وسى جۇرت قۇدەكەڭدى بىلە مە ەكەن؟.. «قۇدەكەڭ» دەپ وتىرعانىمىز كادىمگى قۇداي. دەگەنمەن، بۇل سۇراققا اڭگىمەنىڭ سوڭىندا ورالارمىز، ازىرگە ەڭ كۇيىپ تۇرعان ماسەلەنى – الداعى سايلاۋ جايىن از-كەم ءسوز ەتىپ، ەكى ءوتىنىش ايتساق دەيمىز.

ارينە، بۇل سايلاۋعا د.نازارباەۆا ءتۇسىپ، تەزىرەك تاققا وتىرا ما، جوق الدە ق-ج.توقاەۆقا ءبىر-ەكى جىل سالتانات قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىلە  مە، بولجام جاساۋ قيىن، ول جاعىن ءوز «ستسەناريى بويىنشا» قيمىلداپ جاتقان جوعارى بيلىك بىلەدى. ەگەر  بيلىك ي.تاسماعانبەتوۆتى بايگەگە قوسسا، ەڭ وپتيمالدى شەشىم سول بولار ەدى (ويتكەنى، ونىڭ جەڭىپ شىعارى ءسوزسىز), سوندا ەل دە ەلباسىعا ريزا، يمەكەڭ دە ءوزى بيلىكتە وتىرعان كەزدە ەلتسيننىڭ ءپۋتينى سەكىلدى ۇستازىنىڭ زەينەتكەر رەتىندە مۇڭسىز-قامسىز دەمالۋىن قامتاماسىز ەتەر ەدى، بىراق، ماسەلە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بيلىكتى ءوز وتباسىنىڭ ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەيتىندىگىندە، داريعانىڭ ەكىنشى لاۋازىمدى يەلەنىپ، ەندى سوڭعى سەكىرىسكە دايىندالىپ جاتقانى دا سونىڭ قامى ەكەندىگىندە بولىپ تۇر عوي...

وسى تۇستا ي.تاسماعانبەتوۆكە «سايلاۋعا تۇسسەڭىزشى» دەپ ءوتىنىش جاساپ جاتقان جۇرت كوپ. «وي، ول – «پرودۋكت» قوي، جالپى، كوممۋنيستەردىڭ ەشقايسىسىنا سەنۋگە بولمايدى» دەپ جاتقاندار دا از ەمەس. اعايىندار-اۋ، ناقتى ومىرگە شىنايى قاراپ، ادىلدىگىن ايتايىق تا - قاي اكىم اتىراۋداعى شەتەلدىك، الماتىداعى وتاندىق، ءبىر ەرنىمەن كوك تىرەپ، ءبىر ەرنىمەن جەر تىرەگەن كومپانيالاردى اۋىزدىقتاي الدى؟ قاي اكىم «كۇندىز وتىرمايتىن، تۇندە ۇيىقتامايتىن» تەڭدەسسىز ىسكەرلىكتىڭ ۇلگىسى بولا الدى؟ قاي اكىم استانا نۇر-سۇلتاندى قازاقىلاندىرا الدى؟ (كازىر ول بۇرىنعى ورىستانعان تاز قالپىنا قايتا ءتۇستى...) كورە المايتىندار تۇك تاپپاعاندا «ونىڭ قازاق ءتىلىن بىلەتىندىگىنەن باسقا ارتىقشىلىعى جوق» دەيدى. ەندەشە ءبىز دە ايتايىق – بالا كۇننەن قازاقتىڭ ەرتەگى-اڭىزىن وقىپ، باتىرلار جىرىن جاتتاپ، قازاقى تاربيە مەن رۋحتى جادىنا قۇيىپ، ساناسىنا ءتۇيىپ وسپەگەن ادام قازاقتىڭ جانىن تۇسىنە المايدى! «تۇسىنەم!» دەسە الداعانى، سەنبەڭىزدەر! قازاقتىڭ جانىن تۇسىنبەگەن ادام ونىڭ مۇڭىن-زارىن ۇعىنا المايدى، جەمە-جەمگە كەلگەندە جاناشىرلىق كورسە المايدى. ال، يمانعاليدىڭ قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ جولىندا ىستەگەن ەڭبەگى از با؟

ەرتەڭ ساياسي تۇراقسىزدىق ورىن السا، ازىرگە بايلىعى وزىنە سور بولىپ جابىسقان قازاقستان ءۇشىن قىپ-قىزىل دودا باستالادى. راس، «...سول كەزدە ەل قورعاعان ەر ابىلاي، جاۋىنىڭ ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباپ» دەگەندەي، ءبىرىنشى پرەزيدەنتىمىز قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنان مۇراعا قالعان جەردىڭ ءبىرازىن قۇرباندىققا شالسا دا، ەلدى وسى كۇنگە امان-ەسەن جەتكىزدى. بىراق، بۇل ساياساتتى بۇدان ارمەن قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولمايتىنى – قازاق مۇنايىنىڭ 40 پايىزىن يەلەنىپ ۇلگەرگەن، ەندى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپ وشاقتارىن يەمدەنە باستاعان قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىن توقتاتپاسا، توقتاتۋدىڭ ءوزى از، ىقپالىن ەڭ تومەنگى مينيمۋمعا تۇسىرمەسە، جالپى، بارلىق شەتەلدىك كومپانيالارمەن اراداعى كەلىسىم-شارتتاردى قايتا قاراماسا بولمايتىنى بۇگىن ايدان انىق كورىنىپ تۇر. ەل تاعدىرى شەشىلەر بۇنداي كەزدە مەملەكەتتىڭ باسىنا ءبىلىمدى عانا ەمەس تاجىريبەلى، اقىلدى عانا ەمەس ازۋلى، ويلى عانا ەمەس شەشەن ادام كەلۋى اۋاداي قاجەت! مايىسپايتىن، مايىسسا دا سىنبايتىن قايسار مىنەز، تىعىرىقتان جول تابارلىق قابىلەت قاجەت! بۇل قاسيەتتىڭ ءبارى – باسقا ازاماتتار رەنجىمەسىن، رەنجىسە وزدەرى بىلەدى – تەك يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ بويىندا بار ەكەنىن، بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر وزگەلەردەن وق بويى وزىق تۇرعانىن ءبارىمىز مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ەڭ ءبىرىنشى بيلىكتە جۇرگەن باسەكەلەس، باقتالاس ءوز باۋىرلارىمىز مويىنداۋى ءتيىس. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ەرتەڭ قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ قالا المايدى. ۇستاپ قالمايىن دەمەيدى، ەردىڭ ەرەنىنە عانا ءتان قايرات، ەمەننىڭ شورى عانا شىدار قاتتىلىق بويىنان تابىلماي قالادى! ق-ج.توقاەۆتىڭ بىلگىر مامان ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماس، بىراق، ول يمانعاليداي وت پەن سۋعا ءتۇسىپ شىڭدالماعان،  «داۋعا ءتۇسىپ سىنالماعان، جاۋعا شاۋىپ بۇلانباعان» ادام. يمەكەڭدى قايدا سالمادى ۇستازى!.. شەتەلدىك بانكتەگى قۇپيا اقشا بەلگىلى بولىپ، «ول ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بولاشاقتا كەرەك بولار دەپ ساقتاپ وتىرعان قارجىسى ەدى» دەپ پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا اقتالىپ، تۇسىنىك بەرگەن دە يمەكەڭ. سول وتىرىسقا قاتىسقان دەپۋتاتتاردىڭ ءبارىنىڭ اكەلەرى جاڭا ولگەندەي تۇنەرىپ وتىرعان كەلبەتى ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ كوز الدىمدا... ول ول ما، جەردى ساتۋدى زاڭداستىراتىن جەر تۋرالى كودەكستى پارلامەنتتەن وتكىزىپ الۋ ءۇشىن دە تاسماعانبەتوۆتەي پرەمەر كەرەك بولدى جوعارعى بيلىككە. پارلامەنت جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العىسى، ءتىپتى، بولىسكىسى كەلگەندە دە تاباندىلىق كورسەتىپ تۇرىپ الار ەدى. جوق، زاڭ جوباسىن ەكىنشى رەت قابىلداماسا ۇكىمەت پەن قوسا وزدەرى دە تاراتىلاتىن بولعان سوڭ تايقىپ شىعا كەلدى. ءتىپتى، «جەر ساتىلماسىن!» دەپ ۇندەۋ جاريالاعان، مارقۇم شەرحان مۇرتازا، فاريزا وڭعارسىنوۆا باستاعان 15 دەپۋتات كەيىن «ساتىلسىن» قول كوتەرگەن جوق پا؟ كودەكس قابىلدانعان كۇننىڭ ەرتەسىنە «وسى ابىرويسىز بولعانىم جەتەر» دەگەن يمەكەڭ «بۇل قىزمەتتەن بوساتىڭىز» دەپ ارىز بەردى. وسىعان ورەسى جەتپەگەن كەيبىرەۋلەر «جەر تۋرالى كودەكستى قابىلداتتىرعان تاسماعانبەتوۆ!» دەيتىنىن قايتەرسىڭ...

سوندىقتان ءبىز قالىڭ ەلدىڭ اتىنان جەڭىسكە جەتەر بىرەگەي تۇلعانى ۇسىنعىمىز كەلسە، حالىققا، ۇلتقا جانىمىز اشيتىنى راس بولسا، ونى ءسوز ەمەس ءىس جۇزىندە كورسەتىپ، «باسى قوسىلمايتىن اقساقالدارعا» جاتاتىن قوس مۇحتار باستاپ، جاسارال قۋانىشالى، قاسەن قوجا-احمەت، ءامىرجان قوسانوۆ، ت.ب. قوستاپ، ءبارىمىز تۇگەل يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ اينالاسىنا توپتاسۋىمىز كەرەك. توپتاسىپ، «يمانعالي، ەلىڭ ءۇشىن قوعامدىق بىرلەستىك اتىنان مايدانعا ءتۇس»! دەۋىمىز كەرەك.  مەيلى، ول بىرەۋىمىزدىڭ «اتا جاۋىمىز» سانالسا دا. ۆولتەر: «مەنىڭ ءسىزدى اتارعا وعىم جوق، بىراق، ءسىز ءوز پىكىرىڭىزدى پارلامەنتتە ايتا الۋ ءۇشىن جانىمدى بەرۋگە دايارمىن!» دەگەن ەكەن. ال، بىزدە باسكە پارلامەنتتە سويلەۋ ەمەس، پرەزيدەنتتى سايلاۋ تىگىلىپ تۇر عوي!  بۇل – ءبىرىنشى ءوتىنىش.

«ءبىز توپتاسۋعا دايىنبىز، ال، ءسىز ماقتاپ وتىرعان يمەكەڭىز تۇسۋگە دايىن با ەكەن؟» دەگەن سۇراق ساقپاننىڭ وعىنداي سارت ەتىپ قالارى ءسوزسىز. سوندىقتان، كەلەسى ءوتىنىشىمىز يمەكەڭنىڭ وزىنە. الدىمەن، رۇقسات بولسا، كىشكەنتاي شەگىنىس. ۇمىتپاسام، 2011 جىلدىڭ 23-24 جەلتوقسانى. «رۋحانيات» پارتياسىندامىز. كۇنىگە شتابتا، «جالىن» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا ءبىر رەت باس قوسامىز. ءتۇس كەزىندە شتابقا بارا جاتىپ، كەشە پارتيا جەتەكشىسى م.شاحانوۆتىڭ سايلاۋالدى ۇگىت جۇمىسىمەن جامبىل، شىمكەنتكە كەتكەنىن ەستىدىم. دەرەۋ تەلەفون سوقتىم: «مۇحا، قايداسىز؟» «تۇركىستاندامىن. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشىلارمەن، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋ بولدى. تاماشا ءوتتى. كازىر تۇسكى استا وتىرمىز». «ويباي-اۋ، مۇحا، قايداعى تۇركىستان؟ قايداعى سايلاۋ؟ جاڭاوزەنگە نەگە كەتپەي جاتسىز؟!» «وعان ەندى مىنا جاقتاعى جۇمىستار ءبىتسىن، سوسىن بارامىن عوي...» «مۇحا، 70 جىل بويى جيعان ابىرويىڭىزدان 7 كۇندە ايرىلايىن دەپ پە ەدىڭىز؟ بۇكىل باتىس كۇتىپ وتىر، بۇكىل قازاقستان كوز تىگىپ وتىر عوي سىزگە بارا ما، بارماي ما دەپ؟ تاستاڭىز ءبارىن، شىعىڭىز قازىر الماتىعا!» «وعان ەندى بيلەت تابىلا قويار دەيسىڭ  بە؟..» «مۇحا، ەرتەڭ تۇسكى ۇشاققا ماعان قاجىمۇحان عابدوللا ەلەكتروندى بيلەت الىپ قويعان. مەن قالامىن، ورنىما ءسىز كەتىڭىز!» (ەرتەسىنە بىرنەشە ادام اقتاۋعا ۇشتىق). يمەكە، مەن بۇنى ماقتانىش ءۇشىن ايتىپ وتىرماعانىم تۇسىنىكتى شىعار. ءدال سول كۇنگىدەي سىزگە دە باق ارقىلى ايتقىم كەلەدى (تەلەفون سوعار ەدىم، ءنومىرىڭىز جوق مەندە): «سايلاۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن بيلىكپەن ات قۇيرىعىن ۇزىسۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. بىراق، باسقا ساياساتكەر-قايراتكەرلەرمەن قاتار ءسىز ءۇشىن دە بۇگىن – سىن ساعاتى! ءسىزدى تىركەمەۋگە بيلىكتىڭ باتىلى بارمايدى. راس، جارتى پايىزبەن بولسىن ۇتىلىپ قالۋىڭىز دا مۇمكىن. بىزدە ءبارى مۇمكىن عوي... بىراق، بيلىكتەن كەتكەنمەن بولاشاققا ساياسي كاپيتال جينايسىز، حالىقتىڭ «تاسماعانبەتوۆكە سەنۋگە بولادى ەكەن!» دەگەن سەنىمىنە يە بولاسىز. بۇگىنگى جەڭىلىس (ەگەر جەڭىلسەڭىز) - ەرتەڭگى كۇننىڭ جەڭىسى!

جوعارىدا قۇداي تۋرالى ايتامىز دەپ ەدىك. ...1988 جىلى بۇكىلوداقتىق پارتكونفەرەنتسيادا كوممۋنيستىك ەليتا مىنبەردە تۇرعان ب.ەلتسينگە كەشىرىم سۇراعان ءسوزىن دە ايتقىزباي، ادام ورنىنا ساناماي، شۋلاپ، اياقتارىمەن ەدەندى تەپكىلەپ، قالاي قۋىپ شىققانى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. «ەلتسين – ساياسي ولىك» دەدى ەلدىڭ ءبارى. ءبىر جىل وتكەندە كازاننيك دەگەن ومبىلىق پروكۋرور ورىنىن ۇسىنىپ، دەپۋتات ب.ەلتسين جوعارعى كەڭەسكە سايلاندى. تاعى ەكى جىلدان سوڭ رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين كومپارتيانى زاڭسىز دەپ تاپتى. اقىرىندا م.گورباچەۆ ءبىر تۇندە ەلى جوق پاتشاعا اينالدى...

ەلتسين باسىن بايگەگە تىكپەسە گورباچەۆقا قارسى شىعار ما ەدى؟  قۇداي ونىڭ سول ءىسىن قوش كوردى – بيلىككە كەلدى. مۇحاممەد (س.ءا.س.) پايعامبار: «ادام ءىستىڭ دۇرىسىن ىستەسىن-داعى، قالعانىن اللاعا تاپسىرسىن» دەگەن. قاي ۋاقىتتا ايتقان؟ ارتتارىنان جاۋلارى قۋىپ جەتىپ قالعاندا ابۋباكىر ەكەۋى تاۋدىڭ جارتاسىنان بۇرىلادى، بۇرىلعان جەردە ونىڭ بۇيىرىندەگى ۇڭگىردى كورەدى. «كىرەمىز!» دەيدى پايعامبار (س.ءا.س.) «وندا ءوزىمدى-ءوزى ۇستاپ بەرەمىز عوي؟» دەيدى دوسى. «باسقا جول جوق، ولار ءبارىبىر جەتىپ قالدى، اللانىڭ باسقا سالعانىن كورەمىز» دەيدى راسۋلوللا. قۋعىنشىلار بۇرىلعان كەزدە ەشكىمدى تاپپاي قالادى. جارتاستىڭ بۇيىرىندە ۇڭگىر تۇر. اۋزىن شاڭ باسقان، قۇراقۇرتتاردىڭ تورى، كەم دەگەندە ءجۇز جىل ادام بالاسى جولاماعانى كورىنىپ تۇر... «سيقىرى بار دەۋشى ەدى، ەكەۋى سول سيقىردىڭ كۇشىمەن عايىپ بولىپ كەتكەن عوي» دەگەن قۋعىنشىلار كەيىن قايتادى...

ءبىز كوپ جاعدايدا قۇداي بار ەكەنىن، تۇپتەپ كەلگەندە ءبارىن سول شەشەتىنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. ءدال وسى ەكى ايدا يمەكە، ءسىز دە، ساياساتكەرلەر، سىزدەر دە دۇرىس ءىستى ىستەگەننەن - ءبىرىڭىز سايلاۋعا ءتۇسىپ، قالعاندارىڭىز سونى قولداعاننان -  ءسويتىپ، بۇل دۇرىس ءىستىڭ قالعانىن اللاعا تاپسىرعاننان اسقان ماڭىزدى، ودان اسقان ابزال دا يگىلىكتى ەشنارسە جوق شىعار!.  سوندا ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا العان سىزدەردى حالىق تا قولدايدى، «مەن كوپتىڭ تىلەگىن قايتارۋعا ۇيالامىن» دەگەن اللا-تاعالا دا  بەرەكەسىن بەرەر...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz