قوڭسى اقىسى – قوقىسقا تاستالدى. رەسەي بيلىگى ءوز توپىراعىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبىن جاۋىپ تاستادى. «ۇيلەرىندە قۇلپى بولمايتىن» (پلانو كارپيني، «موڭعال تاريحى»، الماتى، «شاپاعات-نۇر»، 2013 جىل، 31 بەت) كەڭ پەيىلدى، اقجارما نيەتتى قازاققا ورىس كورشىسى ناعىز وسقىرىنعان «تۋىسقاندىعىن» وسىلاي كورسەتتى.

«قىز دا، ايەل دە اتقا مىنەتىن» (پلانو كارپيني، بۇل دا سوندا) ءور رۋحتى، «ۇيگە تابالدىرىقتى باسىپ كىرگەن ادامدى ءولىم جازاسىنا كەسەتىن» (پلانو كارپيني، بۇل دا سوندا) قايسار بولمىستى قازاقتىڭ قالىڭ جۇرتى دا; «تىق» دەسە، تاۋىققا تيەتىنگە سەكەمشىل تولەرانتشىل قازاق بيلىگى دە جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. مايقى بي بابامنىڭ: «ساراڭ ۇيگە – كىسىڭ تۇسپەسىن، پاراقور بيگە – ءىسىڭ تۇسپەسىن» دەگەنىنىڭ دارگەيى.

الەمدەگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تۇگەلىندەگى امبە ۇلگىلەرگە نەگىزدەلگەن جالعىز تالاپ – ەلدىڭ تۇرعىلىقتى ازاماتى بولساڭ ء(تىپتى، بەلگىلى ۋاقىت مەرزىمىندە سول جۇرتتا تۇرساڭ) مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلىن سويلەپ، ءومىر سۇرەسىڭ. باسقا جول دا، نۇسقا دا جوق.

بۇگىنگى باتىسشىل قازاق بيلىگىنىڭ مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق، رەسمي ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قاعيداسىن قاساقانا «ۇمىتىپ قالۋىنىڭ» سەبەبى بىرەۋ-اق – قازىرگى قازاق بيلىگىنىڭ 80 پايىزى جات تىلدە، ورىسقۇل تىلدە سويلەيدى. وزەگى تالعان بۇل ورىسقۇلدار وزگەرە المايدى. وتىز جىل وتتاعان جانۋار-ەكەشتىڭ ءوزى جاسىل جايلاۋىنىڭ جۋسانىنا ءتىلىن ءۇيىرىپ، ءدىلىن ۇيرەتىپ الار ەدى. ياعني، قازاق ەلىندە شۇبىرعان ءاربىر كەلىمسەك ەتنوستىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرۋ – ءىس جۇزىندە مۇمكىن دە، قاجەت تە ەمەس.

قازاق ەلىندە قازىر ورىس تىلىندە 1500 مەكتەپ بار. ەگەر ءبىز جىل سايىن 15 ورىس مەكتەبىن جاپساق، ەلىمىزدەگى 1500 ءورىستىلدى مەكتەپتەردى 100 جىل بويىنا، ياعني، تۇتاس ءبىر عاسىر مەرزىمىندە تۇگەسەمىز. وسىنشاما سيىرقۇيىمشاق سوزىپ، سارتاپ ۋاقىت كۇتسەك، قازاق ءتىلى ءبىرجولا ءولىپ تىنادى. ءسوز – تىلدەن قۇرالادى. كىندىك ۇلتتىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ كوزى اشىلىپ، ءسوزى جۇرمەسە، ەلدىڭ ەرتەڭگى اسپانى اشىلمايدى. «2020 جىلعا تامان قازاق ەلى جۇرتىنىڭ 95 پايىزىنىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك» ەكەنىن كوكسەگەن ەلباسى ەمەۋرىنى ەتەكتە قالدى. ەتەكتەگى ەرەندى تورگە تارتۋعا قازاق بيلىگىنە دەرەۋ قابىلدانۋعا ءتيىس تازا قازاقتىلدى قىزمەتكەرلەر عانا قاۋقارلى. ويتپەسەك وزەگىمىز تالىپ، ءتىلىمىزدىڭ كۇڭگىرتتى «كورگەن كۇنى» – «Nafyka kosse boya» (ەجەلگى گرەكشە «نافيكا كوسسە بويا»، ورىسشاسى «زاچەم كوزە بايان») تامسىلىمەن، ياكي، «مۇنىڭدى ارتىڭا تىعىپ قوي» (قازاقشا ەركىن ماعىناسى) دەگەننەن اسپاي، ءالى تاعى دا ءجۇز جىلعا جالعاسۋى كادىك.

كەشەگى ورىستىڭ پاتشالىق بيلىگى مەن سوۆەت وكىمەتى قازاقتاردىڭ ىرقىنا قاراعان دا جوق، قالاۋىمەن ساناسقان دا ەمەس: قازاقتىڭ دالاسى مەن بالاسىنا ورىس ءتىلىن زورلىق-زومبىلىقپەن تاڭدى. دەمەك، بۇگىنگى قازاق بيلىگى دە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا باتىل، ءبىرىزدى، ءبىرىڭاي، بىرقالىپتى ساياسات جۇرگىزۋگە مىندەتتى. ابايدىڭ: «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ، ەندى ءوز ىرقىڭ» – دەپ، تۇڭىلگەن تۇنەك-كۇنى كەلمەسكە كەتكەندە، كىمنەن، نەدەن سەسكەنەمىز؟..

قازاق ءتىلىن كۇن سايىن ءاربىر ازامات سويلەيتىن قوعامنىڭ قولدانىستاعى رەسمي ءتىلى ەتۋدىڭ توتە جولى – ورىس مەكتەپتەرىن توپ-توبىمەن (جىلىنا 100 مەكتەپتەن اسا) ىندەتە جىلدام جابۋ. ەڭ الدىمەن، بالالارىن ءورىستىلدى مەكتەپتەرگە بەرگەن جان باۋىر، اينىماس دوس – قازاق اتا-انالارىمەن ءتالىم-تاربيەلى، تانىم-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ماقۇل.

ەلباسىنىڭ جارلىقتارى، قوسپالاتالى پارلامەنتتىڭ زاڭدارى، ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارى، اكىمدەر مەن مينيسترلەردىڭ بۇيرىقتارىنىڭ تۇپنۇسقالارى قازاق تىلىندە ازىرلەنبەي، «مەملەكەتتىك ءتىلدى ومىرشەڭ ەتەمىن» دەۋ – بوس ءسوز، «ءبىر زاماندا نە پاتشا، نە ەسەك ولەدى» دەگەن ەسەكدامە عانا. قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيتىن جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتكەر ورىنىن بوساتسىن! انا ءتىلىمىز الدىعا شىعىپ، كۇندەلىكتى نانتابار تىلگە اينالسا عانا – التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە اشوزەك وتىرعان ەل قامىتىنان قۇتىلامىز!

بوستان باس، ەركىن ىرىقتى سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتا قازاقتىڭ ورىسپەن مامىلەلەسپەگەن ماسەلەسى قالمادى: كەدەن وداعىن «كەلىستىرىپ»، «ەۋرازيا وداعىن» ورناتتى. ەندەشە، توپىراعىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبىن جاۋىپ تاستاعان ورىستىڭ ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وعى قايدا قاڭعىپ كەتتى؟ جورنالشى ارمان شورايدىڭ ەسەبىنشە، ورىس ورمانىنداعى قازاقتىڭ سانىن ەسەپكە سالساق، رەسەيدە بۇگىنگى كۇنى باقانداي 360 قازاق مەكتەبى جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس ەكەن.

كونە قازاقتىڭ «ورىس دوسىڭ بولسا، ايبالتاڭ وتكىر قايرالسىن» دەۋى تەگىن ەمەس. ماسكۇنەم ۇرت، مۇلگىگەن جۇرتقا مۇلدەم سەنىم جوق. ۇمبەتەي جىراۋ «الىستاعى دۇشپاننان، اڭدىپ جۇرگەن دوس جامان» دەگەندە، الدىمەن، سىرەسكەن سەرتى مەن ۇكىلى ۋادەسىن قۇمعا سىڭىرەتىن ارام پيعىل، حارام قارەكەتتى قوڭسىنى مەڭزەدى.

«حان ەكى سويلەسە، قارا بولادى; قارا ەكى سويلەسە، قاتىن بولادى» قاعيداتىمەن قاناتتانعان قازاق – قارا مەن قاتىندى اجىراتىپ الماي، الىسقا شاپپاس. «سۇيرەپ سالعان تازى – تۇلكى المايدى»...

مىڭجان بايجانين، قوعام قايراتكەرى

Abai.kz