تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن كەزدە مەملەكەتتىڭ 3/1 عانا بولعان قازاق ۇلتى اقىرىنداپ 70% كە جەتىپ قالدى. بۇل ۇلكەن جەڭىس. قازاق ۇلتشىلدارى باس كوتەرىپ، بارلىق كەلەڭسىزدىككە قارسى تۇرا باستادى. شەتەلدىكتەرگە قىز بەرگىش «جەڭگەتاي» فيرمانى جاپتىرىپ ، قىتايعا تيگەن قىزداردىڭ تويلارىن جاساتپاي تاستاۋعا شەيىن جەتتى.

جەلتوقسان وقيعاسىندا قازاقتاردى كۇرەكپەن ۇرعانىن ايتىپ ماقتانعان ورىستى ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ قالاي قالتىراتقانىن وزدەرىڭىز كوردىڭىزدەر. الەۋمەتتىك جەلى تۇگىلى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ۇلتىمىزدى باسىنا سويلەيتىن شوۆينيستەر اۋىزدارىن باعىپ سويلەيتىن بولعان. «قازاق ەندى ەل بولا المايدى» دەپ ساۋەگەيسىگەن جاۋلار قۇلاپ بارا جاتىپ توسىن ادىسكە كوشتى. توسىن بولعانىمەن ەسكى ءادىس.

ۇلتشىل ازاماتتار اراسىنا ىرىتكى ءتۇستى. ءتىپتى ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعاسىنان الۋعا بار. بەتكە ۇستارلارىمىزدا ءۇن جوق. ەل جايىن، ۇلت كۇيىن قالت جىبەرمەيتىن اعامىز ارالاسىپ ەدى قارعاپ-سىلەپ شىعا كەلدى بىرەۋلەر.

مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان ەڭبەگى ەرەن. ۇلتتىڭ ءتىلى مەن مارتەبەسىنە قوسقان ۇلەسى جەتەرلىك. ەندى بۇگىن بىرەۋدى ۇلىقتاۋ ءۇشىن مۇحتار اعامىزدى بىلش ەتكىزىپ لاقتىرا سالىپتى. ونىسى كىتاپتىڭ ورتاسىنىنان جىرتىپ العان پاراقتارتاي باس اياعى بەلگىسىز جان. وتكەن شاعى بەيمالىم. از عانا ءمالىم بولعان تۇستارىنان جاقسى نارسە كورمەدىك. بىراق، ءبىر قاراعان ادامعا ءىسى دۇرىس سەكىلدى. ۇراندارى ۇلتىم دەگەن جاندى بەيجاي قالدىرا قويمايدى. قىتايداعى قانداس جاعدايى كىمدى بولسا دا الاڭداتپاي وتىرعان جوق ارينە. از ۋاقىتتا ءار ءسوزىن ۇرانعا، جازعانىن قۇرانعا اينالدىراتىن توپ جيناعان. بۇرىننان بارىمىزگە بەلگىلى مۇحتار اعامىزدى جەرگە ۇرا سالىپ وزدەرىنە كوسەم جاساپ العان توپقا قالاي سەنۋگە بولادى؟ ەرتەڭ ولار كىمنەن كوسەم جاساپ، كىمگە ىلەسىپ كەتەتىنىن يت ءبىلسىن. كوسەمىن كوتەرەمىز دەپ اقساقالىمىزدى جەرگە ۇرعانى ءتىپتى ماسقارا! ولجاس اعامىز ايتقانداي «ءوز دالاسىن بيىكتەتۋ ءۇشىن وزگەنىڭ تاۋىن الاسارتۋ» شارت پا؟

«ويباي، قىتاي قىرىپ جاتىر!» دەيدى. مەنى تاڭ قىلعان نارسە سول پاتريوتتاردىڭ(؟) وسى كۇنگە شەيىن قىتايدا نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابار بولعاندىعى. سەرىكجان ايتقان سوڭ عانا بىلە باستاپتى. اراسىندا ول جاقتاعى قازاقتاردى «قاشىپ بارعان» دەپ ورىس سىڭىرگەن وتىرىكتەن شىعا الماي جۇرگەندەر دە بار. اينالايىندار-اۋ ەلىمىز ەگەمەن بولعان كەزدە العاش كەلگەندەر كىمدەر ەدى؟ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قۇلدىراپ قۇلاپ، قىتايدىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان كەلدى عوي. لاۋازىمدى دا جوعارى جالاقىلى قىزمەتتەرىن تاستاي كەلدى. ول كەزدە قىتايداعى ۇلتتىق مەكتەپتەر مەن اقپارات قۇرالدارى تەك قازاق تىلىندە بولعان-تۇعىن. العاشقى لەك وعان دا قارامادى. ول كەزدە مۇنداعى باسىمدىق تانىتىپ تۇرعان ورىس تىلىنە دە پىسقىرعان جوق. ورىس ءتىلىنىڭ اياسىن تارىلتۋعا ۇلتشىل ازاماتتارمەن تىزە قوسىپ كۇش سالدى. قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جولىندا وسى قىتاي مەن موڭعوليادان كەلگەن ورالماندار جالتاق بيلىكتىڭ تىلىنە تيەك بولعانىن دا جاسىرۋعا بولماس. «الدىما مال، باسىما ءۇي سالىپ بەر» دەپ كەرگىمەدى دە. كەيبىر تەگى كۇماندى ميسىزدار سەكىلدى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ تەگىن قۇلدان، ءوز تەگىن نۇردان تاراتۋعا تىرىسپادى. ونىمەن قويماي وتارلاۋ زامانىندا تاريح پەن ونەردەن جوعالتقان جوعىمىزدى تۇگەندەي كەلدى. ءبىلىم، ونەر، بيزنەس سالالارىن دامىتۋعا كادىمگىدەي ۇلەستەرىن قوستى. ال ەندى كەشە كەلگەن سەرىكجان، العاشقى لەكپەن كەلگەن ازاماتتاردى ساتقىنعا اينالدىرىپ جاتىر. زەر سالىپ قاراساڭىزدار نەگىزگى نىساناسى سولار. سوسىن... م. شاحانوۆ سىندى ەل اعالارى. تاكتيكاسى كەرەمەت. الدىمەن قىتايدىڭ جۇمساق ساياساتى تۋرالى اۋديو تاراتۋمەن بولدى. ونى ءبارىمىز قولدادىق.

ودان كەيىن «جەبەۋلىكتەرگە» تۇسپالداپ تيىسە باستادى. اسقىنا كەلە جالپى قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ بۇكىل باس كوتەرەر ازاماتتارىن اشىق قارالاۋعا كوشتى. ءجاي قارالاۋ ەمەس. «قىتاي جانسىزدارى» دەگەن وتە اۋىر ۇكىم شىعاردى. دالەل-دايەگى قىتاي ەلشىلىگىندەگى «جاڭا جىل» مەرەكەسىندە، قىتاي مەملەكەتىندەگى رەسمي ساپارلاردا تۇسكەن فوتولار. قىتايدىڭ سىرتقى بارلاۋ اگەنتتىگىنىڭ قۇپيا مۇراعاتىنان الىنعان فوتو بولسا ءبىر ءجون. ەش قۇپيالىعى جوق، جالپى جاريالانىمداعى فوتولار. قانداي مەملەكەت ءوز اگەنتتەرىن اشىق جاريالايدى؟ وسى سۇراقتى وزىنە قويىپ كورگەن جان بار ما؟ قانداي بولماسىن سىرتتان كىرگەن جانسىز، ءوزى قىزمەت ەتەتىن ەلىنىڭ جاريا بولعان بىلىعىن جامانداي كەلەدى. ساق ەلىن جاۋلاۋعا كەلگەن داري پاتشانىڭ الدىنان شىراق باتىر ءوزىن اياماي جاراقاتتاپ شىققانىن بىلەمىز. بۇل دەرەكتى تاريح اتاسى گەرودوت جازىپ قالدىرعان. پارسى پاتشاسىنا ساق ەلىنەن كورگەن قورلىعىن ايتىپ سەنىمىنە كىرەدى. «توتە جولمەن ساقتاردىڭ توبەسىنەن تۇسىرەمىن» دەپ بەتپاقدالانىڭ قاق ورتاسىنا اپارىپ، جاسانعان جاۋدى جالعىز ءوزى شولمەن قىرىپ سالعان. جانسىزدار ءار ءتۇرلى جۇمىس اتقارادى. فيلمدەر ارقىلى بىلەتىن اگەنتتەر قۇپيا قۇجاتتار ۇرلاۋ مەن قۇپيا مالىمەتتەر بەرۋمەن اينالىسسا، بۇنىڭ ماقساتى باسقالاۋ سياقتى. ءبىر ماقساتىن وتكەن جولى ايتقانمىن. تاعى ءبىر ماقساتى ەلدى ءىرىتۋ. ورالماندار اراسىنداعى توپتاردا اباق كەرەيلەر مەن قىزايلاردى شاعىستىرىپ، قىزايلارعا البانداردى قارسى قويىپ ىلاڭ سالىپ جاتقانىنان كوپشىلىك ءتىپتى بەيحابار. ۇلتجاندى ازاماتتار اراسى نە بوپ جاتقانىن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كورىپ جۇرسىزدەر. سەرىكجان شاحمات ويىنىنداعى ءادىستى قولدانىپ ءجۇر. الدىن الا جۇرىستەردى كەرەمەت دايارلاپ قويعان. ءتىپتى بولاشاقتا وزىنە تاعىلاتىن ايىپتاردى دا ءوز اۋزىنان وزگەلەرگە ايتىپ تاستادى. «جەبەۋلىكتەرگە» ءتيىستى ورىنعا شاعىم جازدىرعان ماجبۇرلىك.

مىناداي جالاعا ءتوزۋ مۇمكىن بە؟! مۇحتار اعا باستاعان توپ «بۇل ىسپەن ءتيىستى ورىندار اينالىسسىن» دەپ ۇندەۋ جاريالادى. تاعى قايتالاپ ايتام، مۇحتار اعا «اتاجۇرت جابىلسىن» دەگەن جوق! «مەملەكەت اينالىسسىن» دەدى. بۇل ويىندى سەزىپ قالعان ءبىراز ازاماتتار الەۋمەتتىك جەلىدە قارسىلىقتارىن بىلدىرگەنى سول ەدى، سەرىكجاننىڭ كوزدەگەنى دە وسى ەكەن. «ويباي، اياقتان شالدى»، «ۇستىمنەن ارىز جازدى»، «قىتاي كونتسلاگەرىندەگى قانداستاردى قۇتقارۋعا كەدەرگى جاسادى» دەپ بايبالامعا باستى. ارى قاراي اتىن شىعارۋ ءۇشىن ورتەرگە جەر تابا الماي وتىرعاندار ىلە جونەلدى. مۇحتار اعاعا وزدەرىنىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى بارىن توگىپ جاتىر. تەك لاس سوزدەر. كوبىسى ۇندەۋدىڭ ءماتىنىن ەمەس، تاقىرىبىن عانا وقىعانى كورىنىپ تۇر. سەرىكجان بولسا ۇلت ءۇشىن جاپا شەككەن «قۇرباندىق» ءرولىن كەرەمەت سومداۋدا. ءار ءتۇرلى فەيك اككاۋنتارمەن ءوزىن-ءوزى اسقاقتاتىپ ماقتاپ قويۋدى ۇمىتقان ەمەس. كۇندە ۆيدەو جاريالايدى. تۋىستارى لاگەرگە ءتۇسىپ، قۇتقارار ءۇمىت بەرگەن جاننىڭ قۇلى بوپ كەتۋگە ءازىر بايقۇستار قاعاز ۇستاپ الدىندا تۇر. اللا جار بولسىن ولارعا. «قولدارىڭ تالدى، قاعازدى تۇسىرە تۇر» دەپ ولاردى ايايتىن بۇل جوق. توقتاۋسىز سويلەپ جەلدەي ەسۋدە. بىرەسە جىلايدى، بىرەسە «تانكىمىن» دەپ لەپىرەدى. مۇحاڭا قاراتا ايتقان لاس سوزدەرىنە كەيبىرەۋلەر «بۇقانىڭ ىسىنە سۇيسىنگەن وگىزدەي» ءتانتى بولىپ جاتىر. اكتەرلىك شەبەرلىگى كەرەمەت. ۇلكەن دايارلىقتان وتكەنى كورىنىپ تۇر. كوپ ادامداردى «سولتۇستىك تۇرمەلەرىنە جابامىن» دەپ تاعى ءبوستى. بيلىك بەرسەڭ ايايىن دەپ تۇرعان جوق. سۋعا كەتكەن ءبىر ادامدى قۇتقارامىن دەپ، كەمەدەگى مىڭ ادامدى ءولتىرىپ الساڭ ارەكەتىڭنەن نە پايدا؟ اسكەري كەمەدە مىناداي زاڭ بار. كەمەنىڭ ءورت شىققان يا تەسىلىپ سۋ كىرگەن كايۋتاسىنىڭ سىرتقى ەسىگىن اشپايدى. ىشىندە قالعاندار ءوز كۇشىمەن ءورتتى ءسوندىرىپ يا تەسىكتى بىتەۋ كەرەك. ەسىك سوسىن عانا اشىلادى. سوندىقتان ءبىر كەمەگە ەگىزدەر الىنبايدى. سىڭارى ىشىندە قالسا ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ، ءورت كەمەگە جايىلىپ كەتۋى مۇمكىن.

سىزدەر قازاقستان قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇزىرلى ورىندار قاراپ وتىر دەپ ويلاساڭىزدار قاتتى قاتەلەسەسىزدەر. قىتايدان قانداستار كەلۋى ءبىر كەزدەردە تولاستاي باستادى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار ەدى. ءبىر سەبەبى مىنادا. قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرلەرىنە، ول جەردى قىتايلاردىڭ اتامەكەنى ەكەنىن دالەلدەيتىن ارتەفاكتىلەر كومىپ جۇرگەن تىڭشىلار ۇستالعان. اقىرىنداپ تىڭشىلار كىرە باستاعانى شىندىق. سوسىن ءبىزدىڭ سىرتقى بارلاۋ تاراپىنان تەكسەرىس تالاپتارىن كۇشەيتتى. قازاقتىڭ كوبەيۋىنە قارسى كۇشتەر وسىنى ءساتتى پايدالانىپ بارىنشا توسقاۋىل قويدى. ءار سالاعا «ينۆەستور» بولامىز دەپ قىتايلار قاپتاعانىن دا كوردىك. مەملەكەت ولاردى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستادى. ياعني ولاردىڭ اقشاسىن قابىلداتپاي تاستادى. سىرتقى ساياساتتا بيلىك قالعىپ وتىرعان جوق. قازىرگى كەزدە بىزگە كەرەگى ىنتىماعىمىزدى ساقتاۋ. اقساقالدارىمىزدى قادىرلەپ، اعانى سىيلايىق.

جال، قۇيرىعى قابا دەپ
جابىدان ايعىر سالماڭىز
قالىڭ مالى ارزان دەپ،
جامان قاتىن الماڭىز.
جابىدان ايعىر سالساڭىز،
جاۋعا مىنەر ات تۋماس.
جامان قاتىن الساڭىز،
توپقا كىرەر ۇل تۋماس – دەگەن اقتامبەردى بابامىزدىڭ ءسوزىن جادىمىزدا ۇستاساق. الدەقالاي كۇن تۋا قالسا اقىلىن الار اقساقال، الدىعا سالار اعا تاپپاي قالمايىق.

ساعادىلدا ءۇسىبالى

Abai.kz