ەكى بولىمشە اسكەرى كەڭسايدىڭ شوقىسى دەگەن جەردە قورشاۋعا الادى. سوندا سۋىردىڭ ىنىنە تىعىلىپ جاتىپ اتىسقان شىناشاقتاي مەرگەن ءوزىن قورشاپ العان اسكەرگە قاراتىپ ايعايلاپتى: «قازاقتار، باستارىڭدى كوتەرمەي جاتىڭدار، ال سوۆەتتەردى قۇردىڭ قورازىنداي عىپ قىرامىن!» - دەپ. راسىندا، سول اتىستان كەيىن 20 سولداتتان التى قازاق قانا زايسانعا امان قايتقان ەكەن. ال قاراشۇناق سول كۇنى تۇندەلەتىپ، قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.

«بۇل ەرمۇرات بۇنىڭ ءبارىن نەگە بىلجىراتىپ وتىر؟!» - دەۋى مۇمكىن، ساياساتتان ءسوز اڭدىعان وقىرمان. ساياساتى سول - قىتاي جەرىنەن قاراشۇناقتى ۇستاپ اكەلىپ، نكۆد-عا تاپسىرعان -ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ ەكى جىگىتى. ولار سوۆەتتىڭ «چەكيسى» بولعان عوي. سوعىس جىلدارىندا اينالاداعى اۋىلداردىڭ اش قازاعىن اسىراعان مەرگەندى تابا المادىق دەپ قايتسا، جۇرگەن ىزدەرىن كىم اڭدىر ەدى؟!

بۇل 1948-ءشى جىل بولاتىن. قاراشۇناق اتىلىپ كەتتى.

...الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى دۋمان اۋىلىندا جەر سۇراپ، ەرەۋىلگە شىققان قازاقتى قويداي توعىتىپ، تۇرمەگە تىعىپ جاتقان قازاق پوليتسايلارىن كورگەندە، بۇل قازاق سول 48-ءشى جىلدان بەرى قانشالىقتى وزگەردى دەيمىن عوي.

ال ءسىز ايتاسىز: «جەڭىس! جەڭىس!» - دەپ.

كىمدى جەڭدىك، نەدەن جەڭىلدىك؟

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 16 (99) 04 مامىر 2011 جىل