قازاق – اۋىز ادەبيەتىنە، كوركەمسوزگە، ماقال-ماتەلگە، اڭىز-اڭگىمەلەرگە باي حالىق. قانداي تاقىرىپتى الماڭىز بابالارىمىزدان قالعان، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان، جانىڭىزعا مايداي تيەتىن، سالماقتى، ەستى اڭگىمەلەرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ەل اراسىندا جومارتتىق پەن ساراڭدىق جايلى دا اڭگىمە-مىسال كوپ. الىسقا بارماي-اق مىنا ءبىر اڭگىمەگە زەر سالالىقشى:

قازاقتان تەگى ءسوز قالعان با، شىركىن؟! ساراڭدىق جايلى ءسوز قوزعاساق، تۋ سوناۋ بالا كەزدەن ەستە قالعان شىقبەرمەس شىعايباي، مىڭعىرعان مالىنا يە بولا الماي كوز جۇمعان قاراباي اتتى باي ەسكە تۇسەدى. دۇنيە قۋعان، بايلىق قۋعان پەيىل تۇبىندە ادامدى جاقسىلىققا اپارمايتىنى حاق.

جومارتتىق، جاۋانمارتتىلىك – ادام بويىنداعى ىزگى قاسيەت. ابايدىڭ 38-قارا سوزىندە جاۋانمارتتىلىكتىڭ ءۇش سيپاتى ايتىلادى. ولار: شىندىق (سيدىق), اق پەيىلدىلىك (كارام), دانالىق (عاقىل). وسى ءۇش سيپاتتان تاعى ءۇش تۇسىنىك تارايدى: شىندىقتان ادىلەت، اقپەيىلدىلىكتەن شاپاعات، دانالىقتان (عاقىلدان) اقيقات ماعلۇم بولماق. بويىندا وسىنداي قاسيەتتەرى بار جان جومارت اتالسا، ونىڭ جاساعان ىستەرى جومارتتىق دەپ اتالادى. اباي مۇنداي ادامدار قاتارىنا پايعامبارلاردى، اۋليەلەر مەن حاكىمدەردى جاتقىزادى. ادامنىڭ ءبارى پايعامبار، اۋليە، حاكىم بولا الماعانىمەن، جومارتتىق – وسى جولعا باستايتىن قاسيەت. جومارتتىق الەم حالىقتارى تۇسىنىگىندەگى مەتسەناتتىق ۇعىمىمەن ماندەس. ەجەلگى گرەكيادا اۆگۋست پاتشا كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ، اقىندارعا ۇدايى قامقورلىق جاساعان مەتسەنات (ب.ز.ب. 74/64 – 8 جىل) ەسىمدى ادامنىڭ قۇرمەتىنە الەم مادەنيەتى تاريحىندا مەتسەناتتىق ءداستۇر قالىپتاسقان. بۇگىنگى كۇنگى قازاق ۇعىمىندا مۇنداي ءىس دەمەۋشىلىك دەپ تە اتالادى. بۇل تۇسىنىكتەگى جومارتتىق – قولىندا بايلىعى بار ازاماتتىڭ مۇقتاج جاندارعا جاسايتىن قايىرىمدىلىق كومەگى. قايىرىمدىلىق – جومارتتىڭ نەگىزگى وزەگى. “جومارت بەرگەنىن ايتپاس، ەر ايتقانىنان قايتپاس” دەگەن قازاق ماقالى وسىنى ايعاقتايدى. قايىرىمدىلىق ءمانىن ونى جاساعان ادام ەمەس، سول قايىرىمدىلىقتىڭ يگىلىگىن كورگەن ادام ءتۇيسىنۋى كەرەك. سوندىقتان دا جومارتتىق جاساۋ رۋحسىز ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بىرىنشىدەن، ىزگى ءىس بيىك رۋحتى تالاپ ەتەدى. ەكىنشىدەن، جومارت جان قولىنداعى بايلىقتى تەك تاراتىپ بەرۋشى عانا ەمەس، سول بايلىقتى جاساۋشى دا بولعانى ءجون. باردى ۇلەستىرىپ بەرۋ ءۇشىن بارلىقتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ولاي بولماعان ءىس جومارتتىق بولماي، اباي ايتقانداي، تەكتەن-تەككە “مال شاشپاق” بولادى. اتاق ءۇشىن “مال شاشۋ” – داڭعازالىق، ايلاكەرلىك.

قازاق حالقىندا: «قاس ساراڭ ءوز تاماعىن وزىنەن تىعادى» دەگەن ناقىل بار. ومىردە قانشا باي بولسا دا، بايلىعىن ءوز بالا-شاعاسىنا، وزىنە قيمايتىن بەيشارا پەندەلەر بار. امەريكالىق قارجىگەر گەنريەتتا حوۋلەند گرين ءوز ارتىنان 100 ميلليون دوللار قالدىرعان. ول كۇللى ومىرىندە چيكاگونىڭ بۇكىل پاتەرىنە يەلىك ەتىپ تۇرسا دا، ارزان پاتەردىڭ بىرىندە وتكىزگەن. ءبىر كۇنى ونىڭ بالاسى اياعىن سىندىرىپ الادى. ءۇش كۇن بويى تەگىن اۋرۋحانا ىزدەپ الاسۇرىپ جۇرگەندە، ۇلىنىڭ زاقىمدانعان اياعى اسقىنىپ كەتىپ، ونى دارىگەرلەر تىزەدەن كەسىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى.

ساراڭدىق ادامنىڭ جۇرەگىن يماندىلىققا ەمەس، دۇنيەقوڭىزدىلىققا تولتىرادى، سوڭدىقتان ول ءوزىن، وتباسىن ويلاۋدى قويىپ، جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى بايلىعى بولادى. «ءوزى تويماستىڭ كوزى تويماس» دەگەن ماتەلگە ساي، ءوزىنىڭ بايلىعى وزگەنىكىنەن از كورىنىپ، قايتسەم بالەنشەنىڭ بايلىعىنان اسىپ تۇسەمىن دەپ، نەشەتۇرلى قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارىپ، كولەڭكەلى بيزنەسپەن اينالىسۋ، قىلمىستىق توپتار قۇرۋ سياقتى ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. ياعني «ساراڭدىقتىڭ سوڭى – ارامدىق» دەگەن ماتەلگە ساي بولادى. ويتكەنى، جۇرەكتە يماندىلىق، سۇيىسپەنشىلىك، ادامگەرشىلىك سياقتى قاسيەتتەر قالماي، ونىڭ ورنىنا بايلىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات ورنىعادى. ءسويتىپ ساراڭدىق ادامدى اللا تاعالاعا قۇل ەمەس، دۇنيەگە قۇل ەتەدى. دۇنيەگە قۇل بولىپ، بۇكىل ءومىرىن تەك قانا بايۋعا ارناعان پەندەنى باقىتتى دەپ ايتا الامىز با؟ ول كىمگە كەرەك؟

«سəۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە،

مىنا سوزگە كوڭىل ءبول.

ەگەر سəۋلەڭ بولماسا،

مەيلىڭ ءتىرىل، مەيلىڭ ءول»، –

دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا اتا-بابا سالعان داعدى-دəستۇردەن سəۋلە قالسا، قانداي عانيبەت.

مەن بايمىن دەپ، ماقتانشىلىققا سالىنىپ، اقشاسىن وندى-سولدى شاشا بەرۋگە دە بولمايتىنى بەلگىلى. بايلىقتى ورىندى جۇمساپ، تىم ىسىراپشىلىققا جول بەرمەۋ كەرەك. ۇنەمدىلىك ساراڭدىققا جاتپايدى. ول ىسىراپشىلدىققا تىيىم سالادى. اللا تاعالا: «ساراڭ بولما، ىسىراپ تا ەتپە!» – دەپ بۇيىرعان («يسرا» سۇرەسى، 29-ايات).

«ساراڭدىق – ەمدەگەنمەن جازىلمايتىن اۋرۋ; بىرەۋگە كەلگەندە ساراڭنىڭ قولى تاستاي بەرىك; ساراڭ – ناعىز ۇياتسىز; ساراڭ جيادى، ىشپەيدى، جەمەيدى، تىستەپ ۇستايدى» دەيدى حالىق دانالىعى. ال مايقى بي «ساراڭ ۇيگە كىسىڭ تۇسپەسىن، پاراقور بيگە ءىسىڭ تۇسپەسىن» دەگەن ەكەن. سوندىقتان بايمىن دەپ ماقتانباي، استامشىلىققا سالىنىپ، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەي، جۇرەگىمىزدەگى ساراڭدىق سياقتى جامان قاسيەتتەردىڭ تامىرىن تۇبىرىمەن جۇلىپ، ونىڭ ورنىنا يمان نۇرىمەن نۇرلانعان جومارتتىق ءدانىن سەپكەنىمىز ابزال بولادى.

«باي دا وتەر، بي دە وتەر، باتىر دا وتەر،

باسىندا پاناسى جوق پاقىر دا وتەر.

بۇل دۇنيە، قاراپ تۇرساق، تۇراعى جوق،

جەل سوقسا، ءبىر-اق ساتتە ۇشىپ كەتەر…»

شىركىن، ءبىزدىڭ سوزگە ۇستا، ويى تەرەڭ، ساناسى تولىق، دۋالى اۋىزدى بابالارىمىزدان ارتىق نە ايتامىز؟! ەندەشە، ءاماندا ەلىمىزدە تىنىشتىق بولىپ، دەنىمىز ساۋ، پەيىلىمىز كەڭ، كوڭىلىمىز كوتەرىڭكى، مەرەيىمىز بيىك، تابىسىمىز باياندى بولعاي!

شىنار تولەۋحان

Abai.kz