ەرلان قارين، ساياساتتانۋشى: ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى - تاريحي تانىم، تاريحي سانا-سەزىم
- ەرلان اعا، Facebook پەن ءTwىtter-دەگى جازۋلارىڭىزدان بىلگەنىمىز، جاقىندا ءسىز قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي، قارقارالى اۋداندارىنىڭ مۇراجايلارىندا بولىپ، ءوزىڭىز بۇرىننان قىزىقتاعان بالبال تاستاردى زەرتتەپ قايتىپسىز. ساپاردان قانداي اسەرلەرمەن ورالدىڭىز؟ جالپى، جەرگىلىكتى مۇراجايلار قانشالىقتى كەڭەستىك مۇرا سارقىنشاقتارىنان ارىلعان دەپ ويلايسىز؟
- ەرلان اعا، Facebook پەن ءTwىtter-دەگى جازۋلارىڭىزدان بىلگەنىمىز، جاقىندا ءسىز قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي، قارقارالى اۋداندارىنىڭ مۇراجايلارىندا بولىپ، ءوزىڭىز بۇرىننان قىزىقتاعان بالبال تاستاردى زەرتتەپ قايتىپسىز. ساپاردان قانداي اسەرلەرمەن ورالدىڭىز؟ جالپى، جەرگىلىكتى مۇراجايلار قانشالىقتى كەڭەستىك مۇرا سارقىنشاقتارىنان ارىلعان دەپ ويلايسىز؟
- دالاعا شىققان ءار ساپاردا، ءبىر جاعىنان، تىنىعىپ قايتسام، ەكىنشى جاعىنان، جاڭا ويلارمەن، يدەيالارمەن قارۋلانىپ قايتامىن. جالپى، ساپارىمىز ءساتتى بولدى، وزىڭىزگە وتكەن جىلى بەرگەن ءبىر سۇحباتتا ايتقانىمداي، بالبال تاستاردىڭ تارالۋ ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋ ماقساتىندا بىزدەر سەمەيدەگى شىڭعىستاۋ، پاۆلودارداعى باياناۋىل مەن قىزىلتاۋ، اقمولاداعى ەرەيمەنتاۋ، جامبىلداعى شۋ مەن مەركى جانە قىرعىزستانمەن موڭعولياعا ساپار جاسادىق. سونىمەن قاتار رەسەيدىڭ ماسكەۋ، بارناۋل، گورنو-التايسك قالالارىنداعى مۇراجايلاردىڭ قورىمەن تانىسىپ، سۋرەتكە تۇسىردىك. سول سۇحباتتان سوڭ اقتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمىنەن حات كەلىپ، سول حاتتا اۋداندا ءبىراز ەسكەرتكىشتەردىڭ بارى، سولاردىڭ دا قامتىلعانى دۇرىس بولادى دەگەندەي ۇسىنىس تۇسكەن ەدى. ەكى رەت جينالىپ، بارايىن دەپ تۇرعانىمىزدا جۇمىستاعى ءارتۇرلى شارۋالارعا بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىپ، مىنە، كوكتەمگى مەرەكە كۇندەرى جولىمىز ءتۇسىپ، سول ءوڭىردى ارالاپ قايتتىق. ەڭ باستىسى، ءوز جەرىڭنىڭ، ەلىڭنىڭ تاريحىن ءسۇيىپ، سونى ساقتاپ، قورعاپ جۇرگەن تۇلعالارمەن تانىسىپ، رۋحاني تۇرعىدان تاعى ءبىر بايىپ قالدىق. ساپارلارىمىزدىڭ باستى جەتىستىگى - وسىنداي قاۋىشۋلار.
ال مۇراجايلار تاقىرىبىن وتكەن جىلعى سۇحباتىمىزدا دا قوزعادىق ەمەس پە؟! سول اقتوعايدا بولعانىمدا، ماعان اۋداندىق مۇراجاي شىنىمەن دە ۇنادى. مەن كوپتەگەن ارىپتەستەرىمە وسى مۇراجايدى بارىپ كورسە ەكەن دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم. بىرىنشىدەن، وندا تاقىرىپتىق ەكسپوزيتسيالار وتە كوپ: الاش قايراتكەرلەرى، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 145 جىلدىعى، ت.ب. مەرەيتويلىق داتالار بار. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاقىرىبىنا ارنايى ەكسپوزيتسيا ۇيىمداستىرىلعان. وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ مۇراجايلاردىڭ كوپشىلىگىندە مۇنىڭ ەشقايسىسى قامتىلماعان. قازىر دە مۇراجايلارعا بارىپ كورسەڭىز، وندا باسقاسىن ايتپاعاندا، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى سياقتى تاقىرىپتاردىڭ كەڭ كولەمدە قوزعالىپ جاتقانىن كورە المايسىز. ءبىزدىڭ مۇراجايلار ەكسپوزيتسيا، كورمە ۇيىمداستىرۋ فورماتىمەن جۇمىس ىستەمەيدى. ماسەلەن، شەتەلگە بارساق، مۇراجاي ەكسپوزيتسيالارىنىڭ جىل سايىن وزگەرىپ تۇراتىنىن بايقايمىز. سەبەبى ولار تۇراقتى ەكسپوزيتسيالارمەن قاتار، تاقىرىپتىق كورمەلەر دە ۇيىمداستىرىپ تۇرادى. بۇگىن ول قىتايدىڭ تەرراكوت اسكەرىنىڭ كورمەسى بولسا، ەرتەڭ مىسىر ەسكەرتكىشتەرى بولۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ مۇراجايلاردا تاقىرىپتىق ەكسپوزيتسيالار جوق. ماسەلەن، ءۇش ايدا، نە جارتى جىلدا ءداستۇرلى كيىم، زەرگەرلىك بۇيىمدار، قارۋ-جاراق، ت.ب. نەمەسە وقيعالارعا ارنالعان - تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى، ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى، ءتىپتى بيىل ەسكەرۋسىز قالعان جەلتوقساننىڭ 25 جىلدىعى سياقتى تاقىرىپتىق ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداستىرىپ تۇرۋ قاجەت. جالپى، مۇراجايعا بالالاردى تىم بولماسا جىلىنا ءبىر رەت اپارىپ تۇرۋ كەرەك. بۇل بالالاردىڭ تاريح تۋرالى جۇيەلى كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپ بولادى... وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ مۇراجايلارعا بالالاردى ءبىر اپارعاننان كەيىن، امال جوق، ەكىنشى رەت وندا اپارا المايسىڭ.
- ءبىزدىڭ تاريحشىلار «وتارلىق ساياسات بيلەگەن زاماندا 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولعانىن» ءجيى ايتادى. بىراق ءبىز بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تىم قۇرىعاندا ەلۋىن بىلمەيتىن سياقتىمىز. بۇل ميف پە، الدە شىندىق پا دەگەن ساۋال تۋىنداماي ما؟ نەگە حالىققا سونىڭ ءبارىن دە تانىتۋعا تىرىسپايمىز؟
- شىنىن ايتسام، مۇنداي سۇراقتىڭ قويىلاتىنىن بىلگەن جوقپىن. بىراق كەشە عانا باسپادان ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تاريحىنا قاتىستى جيناقتى الدىرتقان ەدىم. مەن سىزگە سول «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» دەگەن 18 تومدىق كىتاپتى سىيلايىن. بۇل الۋان ءتۇرلى قۇجاتتاردىڭ جيىنتىعى. زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن، جالپى، قازاق تاريحىمەن قىزىققان ادامدار ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى ماتەريالدار. ەسىمدە، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىمدە ەلباسىمەن جۇمىس بابىمەن كەزدەسىپ وتىرعانىمدا، ول، ەڭ قىزىعى، ءسىز قازىر قويىپ وتىرعان سۇراقتى ماعان سوندا ءدال وسىلاي قويىپ: «ەرلان، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس پەن قوزعالىستار بولعان ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن حالىق بىلە بەرمەيدى عوي، ءوز تاريحىمىزدى ءبىز ءالى جۇيەلى كورسەتىپ جاتقان جوقپىز عوي. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ باسىن ايتامىز دا، اياعىن ايتپايمىز. اتا-بابالارىمىزدىڭ قالاي سوعىسقانىن ايتامىز، بىراق كىممەن كۇرەسىپ، نە ءۇشىن قۇربان بولعانىن قوزعاي بەرمەيمىز» - دەگەن ەدى. سوندا پرەزيدەنتتىڭ كوكسەگەنى، بارلىق زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن تاريحشىلاردىڭ، مامانداردىڭ ورتاق ۇستانىم بويىنشا جۇمىس ىستەۋى بولاتىن. شىن مانىندە دە، ەلباسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس. ماسەلەن، قازىرگى مەكتەپ وقۋلىقتارىن قاراڭىز. جاستاردىڭ ۇلتتىق ساناسى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قالىپتاسادى. تاريح وقۋلىقتارىندا تاۋەلسىزدىككە قاتىستى تاقىرىپتار بار: قازاقستاننىڭ وتارلانۋى، كوممۋنيستىك پارتيا تاريحى، ت.ب. وكىنىشتىسى، كەڭەس زامانىنىڭ، سونىڭ ىشىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تاريحى بىرنەشە بولىمگە ۇلاسسا، الاش تاقىرىبى تولىق قامتىلماعان. جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان تاريح وقۋلىعىندا اشتىق تاقىرىبىنا ءبىر-اق ابزاتس ارنالعان. اشتىقتا 2 ميلليوننان استام قازاق قىرىلدى، بىراق وعان ءبىز ەكى جول سويلەمدى عانا ارنايمىز. ال ءبىز نەگە تاريح تۋرالى ايتا بەرەمىز؟ سەبەبى ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى - تاريحي تانىم، تاريحي سانا-سەزىم. سەن ءوزىڭنىڭ قايدان شىعىپ، قالاي جاراتىلعانىڭدى بىلمەي، بۇل ومىرگە كەلۋىڭنىڭ ماقساتىن دا تۇسىنبەيسىڭ. سوندىقتان ءتۇبىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك. ۇلتتىق سانا-سەزىم قالىپتاسۋى ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى وقۋلىقتاردا قامتىلۋى كەرەك. سوندىقتان 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتى، اشتىق، رەپرەسسيا سياقتى تاقىرىپتار وقۋلىقتا، كينودا، ياعني ىزدەمەي-اق تاباتىن جەرلەردە بولۋى ءتيىس. ال ءبىز مۇنىڭ ءبارىن ىزدەپ ءجۇرىپ تابۋعا ءماجبۇرمىز. بىراق شىن مانىندە كىم مۇنى ىزدەپ جۇرەدى؟
- ءبىر ايتا كەتەرلىگى، عالامتوردىڭ دامۋىمەن الەم ەلدەرى ءداستۇرلى كىتاپ شىعارۋدان بولەك، ەلەكتروندى كىتاپتار مەن كىتاپحانالاردىڭ دامۋىنا دەن قويۋدا. ال ءبىز كوشتەن قالىپ جاتقان جوقپىز با؟ ماسەلەن، جاستاردىڭ ءبارى «م-اگەنت»، «ءTwىtter»، «Facebook» سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىر. كىتاپتى ينتەرنەت ارقىلى وقيتىن ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. بالكىم، ءبىز جاستاردى سول عالامتوردان تاۋىپ، ولارعا ءوز تاريحىن ۇسىنا ءبىلۋىمىز قاجەت شىعار...
- دۇرىس ايتاسىز. مەنىڭ دە ايتىپ وتىرعانىم سول. بىزدە تاريحي، ۇلتتىق باعىتتا جاسالىپ جاتقان جۇمىستار از ەمەس. جوعارىداعى ويىمدى اياقتاسام، ەلباسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تۋراسىندا تىڭ زەرتتەۋلەر جوق دەگەسىن، وزىمشە بىلگەنىمدى ايتايىن دەپ، «جوق از ەمەس، جەتەرلىك، مىنە، جاقىندا ەلىمىزدە كوپتومدىق جيناق شىقتى، ودان دا باسقا جەلتوقسان، الاش تاقىرىبىنا قاتىستى جاڭا كىتاپتار شىعىپ جاتىر» - دەپ ەدىم، سوندا ەلباسى: «كىتاپتار شىعارىلىپ جاتىر. بىراق ول كىمنىڭ قولىنا ءتيىپ جاتىر؟! ءتىپتى مەنىڭ قولىما دا تيمەيدى عوي» دەگەنى ەسىمدە. ياعني قىرۋار اقشا جۇمسالىپ جاتقان عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ، ناتيجەلەردىڭ قولجەتىمدىگى - وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مىنە، جاقىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بەس تومدىعىن الايىن دەپ، باسپاعا حابارلاسقان ەدىك. ولار مينيسترلىكپەن كەلىسىمگە سايكەس كىتاپتىڭ ءبارى كىتاپحانالارعا تاراتىلعانىن ايتتى. ءسويتىپ، مەنىڭ ءوزىم دە الا المادىم. ال شىنتۋايتىندا، سول عىلىمي جۇمىستاردىڭ قولجەتىمدىلىگى ول تەك - سول كىتاپتاردىڭ كىتاپ دۇكەندەرىندە ساتىلىپ تۇرۋىندا ەمەس، ال بىردەن وقۋلىقتارعا جاڭارتىلىپ ەنگىزىلىپ وتىرۋىندا. ياعني ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «مادەني مۇرا» اياسىندا توم-تومداپ شىعىپ جاتقان كىتاپ بولسىن، باسقا دۇنيەنى سول بويدا ساراپتاپ، تالداپ، وقۋ جۇيەسىنە بەيىمدەپ وقۋلىقتارعا كوشىرىپ وتىرۋ قاجەت.
- ال ەلەكتروندى نۇسقاسىن ارنايى سايتتارعا ورنالاستىرۋعا بولماي ما؟
- ول دا بار. قازىرگى زامان شىنىندا دا باسقا. بۇگىن ءبىز بالالاردى ىزدەپ ءجۇرىپ، تاريحتى الدارىنا ءوزىمىز ۇسىنۋىمىز كەرەك. قازىر بالانىڭ الدىندا تاڭداۋ كوپ. ءبىزدىڭ زامانىمىزداعىداي كينوتەاترلاردا اي سايىن تەك ءبىر فيلم جۇرمەيدى، تەك 2-3 ارنا عانا كورسەتىلمەيدى. ءالى ەسىمدە، ول كەزدە جالعىز «قازاق راديوسىن» تىڭدايتىنبىز. مەن كەيدە: «بويىمدا قازاقىلىق قاسيەتى قالىپتاسقان بولسا، ونىڭ جارتى پايىزى - اكە-شەشەمنىڭ تاربيەسى، قالعان جارتىسى - «قازاق راديوسىنىڭ» ەڭبەگى» دەيمىن. كۇنى-ءتۇنى «قازاق راديوسىنان» ءاندى دە، ەرتەگىنى دە تىڭدايسىڭ. تاربيەلىك ءمانى زور. ەگەردە قازىرگىدەي 20 راديو بولسا، ءبىز «قازاق راديوسىن» تىڭدار ما ەدىك؟ سوندىقتان قازىرگى ۇلتتىق ساياسات جۇرگىزۋدىڭ ءبىر ءادىسى - قازىرگى بالالاردى ىزدەپ، تابۋ جانە ولارعا باسقا نارسەلەرگە ەلىكتەپ كەتپەيتىندەي دەڭگەيدە ۇلتتىق تاريحتى ناسيحاتتاي ءبىلۋ. ماسەلەن، بۇگىندە الماتىدا جيىرما شاقتى كينوتەاتر بولسا، استانادا جەتى شاقتى كينو ورتالىقتارى بار، بىراق بىردە-ءبىر دۇرىس كىتاپ دۇكەنىن ەلوردادان تاپپايسىز. اباي كوشەسىنىڭ بويىندا شاعىن كىتاپ دۇكەنى تۇر. ماسكەۋدەگىدەي ەكى-ءۇش قاباتتى كىتاپ دۇكەندەرى اتىمەن جوق. وكىنىشتىسى، كىتاپ دۇكەندەرىنەن جاڭادان شىعىپ جاتقان تاريحي قۇندى كىتاپتاردى تابۋ قيىن. ال ەكىنشى جاعىنان، شىنىن ايتقاندا، قازىر كىتاپ دۇرىس وقىلمايدى، اسىرەسە، جاستاردىڭ كوبىسى عالامتوردا وتىر. سوندىقتان بۇل كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارىن مىندەتتى تۇردە تاراتۋ كەرەك. ارينە، سول «مادەني مۇرا» سياقتى باسقاسىنىڭ دا عالامتوردا سايتتارى بار، بىراق ول ماماندارعا ارنالعان، ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم - كوپشىلىككە ارنالعان رەسۋرستار.
جاقىندا مەنىڭ بالام ءبىر كلاستاسىنىڭ تۋعان كۇنىنە باراتىن بولىپ، بىرگە سىيلىق ىزدەدىك. بالام دوسىنىڭ ەجەلگى ريم تاريحىمەن قىزىعاتىنىن ايتقان سوڭ، دۇكەننەن سونداي كىتاپتى ساتىپ الدىق. كىتاپ وتە قىزىق جازىلىپ، سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلگەن. ەجەلگى ءريمنىڭ كۇردەلى تاريحىن قاراپايىم، قىسقا سوزدەرمەن بەرىپ، اسكەرىنىڭ كيىمىنەن باستاپ، سوعىستارىنا دەيىن قانىق سۋرەتتەرمەن بەزەندىرگەن. ەكى كۇننەن كەيىن مەنىڭ بالام الگى كىتاپتى ءوزى-اق وقىپ، قازاق تاريحىنان گورى، ريم تاريحىن جاقسى ءبىلىپ شىقتى. ال بىزدە ونداي نارسە جوق، عالىمدارىمىز دا بارلىعى ۇلكەن دۇنيە جازعىسى كەلەدى. سوندىقتان مەن جاڭا ءبىر ويعا كەلدىم، اتىمىزدى شىعارۋ ءۇشىن تەك ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتاردى شىعارۋمەن اۋەستەنۋىمىزدى قويۋىمىز كەرەك. تىڭ عىلىمي، اكادەميالىق كىتاپتار دا كەرەك، بىراق سونىمەن قاتار ناعىز وتانسۇيگىش بولساڭ، بالالاردى دا قىزىقتىراتىنداي كىتاپ شىعارۋىمىز ءتيىس!
- جاقىندا ەلىمىزدە بۇكىلالەمدىك قازاقتاردىڭ قۇرىلتايى ءوتتى. وكىنىشكە قاراي، جىل وتكەن سايىن بۇل قۇرىلتايدىڭ دا قادىرى كەتىپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىر وكىنىشتىسى، سىرتتان كەلەتىن قازاق كوشى دە سايابىرسىدى دەگەندەي مالىمەتتەر دە بەرىلىپ جاتىر. جالپى، قازاق قۇرىلتايىنا نەگە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلمەيمىز؟
- ءوز باسىم قازاق قۇرىلتايىنا بيىل ءبىرىنشى رەت قاتىستىم، ءبىر جاعىنان، ەلباسىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ەكىنشى جاعىنان، قۇرىلتايعا كەلگەن قانداستارىمىزبەن تانىستىم. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى قۇرىلتايعا 35 ەلدەن قاتىسقان دەلەگاتتاردىڭ 60 پايىزى جاستار ەكەن. ولاي بولسا، بۇل شىنىندا دا جاقسى جاڭالىق. شىنىن ايتساق، ءبىز وسىدان 20 جىل بۇرىن باستاعان قازاق قۇرىلتايىنىڭ فورماتىنان كەتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا قۇرىلتاي تەك بىرەر جىلدا ۇيىمداستىرىلاتىن جيىن رەتىندە قالىپ وتىر. ەسىڭىزدە بولسا، العاشقى قۇرىلتايلار ۇلكەن توي سيپاتىندا ءوتتى. قۇرىلتاي تالقىلاۋعا، ويلاۋعا ەمەس، تويلاۋعا ۇلاسىپ كەتەتىن بولسا، وندا ونى قۇرىلتاي دەۋ قيىن. ەلباسىنىڭ قۇرىلتايداعى ءسوزىنىڭ نەگىزگى ءبىر تەزيستەرىنىڭ ءبىرى دە وسى. ەكىنشىدەن، قۇرىلتاي تەك كوشىپ-كەلۋ تاقىرىبىمەن شەكتەلمەسە ەكەن. مىسالى، وكىنىشكە قاراي، ءبىز ورالماندار ماسەلەسىنە تەك ميگراتسيالىق قىرىنان قارايمىز. سوندىقتان بىزدە ميگراتسيالىق ورگاندار ەلگە كەلىپ جاتقان قىتايلارمەن دە، كوشىپ جاتقان قازاقتارمەن دە قاتار اينالىسادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسىن گاستەربايتەرلەرمەن اينالىساتىن كوميتەتتەن بولەك الىپ قاراستىرۋ قاجەت سياقتى. سوندىقتان قۇرىلتايعا جالپى، قازاققا قاتىستى، قازاقتىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن نىعايتاتىن، قازاقتىڭ تاعدىرىنا، بولاشاعىنا قاتىستى، تىڭ، جۇيەلى تاقىرىپتاردى شىعارساق ءجون بولار ەدى. ايتپەسە، دۇنيەجۇزىندەگى قازاق ءۇش ءالىپبيدى پايدالانىپ وتىرسا، ەلدەگى قازاق ءارتۇرلى تىلدە سويلەپ وتىرسا، ءدىننىڭ وزىندە ءبولىنىپ، جىكتەلىپ وتىرساق - ەندىگى قۇرىلتايلاردىڭ قاجەتى مەن پايداسى قانداي بولماق؟
- كەش بولسا دا، ءدىني اگەنتتىك قۇرىلىپ جاتىر. ال وتكەندە اقتوبەدە، جاقىندا استانادا جارىلىس بولدى. ءبىر جاعىنان، بۇل جارىلىستار تالىبتەردىڭ قازاقستاننان اسكەردىڭ اكەلىنۋىنە بايلانىستى قارسىلىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلسە، ەكىنشى جاعىنان، ءدىنتانۋشىلار سالافيتتىك اعىمداردىڭ كۇشەيگەنىنە الاڭدايدى. جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا اقپاراتتى جابىق ۇستاۋ دا سەبەپ ەمەس پە؟
- بۇل جارىلىستاردىڭ تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قاتىسى بولماعان كۇننىڭ وزىندە ەلىمىزدە سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدا وسىنداي ءۇردىستىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن جوققا شىعارا المايمىز. ارينە، قۇزىرلى ورگاندار ءوز ۇيعارىمىن شىعارىپ جاتىر. بىراق سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلداعى ستاتيستيكانى قاراساڭىز، جىل سايىن ەلىمىزدە «تەرروريزم بابى» بويىنشا 20-عا جۋىق ازامات سوتتالىپ جاتىر. ەگەر ولار بىردەڭەنى جارامىز دەپ، ارەكەت ەتپەگەن بولسا، ولاردى نەگە سوتتايدى؟ وسىدان ەكى جىل بۇرىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى ءبىر مالىمدەمەسىندە: «جىل سايىن ۇقك ءۇش-ءتورت تەرروريستىك اكتىنىڭ الدىن الادى» دەپ ايتقان ەدى. ياعني بولايىن دەپ جاتقان تەررورلىق اكتىگە جول بەرمەدىك دەگەن ءسوز عوي بۇل. سوعان قاراعاندا، شىنىندا دا مۇنداي ارەكەتتەر بار. قازىرشە، ءبىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ولاردى ۋاقىتىندا اشكەرەلەپ، قاماۋعا الىپ، جاۋاپقا تارتۋعا الدەرى جەتىپ جاتىر. ال بىراق قۇداي ساقتاسىن، ءبىر كۇنى ولاردىڭ كۇشى جەتپەسە، نە بولادى؟! ەكىنشى ماسەلە، جىلدان-جىلعا قازاق ازاماتتارىنىڭ شەتەلدە تەرروريستىك پيعىلداعى ءىس-ارەكەتتەرمەن اشكەرەلەنىپ وتىرعانى الاڭداتادى. ماسەلەن، رەسەيدە، سولتۇستىك كاۆكازدا سونداي فاكتىلەر بولدى. وتكەن جىلى قىرعىزستاندا تەرروريستىك پيعىلمەن قازاقستان ازاماتى تۇتقىندالدى دەگەن اقپارات شىقتى. سونداي-اق پاكستاندا، اۋعانستاندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى ۇستالعان ەدى. 2003 جىلى قازاقستاننىڭ ءۇش ازاماتى وزدەرىن تاشكەنتتە جاردى. سوندا مەن دە: «قازىرشە ءبىزدىڭ ازاماتتار وزدەرىن شەتەلگە بارىپ جارىپ جاتىر، ال ەرتەڭ ءوز ەلىمىزدە جاراتىن بولسا، نە ىستەيمىز؟» دەپ، الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ەدىم. ياعني بۇگىنگى ءبىزدىڭ داۋىمىز جاي عانا اڭگىمە. بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ بىتپەيتىن داۋى رۋحاني سالادا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتاردىڭ جانىندا بالانىڭ ۋايىمى سياقتى بوپ قالادى.
ارينە، اقپاراتتى جيىپ، شەكتەپ بەرۋ ءبىر بولەك اڭگىمە، ونى دا تۇسىنە الامىن. اينالاعا دۇربەلەڭ سالىپ، دابىل قاعىپ، «ەندى مىنە وسى زۇلىم، بالە بىزگە كەلدى» دەپ، بايبالام سالىپ، ودان بەتەر ەلدى دۇرلىكتىرۋگە دە جول بەرۋگە بولمايدى. بىراق باستى ماسەلە - ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردى مويىنداماۋ نەمەسە سول قاۋىپتىڭ دەڭگەيىن تومەندەتىپ، نە اسىرەلەپ، كۇشەيتىپ كورسەتۋ. كەي كەزدە بەلگىلى ءبىر قاۋىپ-قاتەردەن سونداي پراكتيكانىڭ ءوزى دە بىردەي قاۋىپتى، ونى دا ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ول تەك تەرروريزمگە ەمەس، باسقا دا پروبلەمالارعا قاتىستى.
