31 مامىر. ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

1917-1991-ءنشى جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندى وتارلاۋشى سوۆەت وكىمەتى قازاققا ورنى تولماس قاسىرەت اكەلدى. انىعىنىڭ ءوزى اقىلىڭنان اداستىرادى. 1921-1922 - اشارشىلىق، 1927-1931-قازاقتىڭ جەكەمەنشىك مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، 1931-1933 ج.ج. جاپپاي اشارشىلىق، 1937-1938 -  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، 1941-1945 - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1946-1953- عىلىم سالاسىنداعى قۋدالاۋلار، تىڭ يگەرۋ، ەڭ اياعى 1986-جەلتوقسان كوتەرىلىسى.

قازاقستان بيلىگى تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ التى جىلدان كەيىن 1997-ءنشى جىلى ء31نشى مامىردى ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ جاريالادى. سول ۋاقىتتان بەرى جىل سايىن الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانىنىڭ جاڭالىق اۋلىنىڭ جانىنداعى 4500 ناقاق اتىلعان جانداردىڭ جاتقان جەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ  قورشالعان اۋماعىنا جۇرت جينالادى. گۇل قويادى. اس بەرەدى. ءسويتىپ، تارقاسادى. بيىلدا ءدال بىلتىرعىداي بولدى. جاڭالىققا - اتا-اناسىن، تۋعان-تۋىسىن جانازاسىن شىعارىپ، ءوز قولىنان ارۋلاپ قويا الماعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى جينالادى. كوپتىڭ ىشىندە كوڭىلىنە ىستىق اياۋلى جان جاتقان شىعار دەگەن ۇمىتپەن كەلىپ، ىشتەي ەگىلىپ قايتادى.

سايات جانسۇگىروۆ، اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ۇلى:

31 مامىر. ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

1917-1991-ءنشى جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندى وتارلاۋشى سوۆەت وكىمەتى قازاققا ورنى تولماس قاسىرەت اكەلدى. انىعىنىڭ ءوزى اقىلىڭنان اداستىرادى. 1921-1922 - اشارشىلىق، 1927-1931-قازاقتىڭ جەكەمەنشىك مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، 1931-1933 ج.ج. جاپپاي اشارشىلىق، 1937-1938 -  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، 1941-1945 - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1946-1953- عىلىم سالاسىنداعى قۋدالاۋلار، تىڭ يگەرۋ، ەڭ اياعى 1986-جەلتوقسان كوتەرىلىسى.

قازاقستان بيلىگى تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ التى جىلدان كەيىن 1997-ءنشى جىلى ء31نشى مامىردى ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ جاريالادى. سول ۋاقىتتان بەرى جىل سايىن الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانىنىڭ جاڭالىق اۋلىنىڭ جانىنداعى 4500 ناقاق اتىلعان جانداردىڭ جاتقان جەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ  قورشالعان اۋماعىنا جۇرت جينالادى. گۇل قويادى. اس بەرەدى. ءسويتىپ، تارقاسادى. بيىلدا ءدال بىلتىرعىداي بولدى. جاڭالىققا - اتا-اناسىن، تۋعان-تۋىسىن جانازاسىن شىعارىپ، ءوز قولىنان ارۋلاپ قويا الماعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى جينالادى. كوپتىڭ ىشىندە كوڭىلىنە ىستىق اياۋلى جان جاتقان شىعار دەگەن ۇمىتپەن كەلىپ، ىشتەي ەگىلىپ قايتادى.

سايات جانسۇگىروۆ، اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ۇلى:

-وقۋ بىتىرگەن سوڭ دا جۇمىسقا ماسكەۋدەن سىبىرگە سۇراندىم. ونداعى ويىم، بالكىم، اكەم لاگەرلەردىڭ بىرىنەن كەزىگىپ قالار دەگەن ءۇمىت ەدى. امال نە، تابا المادىم. كەيىن اتىلىپ كەتكەنىن ايتتى عوي. ودان كەيىن اقتالدى. مىنە، ىلعي وسىندا كەلىپ، اكەمىزبەن كەزدەسكەندەي كۇي كەشىپ جۇرەمىز، قاراقتارىم.

اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي وتەماقى الامىز دەپ ايتا المايمىن. سوعىس ارداگەرلەرىنە تەڭەستىرىپ، ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن بەرەدى. ەل قاتارلى كۇنەلتىپ جاتىرمىز.

نكۆد -نىڭ جەندەتتەرى 1937-1938-ءنشى جىلدارى ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين باستاعان قازاق زيالىلارىن ءبىر تۇندە اتىپ، جاڭالىق اۋلىنداعى قۇلاعالى تۇرعان ۇيلەردىڭ ىرگەسىنە تاستاعان دا مايىتتەردىڭ ۇستىنەن قابىرعالاردى قۇلاتىپ كەتە بەرگەن.

جانازاسى شىقپاعان يگى جاقسىلاردىڭ ءجۇزىن ۋاقىت توپىراعى جاسىرىپ كەلدى.

بەرتىندە جاڭالىق اۋلىنىڭ بالالارى ادامنىڭ باس سۇيەگىن دوپ قىلىپ تەۋىپ جۇرگەن جەرىنەن ەرەسەكتەر كورىپ، ۇكىمەت ورىندارىنا حابار بەرەدى. سودان كەيىن عانا جاڭالىقتاعى جازىقسىز جانداردىڭ جاتقان ورنى انىقتالعان. ۇلىلارىمىزدىڭ باسىن دوپشا تەپكەن ۇرپاق بولدىق.

قارالى كۇن - جاڭالىققا جەتكەندەردىڭ ىشىندە الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسى اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارى بولدى. ءبارى سول باياعى جاتتاندى سوزدەر. وتكەن جىلعى «قويىلىم». بۇل جەرگە اكىمدەردىڭ اياعى جەتكەنىن ەكى جىلدان بەرى كورگەن جوقپىز. مۇمكىن، مەملەكەتتىڭ تاريحى، ونىڭ ەل قىزمەتى جولىندا قۇربان بولعان ازاماتتارى، ولارعا تاعزىم ەتۋ جۇرتقا عانا كەرەك شىعار.

ءسوز باسىندا سوۆەت وكىمەتىنەن كەلگەن قانقۇيلى قاسىرەتتى جىلداردى ايتتىق. ال، سول جىلداردىڭ وتەمى، جاۋاپكەرشىلىگىن كىم موينىنا الماق؟ يۋششەنكونىڭ تۇسىندا ۋكراينا «گولودوموردى» حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرىپ، رەسەيدىڭ ۋكراين حالقىنان كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتكەنى بار. ءبىزدىڭ بيلىك ارينە، ونداي باتىرلىققا بارعان جوق. ءتىپتى، الماتىنىڭ ورتالىعىنداعى وسى جەردە اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش ورناتىلادى دەگەن جازۋى بار قارا تاس ءالى تۇر. مۇنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ تاريحقا ونىڭ قارالى بەتتەرىنە دەگەن كوزقاراسى مەن ۇستانىمىن اڭعارتسا كەرەك. البەتتە، جاڭالىققا ەسكەرتكىش ورناتتى. اقمولاداعى الجير لاگەرى بولعان جەردەن مۇراجاي اشتى. دەسە دە، اشارشىلىقتىڭ، رەپرەسسيانىڭ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ، جەلتوقساننىڭ ناقتى ءارى تۇبەگەيلى ساياسي باعاسىن بەردى دەسەك، جاعىمپاز اتانامىز.

جۇمابەك اشۋۇلى، قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:

- 1990-نشى جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى جاپپاي اقتاۋ تۋرالى جارلىق شىقتى. سودان بەرى ءبىراز جۇمىس ىستەلدى. الايدا، اشارشىلىقتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرە الماي كەلەمىز. ۋكرايندەر وزگە دە ەلدەر اشارشىلىقتى حالىقارادا تاريحي ماسەلە ەتىپ كوتەردى. بىراق، اشارشىلىق جىلدارى قازاقتاي قىرىلعان حالىق جوق.

31-ءنشى مامىر تەك قانا ەسكە الۋ كۇنى بولماۋ ءتيىس. بۇل -  مەملەكەتتىك تۋ ءتۇسىرىلىپ، مەرەكەلىك شارالارعا تىيىم سالىنىپ، ۇلتتىق قارالى كۇن رەتىندە اتاپ ءوتىلۋى قاجەت. ءبىز مۇنى ادەتتەگى ءىس-شارا كەيپىندە عانا وتكىزىپ كەلەمىز. سوندىقتان دا جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتپەي جاتىر. اشارشىلىق، رەپرەسسيا تاعى باسقا قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن قايعىلى تاريحي جىلدار مەكتەپ، وقۋ ورىندارىندا ارناي وقىتىلۋى كەرەك.

جىلدا ايتىپ كەلەمىز. قازاقستانداعى قىرعىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ وشاعى بولعان الماتىداعى بۇرىنعى نكۆد ءۇيى پرەزيدەنت جارلىعىمەن مۇراجاي اشۋعا بەرىلگەن. مۇراجاي ەندى جۇمىس ىستەي باستاعاندا سول تۇستاعى قالالىق اكىمشىلىك تاريحي عيماراتتى ساتىپ جىبەردى. ءسويتىپ، تاريحقا ۇلكەن قيانات جاسالدى. قانشا جىل كۇرەستىك. ەش ناتيجە بولمادى. جاقىندا قالالىق اكىمشىلىك استاناعا كوشىپ جاتقان ەلشىلىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ ءۇيىن مۇراجاي اشۋعا بەرەمىز دەپ ۋادە بەردى.

قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە ءتۇرلى ادامداردى ۇستاپ بەرگەن، جالا جاپقان، ۇستىنەن ارىز جازعان ادامداردىڭ ۇرپاعى قازىر ءوز اتالارىن قۇرباندىق ەتىپ كورسەتۋگە كۇش سالىپ ءجۇر. ونداي كىسىلەر ارامىزدا بار.

مىسالى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى راحىم سۇگىروۆ دەگەن ازامات بولعان. ول 1937-ءنشى جىلى گازەتكە جازعان ماقالالارىنىڭ بارىندە جاپوننىڭ شپيوندارىن، حالىق جاۋلارىن اشكەرلەگەن. قازىر سول كىسىنىڭ قىزى ارامىزدا كەرەمەت بەلسەندى ادام. جۇرگەن جەرىنىڭ ءبارى شاتاق.  بۇل تاقىرىپتى ايتقىڭ كەلمەيدى. دەگەنمەن، باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا، سول جىلدارى قازاقتار ءبىرىن-ءبىرى كوپ كورسەتىپ، ۇستاپ بەرگەن. ويتكەنى، پاتشا زامانىنان بەرگى جۇرگىزىلگەن وتارلىق ساياسات ادبەن دەندەپ، دەرتكە اينالىپ قالعان عوي. وسى ماسەلەنى ايتۋ كەرەك تە سياقتى. سەبەبى، جوعارى دا ايتقان ادامدار سەكىلدى ازاماتتار ۇندەمەسەڭ باسقا شىعىپ الاتىنعا ۇقسايدى.

جاڭالىقتاعى ەسكە الۋ جيىنىنىڭ سوڭىندا مال سويىلىپ، اس بەرىلدى. جۇرت قۇران وقىتىپ، «ساۋابى ارۋاقتارعا تيە بەرسىن» دەسىپ، ءدام الىستى. اقىرى، ەل اياعى سيرەپ توڭىرەك تاعى دا مۇلگىگەن تىنىشتىققا بوي الدىردى.

وسىلايشا، جاڭالىقتاعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ شاراسى دا اياقتالدى. شىنىمەندە، ءىس-شارا دەڭگەيىندە عانا ءوتىپ كەلەدى.

«اباي-اقپارات»