جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: اسپاننان تۇسكەن ون بەس, وي ارقاۋى — اقپارات

وق وتىندە

16-مامىر. شارمايلاردان تاپسىرما العان ۆولكوۆ توبى فەرمادان قانجىعانى بەتكە الىپ، تۋرا كەتكەن كەزدە، دەكەەۆ توبى الاتاۋدى، ءشيلىسايدى بەتكە الىپ، جەمدى ورلەپ بارا جاتتى.

بۇل كەزدە قۇلاقشيدەن شىعىپ، ءىز كەسكەن وپەرتوپ شولعىنشىلارى دەسانت توبىنىڭ الاتاۋ جاققا بەت العانىن انىقتادى. شارماي دەرەۋ جەمدى بويلاي، «تەرەكتى» كولحوزىنان الاتاۋ بەتكە قاراي 20 شاقىرىم جەردى جانە اتالعان ۇجىمشاردان ون كيلومەتر شاماسىنداعى تاعالاي قۇمىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن ءسۇزىپ شىعۋدى بۇيىردى. جەدەل قيمىل توبى وپەراتسيانىڭ ناتيجەسىندە قۇم بۇيراتتاردىڭ بىرەۋىنەن دەسانتشىلاردىڭ توقتاعان ورنىن تاپتى. ءبىز وسى جەردە مالىمەتتەرىن پايدالانىپ وتىرعان رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ حابارلاماسىندا قۇمداعى ءىز قۇلاقشي ماڭىنداعى سيىر فەرماسىندا تۇندە بولىپ وتكەن قاقتىعىستىڭ ەرتەڭىنە تابىلعاندىعى كورسەتىلگەن. ال قويمان سادۋاقاسوۆشا، وپەرتوپ توعالايدى قاقتىعىسقا دەيىن ءسۇزىپ وتەدى. «ەسەنبايدان شىققان وترياد، – دەپ جازادى ول، – دۇشپانداردىڭ ىزىمەن توعالايدىڭ قالىڭ قۇمىن ارالاپ ءجۇرىپ، تاماق ىشكەن، دەمالعان جەرىن كوردى، ءىز كەيىن، قۇلاقشيدەگى فەرمىگە قاراي باعىت العانىن بولجاپ، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن فەرمىگە كەلدى». سول جەردە ولار فەرمانىڭ جەمنىڭ شىعىس بەتىندەگى ءبىر بولەك اۋىلىنا دۇشپان باردى دەگەن حابار الىپ، ۇرىسقا دايىندالادى. الايدا دەسانتشىلار ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، ءىزىم-عايىم جوق بوپ كەتەدى.

سول كۇنى گۋرەۆ جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باسشىلارىنا الماتىدان، رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك جانە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنان بەس تارماقتان تۇراتىن نۇسقاۋ ءتۇستى. وندا بىلاي دەلىندى:

1. اقتوبە وبلىستىق ۋنكۆد – ۋنكگب باستىقتارى اقتوبەدە ارقايسىسى 15 ادامنان تۇراتىن ءۇش جەدەل قيمىل توبىن جابدىقتاسىن، ولاردى باسقارۋ باستىقتاردىڭ ورىنباسارلارىنا جۇكتەلسىن جانە ولاردىڭ الدىنا پاراشيۋتشىلەردىڭ الدىن وراۋ، سونان سوڭ ولار تابىلعان جەردى گۋرەۆتىك وپەرتوپتارمەن بىرلەسىپ قۇرساۋعا الۋ مىندەتى قويىلسىن.

2. قورشاۋعا الىنعان جەرگە نكۆد روتاسى جىبەرىلسىن.

3. جەم وزەنى بويىندا، ۇيالى مەن اششى اۋىلدارى (100 كم جەر) ارالىعىنداعى بارلىق ەلدى مەكەندەرگە جەدەل قيمىل توپتارى قويىلسىن، ولار پاراشيۋتشىلەر سول جاعالاۋداعى بازالارىنا قايتىپ بارۋعا ارەكەت ەتكەن جاعدايدا جولىن كەسسىن.

4. №3 مۇناي ايداۋ ستانساسى ماڭىنا نكۆد رو وتريادى اتتاندىرىلسىن.

5. گۋرەۆ وبلىستىق ۋنكگب – ۋنكۆد باستىقتارى بارلىق جەدەل قيمىل توپتارىنا باسشىلىق جاساۋ مىندەتىن وزدەرىنە السىن جانە ولار وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قۇلاقشيگە بارسىن.

بۇيرىق بويىنشا گۋرەۆ وبلىستىق ۋنكگب باستىعى يۆان گونچاروۆ قۇلاقشيگە ۇشىپ شىقتى.

سول كۇنى قۇلاقشيگە 450 شاقىرىم اۋىر جولدى يگەرىپ، اقتوبەدەن وبلىستىق نكۆد باسقارماسىنىڭ باستىعى كاپيتان ياششەنكو باستاعان وترياد كەلىپ جەتتى. وترياد باسشىلىعى دەرەۋ گونچاروۆپەن بىرلەسە وتىرىپ، پاراشيۋتشىلەردى ۇستاۋدىڭ جوسپارىن جاسادى. تاقاۋ توڭىرەكتەگى دەسانت بارادى-اۋ دەگەن ەلدى مەكەندەرگە توسقاۋىل توپتار قويدى. بۇل ءۇشىن اقتوبەدەن كەلگەن 50 سولدات پايدالانىلدى. ولاردى ءۇش توپقا ءبولىپ، ەكى پۋلەمەتپەن، ۆينتوۆكا، گراناتالارمەن قارۋلاندىردى.

1944 ج. كوكتەمدە قۋعىنشىلار وتريادى بەكىنەتىن قۇلاقشي اۋىلىنىڭ جۇرتى

 17-مامىر. تاڭەرتەڭ شارماي مەن ياششەنكونىڭ بىرىككەن جەدەعابىل توبى ەكى جۇك ماشيناسىنا تيەلىپ، الاتاۋدى بەتكە الىپ شىقتى. وترياد تاۋ ەتەگىندەگى ءبىر قۇدىقتىڭ باسىنا كەپ توقتادى. ەداۋىر ۇلكەن ايماقتى وراي تۇنگى توسقاۋىل قويىلدى. ەرتەڭىنە جارىقتا تاۋ بوكتەرىن ءسۇزىپ ءوتۋدى ويلاپ، سول ءۇشىن دە باسقا باعىتپەن وسىلاي قاراي كەلە جاتقان اقتوبەلىك قالعان ەكى توپپەن ءتۇيىسۋدى كۇتتى. جوسپار بويىنشا وڭ قاناتتى كليۋچي (قازىرگى العا) اۋداندىق نكگب ءبولىمىنىڭ باستىعى يۆانوۆ باسقاراتىن وترياد، ال باتىس بەتتى بايعانين اۋداندىق نكۆد ءبولىمىنىڭ باستىعى كورنيلوۆ توبى ءسۇزىپ شىعۋى ءتيىس ەدى.

سول كۇنى كورنيلوۆ جاساعىن كۇتە شىققان شارماي وتريادى ءشيلىساي ماڭىندا دەكەەۆ توبىن كەزدەستىرەدى. وپەرتوپ جىگىتتەرگە ازىق-تۇلىك، وق-ءدارى بەرىپ، دۇشپاننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋا بەرۋدى تاپسىردى.

بۇل كەزدە قانجىعا، اقۇشاندى بەتكە الىپ كەلە جاتقان ۆولكوۆ توبى قانجىعانىڭ بۇلاعىنا جەتىپ، ات شالدىردى. تۇسكى 12-ءنىڭ شاماسىندا كوماندير قويمان سادۋاقاسوۆتى قاسىنا رەبكوۆ، رودين دەگەن ەكى جاۋىنگەردى قوسىپ بەرىپ، بۇلاقتان وتىز شاقىرىم جەردەگى قاباسانىڭ كولىندە ەگىن سالىپ وتىرعان اۋىلدى بارلاپ كەلۋگە جىبەردى. بارلاۋشىلار وتريادقا كەشكى 7-ءنىڭ كەزىندە ورالدى. ايتۋلارىنشا، دەسانت قاباساداعى اۋىلدا بولعان. اۋىل ادامدارىنا كۇش كورسەتىپ، ءبىر ۇيگە قاماپ تاستاپ، ازىق-تۇلىكتەرىن الىپ، كەشكە قايتىپ ورالاتىندارىن ەسكەرتىپ، كەتىپ قالعان.

بۇدان كەيىن ۆولكوۆ وتريادى تۇندە اۋىل ماڭىنا جەتىپ، قاباسا كولىنىڭ جاعاسىنا بەكىندى.

18-مامىر. تاڭ اتا كورنيلوۆتىڭ جەدەل قيمىل توبى بايعانين اۋدانىنا قاراستى ءشيلىساي ماڭىندا (دەكەەۆشە – جارقامىستا، قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ ايتۋىنشا، شوپتىكولدە) ءتورت اتقا مىنگەن بەس قازاقتى كەزدەستىردى. بەسەۋى اتتارىنان ءتۇسىپ، قارۋلارىن تاستاپ، قولدارىن كوتەردى. وزدەرىن وسپانوۆ، قادىروۆ، كەرىمبەرديەۆ، ءالجانوۆ، وماروۆ دەپ تانىستىرعان دەسانتشىلارعا سول جەردە كورنيلوۆ جانە اقتوبە ۋنكگب اعا وپەراتيۆتىك ۋاكىلى پەتر اموسوۆ، تەمىر اۋداندىق ۋنكگب ءبولىمىنىڭ باستىعى الەكسەي كراسيكوۆ الدىن-الا جاۋاپ الۋ شاراسىن جۇرگىزدى. ت.دەكەەۆتىڭ جازۋىنشا، بۇل جاۋاپتاۋعا گۋرەۆ وبلىستىق ۋنكگب باسقارماسى 2-ءبولىمىنىڭ باستىعى، مايور كونستانتين شارماي دا قاتىسادى. ال س.شاكىباەۆتىڭ دەرەگىنشە، كورنيلوۆ وتريادى شارماي توبىمەن كەيىن، جاۋاپ الۋدان سوڭ دالادا تۇيىسەدى.

جاۋاپ الۋ كەزىندە قاشقىندار، شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، وتكەن تۇندە الاتاۋعا كەلە جاتقان دەسانتتىڭ نەگىزگى توبىنان جولداعى قالىڭ قامىسقا تىعىلىپ قالىپ قويعاندارىن، ال دەكەەۆ نۇسقاسى بويىنششا، قۋعىنشى وتريادپەن (دەكەەۆ توبىمەن) اتىس كەزىندە قاشىپ كەتكەندەرىن حابارلادى. پاراشيۋتشىلەر سونىڭ الدىندا الاتاۋعا ەلۋ كيلومەتر جەتپەي توقتاپ، كىشىرەك ءبىر كولدىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىستىڭ ىشىنە قونىپ شىققان. «وترياد قايدا بەتتەپ بارادى؟» دەگەن سۇراق بەرىلگەندە، قاشقىن وسپانوۆ الاتاۋ باعىتىن اتادى. ال قاشقىن قادىروۆتىڭ جاۋابى باسقاشا بولدى. «كەشە تۇندە كەلە جاتقانىمىزدا اعاەۆتىڭ ءبىر اڭگىمەسىن قۇلاعىم شالىپ قالدى، – دەدى ول. – «ءبىزدى مىنا وترياد الاتاۋعا جەتكىزبەس، قاشىپ كەتكەن قاليەۆ پەن باستاۋباەۆ قايدا بارا جاتقانىمىزدى ەندىگى جەتكىزگەن بولار، ەندەشە جان-جاعىمىزدان وترياد شىعارىپ ۇستايدى. سوندىقتان الاتاۋعا ەمەس، گۋرەۆكە قاراي قاشىپ، باعىتىمىزدى وزگەرتەمىز»، – دەدى اعاەۆ. گۋرەۆتە ءوزىمىزدىڭ ءراديسىمىز كوكپاەۆقا جەتىپ، راتسيا ارقىلى نەمىستەرمەن بايلانىسقىسى كەلەتىن ويى بار».

وسى كەزدە باسى اڭكى-تاڭكى بولعان كورنيلوۆ:

– قايسىڭدىكى دۇرىس، كىمگە سەنەمىز؟ – دەپ اقىردى.

سوندا قادىروۆ:

– اعاەۆتىڭ گۋرەۆكە قاراي كەتۋدى اديۋتانتى دىنىشەۆكە ايتقانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم، – دەپ انت-سۋ ءىشتى. – سول ءسوزدى ەستىگەننەن ءبىر پالەنىڭ بولارىن سەزىپ، تۇندە جىرىلىپ قالىپ قويدىق.

– اعاەۆ دىنىشەۆكە قاتتى سەنەتىن. بىزگە ايتپايتىن سىرىن سوعان ايتاتىن، سوندىقتان قادىروۆتىڭ سوزىنە سەنۋگە بولادى، – دەپ سوزگە ارالاستى وسپانوۆ.

چەكيستەر وسىدان كەيىن ءبىراز ويلانىپ، ءوزارا كەڭەسىپ، قاشقىندار ايتقان جاڭالىقتى شتابقا حابارلايىق دەپ شەشتى. بەس قاشقىن ياششەنكونىڭ قولىنا تاپسىرىلدى. گۋرەۆتىكتەر مەن اقتوبەلىكتەر تۇندە ولار نەگىزگى توپتان جىرىلىپ قالىپ قوياتىن جەرگە جەتىپ، ءىز كەستى. قادىروۆتىڭ ايتقانى دۇرىس بولىپ شىقتى. جەمنەن كۇنباتىس ارقاعا قاراي ويىسا شىعاتىن جىلعا، تەرەڭ ساي بويىنان ات پەن تۇيە ءىزى تابىلدى. يبراگيم ەرمەكباەۆ بايعانيندىك جاساقشىلاردىڭ اڭگىمەسى بويىنشا انىقتاعانداي، الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى اقۇشان جالى دەگەن جەرگە كەلىپ توقتاعان دەسانت وسىنداعى قۇدىقتان سۋ ءىشىپ الىپ، باتىسقا، اتىراۋعا قاراي بۇرىلىپ كەتكەن. وسىلايشا باعىت اقي-تاقي انىقتالعاننان كەيىن شارماي قاشقىنداردى شتابقا جەتكىزىپ، ءارى وسپانوۆتى ءبىرىنشى تۇسكەن دەسانت جۇگى جاسىرىلعان جەردى كورسەتۋ ءۇشىن كيروۆ كولحوزى فەرماسىنداعى شارىپوۆكە جىبەرۋ جانە اتتاردى تاستاپ، اعاەۆتىڭ ىزىنە ماشينامەن ءتۇسۋ ءۇشىن قۇلاقشيگە ورالدى. قالعان وترياد ەكىگە ءبولىندى. كورنيلوۆ توبى يمانقارا – قويقارا تاۋىن بەتكە الىپ، تىكە كۇنباتىسقا كەتتى دە، دەكەەۆ جاساعى سولتۇستىك-شىعىستى، ياعني №3 مۇناي ايداۋ ستانساسىن ماڭدايعا الا ءجۇردى. كورنيلوۆ توبى سول بەتىمەن قاباسانىڭ كولىندە وتىرعان، كەشە دەسانتشىلار بولىپ كەتكەن اۋىلعا جەتىپ، ات شالدىردى. وسىندا ولارعا كول جاعاسىندا بەكىنىپ جاتقان ۆولكوۆ توبى كەلىپ قوسىلدى.

ءتۇن بولدى.

بۇرىنعى «تەرەكتى» ۇجىمشارى ورنالاسقان بەسباي اۋىلى

دەسانت توبى ءىز تاستاپ قاشاتىن توعالايدىڭ قۇمى

19-مامىر. تاڭەرتەڭ №3 مۇناي ايداۋ ستانساسىنىڭ باستىعى ۆەنيامين پاحومەنكوعا مولوتوۆ اتىنداعى كولحوز فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنەن كىسى كەلىپ، كەشە، ياعني 18-مامىر كۇنى فەرماعا ورتالارىندا ءبىر شال بار قارۋلى بەس قازاق كەلگەنىن حابارلادى. مەنىڭ قۇناجىنىمدى سويدىرتىپ، ەتىنىڭ جارتىسىن ءپىسىرتىپ، قالعانىن شيكىدەي سالىپ الىپ كەتتى، دەدى كەلگەن كىسى (رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارى حابارلاماسىندا بەس كىسى قۇناجىن ەمەس، «قوي سويدىرىپ الىپ كەتتى» دەلىنگەن). پاحومەنكو بۇل حاباردى كاسپي-ورسك مۇناي قۇبىرىن اقتوبە جاعىنان تەكسەرىپ كەلىپ، جولداعى №4 مۇناي ايداۋ ستانساسىنا توقتاعان اقتوبە وبلىستىق نكگب باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى لەبەدەۆكە سەلەكتور ارقىلى حابارلادى. لەبەدەۆ وپەرتوبىن الىپ، دەرەۋ №3 مۇناي ايداۋ ستانساسىنا قاراي شىقتى.

وسىنداي حابار №3 ستانسانىڭ شىعىس بەتىندەگى «بۋراكول» كولحوزىن بەتكە الىپ كەلە جاتقان دەكەەۆ جاساعىنا دا ءتيدى. سول كۇنى ساسكە ءتۇس شاماسىندا جاساق تىرسەككول دەگەن جەردە جانىندا ءتورت-بەس اتتى ادامى بار اقشەلەك اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ توراعاسى ءنابي تىلەۋبەكوۆتى، وسى سوۆەتتىڭ اۋماعىنداعى «بۋراكول» ۇجىمشارىنىڭ پرەدسەداتەلى شوقان تولەنوۆتى كەزدەستىردى. ەل ادامدارى جاساقتىڭ الدىنان ماقات اۋداندىق نكگب ءبولىمىنىڭ باستىعى ءبابيچتىڭ ايتۋىمەن شىققاندارىن، دەسانت توبى ءتورتىنشى ستانسا جاقتا جوق ەكەندىگىن، نەدە بولسا ءۇشىنشى ستانسا ماڭىندا بولۋى مۇمكىن، سوعان قاراي كەلسىن دەگەن حاباردى جەتكىزۋگە شىققان ەكەن. جاساق كولحوزشىلاردىڭ جول كورسەتۋىمەن ستانسا تۇرعان توسقۇدىققا قاراي ءجۇردى.

بۇل كەزدە يمانقارا - قويقارانى ءسۇزىپ شىققان كورنيلوۆ – ۆولكوۆ وتريادى دا قاينار وزەنىنىڭ بويىن جاعالاپ، وڭتۇستىكتەن سولاي قاراي كەلە جاتتى.

شامامەن وسى مۇعداردا بورتىنا گونچاروۆ پەن كوچيندى، سونداي-اق قولعا تۇسكەن دەسانتشى ساپاروۆتى الىپ، قۇلاقشيدەن ۇشىپ شىققان ان-2 ۇشاعى №3 ستانسا ماڭىنداعى ساي ىشىنەن جايىلىپ جۇرگەن ەكى ات پەن ءبىر تۇيەنى كوردى. ستانسا باسىنداعى كۇزەت توبىنا حابار بەرىلدى. سول بويدا ستانساداعى ۆوحر جاۋىنگەرلەرى جولدىباي اقمولديەۆ پەن قاجەن قۇلنيازوۆ الگى ماڭدى اتپەن شولۋعا جىبەرىلدى. ەكى شولعىنشى اۋىلدان بەس شاقىرىم شىققاننان كەيىن ءبىر سايدان بەيسەۋبەت كىسىنى كوردى. جاۋىنگەرلەر ونىڭ سايدان شىعۋىن تالاپ ەتتى. سايدا باسقا دا ادامداردىڭ بار ەكەندىگى بايقالدى.

الگى ادام:

– قازاقسىڭدار عوي، بەرى كەلىڭدەر! – دەپ ايقايلادى. جاۋاپ ورنىنا قاجەن ەكىلەنىپ، ۆينتوۆكاسىنان اتىپ جىبەردى. سايداعىلار قول پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىپ، قاجەندى جاراقاتتادى. شولعىنشىلار ستانساعا قاشتى. پاحومەنكو مەن ۆوحر باستىعى جۇماعالي تاكەنوۆ جان-جاققا حابار سالدى دا، وزدەرى كۇزەتتەن جەتى جاۋىنگەر الىپ، الگى سايعا قاراي جىلجىدى. شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، پاحومەنكو جاساعى سايعا جاقىنداي بەرگەندە، تاسادان شىققان اۆتومات داۋسىن ەستىپ جاتا قالادى. بۇلار دا مىلتىقتان اتا باستايدى.

ەكى جاق وسىلايشا وق اتىسىپ قويىپ، ءوزارا اڭدىسىپ جاتقاندا، گۋرەۆتەن ىشىندە ۋنكگب وپەراتيۆتىك وكىلى ءابۋ دوسجانوۆ، ۋنكۆد وپەراتيۆتىك وكىلى عازيز قۇسايىنوۆ، ەشمۇقان ەسقاليەۆ، ماحمۇت ايتباەۆ، ءىلياس قارجاۋباەۆ جانە ميليتسيا لەيتەنانتى باقتىگەرەي يزمايلوۆ، اۆتاەۆ، ساپاراليندەر بار وپەرتوپ كەلە اتىسقا كىرىسىپ كەتەدى. وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆ اڭگىمەلەسكەن ەشمۇحان ەسقاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، باستا وق شىعارماۋ جانە دەسانتشىلاردى مۇمكىندىگىنشە تىرىلەي قولعا ءتۇسىرۋ جونىندە ءتارتىپ بولعان. الايدا، وپەرتوپتاعى تاجىريبەسىز ءبىر جاۋىنگەردىڭ كىناسىنەن بۇل وي ىسكە اسپاي قالادى. ول جاۋ جاققا گراناتا لاقتىرادى، بىراق ساسىپ-ابدىراپ ءجۇرىپ ونىڭ جارعىشىنىڭ تۇتاتۋ ساقيناسىن جۇلمايدى. وسى كۇيىندە قاسىنا تۇسكەن گراناتانى اعاەۆ ساقيناسىن جۇلىپ الىپ، بۇلاردىڭ وزدەرىنە قايىرا لاقتىرادى. گراناتا وپەرتوپتان اسىپ بارىپ جارىلادى. «وسى كەزدە قارسىلاستار وق جاۋدىرا، «ۋرالاپ» تۇرا كەلدى. امال جوق، ءبىز دە ۇرىس باستادىق»، – دەپتى ە. ەسقاليەۆ. گ. اكسەلرودتىڭ جازۋىنشا، شايقاس جارتى ساعاتقا سوزىلعان. وسى ارالىقتا ءبىر چەكيست اۆتوماتتان وق جاۋدىرىپ قويماعان دەسانتشىنى «مۇقيات كوزدەپ، سىلەيتىپ سالادى». شاكىباەۆ الگى مەرگەننىڭ وپەراتيۆتىك ۋاكىل عازيز حۇسايىنوۆ ەكەندىگىن دالدەپ ايتادى.

گۋرەۆتەن تىكە كەلۋىنە قاراعاندا حۇسايىنوۆ، ءتارىزتى، ءوزىنىڭ ارىپتەسى شارماي توبىندا بولماعان سياقتى. ال جالپى قۇلاقشيدەگى شارماي مەن ياششەنكونىڭ وتريادى بۇل كەزدە شايقاس بولىپ جاتقان جەرگە جەتتى مە، جوق پا دەگەن سۇراقتىڭ باسى اشىق. تاقىرىپقا بايلانىستى قالام تارتقانداردىڭ ىشىنەن گ. اكسەلرود قانا سايدا (وندا دا شايقاس اياقتالعاننان كەيىن) شارمايدىڭ دا بولعانىن جازادى.

بەسىن بولدى. ساعات 5-ءتىڭ كەزىندە №4 ستانسا جاقتان اقتوبەلىكتەر – لەبەدەۆتىڭ وتريادى كەلىپ جەتتى. ەگەر گۋرەۆتىك جانە دوسسورلىق بىرىككەن وتريادتا شامامەن 25 ادام بولدى دەپ الىپ، وعان ستانساداعى 9 اسكەري كۇزەتشىنى جانە لەبەدەۆپەن بىرگە كەلگەن 11 ادامدى ۇستەسەك، بىرىككەن جاساقتىڭ قارامى 45-كە جەتەدى. تورتاي دەكەەۆتىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، «ارت جاقتارىنان ءبىزدىڭ وترياد، كۇنباتىس جاعىنان كورنيلوۆ وتريادى، كۇنشىعىس ارقا بەتىنەن گۋرەۆ وتريادى قاماۋعا الىپ، جويقىن اتىس بولدى». الايدا الدىڭعى ەكى توپتىڭ شايقاس بولىپ جاتقان سايعا كەلىپ ۇلگەرگەنىن وزگە جازبا، اۋىزشا دەرەكتەر قوستامايدى. جالعىز رەسمي مالىمەتكوز – رەسپۋبليكا قاۋىپسىز ورگاندارى حابارلاماسىندا ۆوحر مەن اقتوبەلىك جەدەل توپ قانا ايتىلادى.

بۇدان كەيىنگى وقيعا بارىسى رەسمي ەسەپتەردە قىسقا عانا حابارلانۋى («بەرىلگىسى كەلمەگەن دەسانتشىلار اتىسىپ ءولدى») سەبەپتى اڭگىمەنى دەرەكتى كوركەم شىعارما – س.شاكىباەۆ كىتابى بويىنشا وربىتسەك، حۇسايىنوۆ اۆتوماتشىنى جەر جاستاندىرعاننان كەيىن قارسى جاق تىم-تىرىس بولا قالادى. وسى ءۇزىلىستى پايدالانعان ءبىر ءپاراشيۋتشى جىرادان شىعىپ، ءولىپ جاتقان اۆتوماتشىعا قاراي ەڭبەكتەپ جاقىنداعاندا، ونى پودپولكوۆنيك لەبەدەۆ بايقاپ قالادى. اتىس قايتا قىزدى. بۇل جولى ساي جاقتان پۋلەمەت ساقىلداپ قويمادى. لەبەدەۆ گراناتا لاقتىرۋعا ءامىر ەتتى. ءدال تاستالعان گراناتا وقشاشاردىڭ ءۇنىن ءوشىردى. تاعى دا تىم-تىرىس.

لەبەدەۆ قاسىنا بەس-التى سولداتىن الىپ، گراناتا تۇسكەن جەرگە جاقىندادى. ەكى ولىك، ءبىر قول پۋلەمەتى، ءبىر اۆتومات، پاترون سالاتىن سۋمكا، بىرنەشە كونسەرۆ قالبىرى شاشىلىپ جاتىر. جىرانى جاعالاي ورلەگەن ءىز كورىنەدى. لەبەدەۆ پەن حۇسايىنوۆ دەرەۋ ماشيناعا وتىرىپ، ىزگە ءتۇستى. ءىز سۇيرەتىلىپ، «وڭتۇستىككە» قاراي كەتىپ بارادى. جاۋ اجەپتاۋىر جەر ءجۇرىپ تاستاعان. سوعان قاراعاندا پۋلەمەت، اۆتوماتپەن ەكى كىسىسىن قالدىرىپ، وزگەلەرى جىرانى بويلاپ باياعىدا كەتىپ قالعان سياقتى.

ءبىر قىدىرۋ جەر جۇرگەننەن كەيىن ماشيناداعى لەبەدەۆ جىرا ىشىمەن قاشىپ بارا جاتقان ءۇش كىسىنىڭ باسىن كورىپ قالدى. وترياد قاشقىنداردىڭ الدى-ارتىن وراپ، قورشاۋعا الدى.

– قويىڭدار اتىستى، بەرىلىڭدەر! – دەپ ايقاي سالدى لەبەدەۆ.

جاۋ تىڭدايتىن ەمەس، جاۋاپ ورنىنا گراناتا لاقتىرىپ، الەك بوپ جاتىر.

– قۇرتىڭدار! – دەدى لەبەدەۆ.

اتىس كۇشەيدى. جاۋ اۆتوماتتارىنىڭ ءۇنى بىرتىندەپ باسىلدى. جىراعا موينىن سوزىپ قاراعان لەبەدەۆ ءۇش قاشقىننىڭ ايقاسا قۇلاپ جاتقانىن كوردى. ۇرىس ءبىتتى. وترياد ولىكتەر جاتقان جەرگە جۇگىردى. «سوندا اعاەۆ، زاكيروۆ، بوم باحي ۇشەۋى قۇشاقتاسىپ ولگەن ەكەن»، – دەپ جازادى ت. دەكەەۆ. يبراگيم ەرمەكباەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ۇشەۋى ءبىر جىراقى جەرگە ەڭبەكتەپ قاشىپ بارىپ، جان تاپسىرعان. اعاەۆ قولىمەن ءىشىن باسىپ، اياعىن باۋىرىنا جيىپ جاتىر ەكەن. قويۋ قارا شاشى توگىلگەن باسىنان فۋراجكەسى اناداي جەرگە دومالاپ كەتكەن. مۋنديرىنە قاراعاندا كاپيتان شەندى.

– وسى بىرەۋى اعاەۆ بولۋى كەرەك، – دەدى حۇسايىنوۆ مۇرتتى ولىكتى كورسەتىپ. ت. دەكەەۆ: «اعاەۆ قارا مۇرتتى، تولىق، قىر مۇرىندى، ادەمىشە كەلگەن قارا ەكەن. بويىندا قارۋدان ماۋزەر، اۆتومات جانە قانجار بار». باعىت دەمەگەنوۆتىڭ جازۋىنشا، سول اتىستا ونى باياعى حۇسايىنوۆ «قاپىسىن تاۋىپ اتىپ ولتىرگەن». ءبىر دەرەكتەردە اعاەۆ ءوزىن-ءوزى اتىپ ولتىرەدى. ال «تۇركىستان لەگيونى» ساپىندا بولعان عايپەن بەيىسوۆ سول تۇستا اتىراۋ وبلىسى قاۋىپسىزدىك ورگانىندا ىستەگەن حاسان دۇيساليەۆكە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، اعاەۆ ۇرىس ۇستىندە اۋىر جارالانعانىن جازادى.

جارالانسىن، نە ءولى بولسىن، ايتەۋىر ساي تابانىنا سوڭىنان جەتكەن جاساقشىنىڭ ءبىرى، دوسسورلىق ميليتسيونەر ءماجىم ەرمۇحانبەتوۆ اعاەۆتىڭ دەنەسىنىڭ ماڭىندا ۇيمەلەپ تۇرعان قۋعىنشىلارعا اۋەستىكپەن جاقىنداي بەرىپ، سۇلاپ جاتقان ولىكتى كوردى دە «كوكە!» دەپ شىڭعىرىپ بارىپ ۇستىنە قۇلادى.

وترياد اڭىرىپ قالدى. بىراق باسشىلار باسقا نارسەمەن اۋرە ەدى. سەبەبى، سونىڭ الدىندا جىرانى ورلەي جۇگىرىپ كەتكەن سولداتتار «باسقا ءىز جوق» دەپ قايتىپ كەلگەن. بەكتۇرليەۆ قايدا؟ جەتەۋدىڭ ەكەۋى قايدا؟ اقشەلەكتەگى فەرماعا بەس دەسانتشى بارسا، سول كەزدە-اق قالعان ەكەۋى قايدا كەتكەن؟

چەكيستەر ويعا قالدى. «مۇنى ەندى بەكتۇرليەۆ ءبىلۋى ءتيىس»، – دەستى.

سايداعى سوعىس گ. اكسەلرود ماقالاسىندا قىسقاشا سيپاتتالعان: «جارتى ساعات ىشىندە اتىس ءتامام بولدى. چەكيستەردەن مۇناي ايدايتىن ۋچاسكەنىڭ اسكەري كۇزەتىندەگى جاۋىنگەر عانا جەڭىل جاراقاتتاندى. ال بۇيراتتاردىڭ اراسىندا، قۇم ۇستىندە جانسىز بەس ولىك جاتتى...» (رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باسشىلارىنىڭ جوعارىعا بەرگەن رەسمي مالىمەتى بويىنشا ۇرىس ۇستىندە ۆوحر-3 ۆزۆودىنىڭ كومانديرى مەن ۆوحر بولىمشەسىنىڭ كومانديرى جەڭىل جاراقات الدى).

اكسەلرودتىڭ سيپاتتاۋىنشا، سول ساي ىشىندە اعاەۆتىڭ اسپالى سومكەسىنەن داپتەردىڭ بىرنەشە پاراعى شىعادى. نكگب وبلىستىق باسقارماسى وپەرتوبىنىڭ باستىعى لوپاتكو (اۆتور قاي وبلىستىڭ باسقارماسى ەكەندىگىن دالدەمەگەن) مەن شارماي الگى قاعازدارعا كوز جۇگىرتىپ تۇرىپ ايران-اسىر قالادى. «بۇل مۇمكىن ەمەس» دەپ باس شايقاسادى. «ولاردا فاشيستىك بارلاۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ جالداپ العان ادامدارىنىڭ اتىن، فاميلياسىن، تۋعان جىلىن جانە قاي جەردە تۋعانىن اعاەۆ ءوز قولىمەن جازعان عوي!» – دەپ ىشەگىن تارتادى اكسەلرود. كەيىن بۇل مالىمەتتى اقتوبەلىك ارداگەر الەكسەي كراسيكوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «اعاەۆتىڭ توسقالتاسىنان 263 تۇركىستاندىق لەگيونەردىڭ ونىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان ءتىزىمى، سونداي-اق ءوزى نەمىس بارلاۋ ورگاندارىمەن جۇمىس ىستەۋگە تارتقان ادامداردىڭ ءتىزىمى تابىلدى»، – دەپ دالدەدى. وزگە دەرەكتەر بويىنشا، اسپالى سومكەدەن (توسقالتاسىنان، كومانديرلىك پلانشەتىنەن، قۇمنىڭ اراسىنا تىعىپ كەتكەن جەرىنەن) جوعارىداعى تىزىمدەرگە قوسا كۇندەلىگى، جازىسقان حاتتارى تابىلادى. يبراگيم ەرمەكباەۆتىڭ جازۋىنشا دا كۇندەلىكتى اعاەۆتىڭ سومكەسىنەن لوپاتكو سۋىرىپ العان، ايتۋىنشا، كۇندەلىك ورىس تىلىندە جازىلعان، كەي جەرلەرىنە قازاقشا قىسقاشا ەسكەرپەلەر بەرىلگەن، جازۋى ۇقىپتى، انىق.

توتاي دەكەەۆ سول جولى اعاەۆتىڭ اسكەري بەلدىگىنە تاعىلعان سابى التىن تۇستەس، قابى كۇمىس قانجاردى قولىنا الىپ، قاراپ تۇرعاندا جانىنا گونچاروۆ كەلىپ، اسكەري ولجا رەتىندە الۋىنا رۇقسات ەتەدى. دەكەەۆ قانجاردى كەيىن اتىراۋ وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ مۇراجايىنا تابىستاعان.

اسكەري تروفەيدەن اتىس بولعان سايعا كەيىنىرەك كەپ جەتكەن وترياد مۇشەلەرى دە قۇر قالماعان سياقتى. سول جىلدارى قوسشاعىل مۇناي كاسىپشىلىگىندە جۇمىس ىستەگەن اكەمىز انەس باياعى ىزكەسەر جەزدەمىز سانا قالمۇراتوۆ ساپاردان ورالعان سوڭ قازاقى دوڭگەلەك قوڭىر بورىك، زەرلى قىزىل شاپان كيىپ، بىلەگىنە كومپاس-ساعات تاعىپ كوشەگە شىققانىن اڭگىمەلەيدى.

قاراڭعى ءتۇستى. وتريادتار ولىكتەردى، تروفەي قارۋ-جاراقتاردى ماشيناعا تيەپ الىپ، مۇناي ايداۋ ستانساسىنا قايتتى.

تۇندە پاحومەنكونىڭ كابينەتىندە وتىرعان گونچاروۆ، شارماي، كوچين، لەبەدەۆ توبىنىڭ ۇستىنە ستانساداعى ۆوحر باستىعى جۇماعالي تاكەنوۆ كىرىپ، بەكتۇرليەۆ دەيتىن شالدىڭ كەلىپ تۇرعانىن مالىمدەدى.

بايشىعان چەكيستەرگە ءوزىنىڭ اعاەۆ توبىنان قالاي قۇتىلعانىن اڭگىمەلەپ بەردى. بۇل حيكايانىڭ شاكىباەۆتىڭ نۇسقاسى بويىنشا، اتىس باستالىپ، ءبىر ادامى ء(سىرا، ۋنتەر-وفيتسەر باتاشوۆ) قۇلاعان سوڭ، بىرەۋىن (وبەر-ەفرەيتور دىنىشەۆ بولۋى كەرەك) پۋلەمەتپەن توسقاۋىلعا قالدىرىپ، قالعان ەكى جولداسىمەن اعاەۆ قاشا جونەلەدى. سايعا قاراي دالباڭداپ بايشىعان دا جۇگىرەدى. وسى كەزدە اعاەۆ بۇرىلىپ: «ءاي، شال، سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ؟» دەپ مىلتىعىن كەزەنەدى. «انا اتتاردى الىپ كەلە قويايىن» دەپ جىپ ەتكىزەدى بايشىعان (اتتاردى ءبىر سايدىڭ ىشىنە تۇساپ قويا بەرگەن ەدى). انشەيىندە توقتاعان جەردە شالدى تەكەمەتكە وراپ، ەكى جاعىنان ەكى كىسىمەن باسىپ جاتقىزاتىن اعاەۆ بۇعان سەنىپ قالدى. «ءبىز مىنا جىرامەن جۇرە بەرەيىك، سەن تەز الىپ كەلە عوي اتتاردى» دەدى. تەگى ءوزىن اتىس ساستىرسا كەرەك. بەكتۇرليەۆ ەكى اتتىڭ ءتاۋىرىن ۇستاپ ءمىندى دە، سايدىڭ ىشىمەن تارتىپ وتىردى. ءبىر ات پەن تۇيە سول جەردە قالا بەرەدى. وسى وقيعانىڭ ءو. الىمگەرەەۆ كەلتىرگەن جانە ءبىر ۆاريانتى بويىنشا دەسانتشىلار جەر باۋىرلاي ۇشقان كەزدەيسوق سامولەتتى كورە سالىسىمەن، بايشىعاندى باياعى ەگىس اۋىلدان الىپ كەتكەن بوتاقارانىڭ ۇلكەن تەكەمەتىنە (ەندى ءبىر دەرەكتە ورە كيىزگە) وراپ تاستايدى. «بىراق ىلكى ساتتەردەگى وپىر-توپىر، قوبالجۋ كەزىندە بىرەۋىنىڭ اياعى ءتيىپ كەتسە كەرەك، – دەپ ەسكە الىپتى كەيىن بەكتۇرليەۆتىڭ ءوزى، – ىلديعا قاراي دومالاپ كەتتىم دە، تارقاتىلعان كيىز قۇرساۋدان بوسانىپ ۇلگەردىم». ودان سوڭعى وقيعا س. شاكىباەۆتىڭ جازعانىنداي.

سونان كەيىن چەكيستەر مەن بەكتۇرليەۆتىڭ اراسىندا بايجان اڭگىمە بولادى. شاكىباەۆشا، بايجاننىڭ ولگەنىن بايشىعان بۇرىننان بىلگەن. ال دەكەەۆتىڭ جازۋىنشا، گونچاروۆ ودان: «اتاعوجيەۆتى كوردىڭ بە؟» دەپ سۇراعاندا، «كورمەدىم. قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. گونچاروۆ: «ول جىگىتتى سەنەن بۇرىن ءولتىرىپ كەتىپتى، ءبىز ونى جەرلەدىك» دەيدى. سوندا بايشىعان ءجۇزىن تومەن سالىپ، ساقالىن سيپاپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ وتىرىپ جىلاپ جىبەرەدى: «اتتەڭ، ەرىم-اي، سوعىستان امان كەلىپ، باندىنىڭ قولىنان ولگەن ەكەنسىڭ-اۋ. توپىراعىڭ تورقا بولسىن، يماندى بول، ەرىم». (رۋ جاعىنان قۋالاعاندا بايشىعان بايجانعا اعايىن، بايجان جالىمبەت تازدىڭ كەلدىبايى بولعاندا، بايشىعاندار قۇلجابايى).

وتريادتاعىلار، باستىقتار وسىمەن ۇيقىعا باس قويدى.

20-مامىر. ەرتەڭىنە چەكيستەر بەكتۇرليەۆكە ولىكتەردى كورسەتتى.

«باسشىسى مىناۋ، – دەدى بەكتۇرليەۆ سىلەيىپ جاتقان مۇرتتى جۋاندى اياعىمەن ءتۇرتىپ. – مەنى بولىس قىلىپ قويماقشى ەدى، ەندى كوردىڭىزدەر مە جاتقان ءتۇرىن». ودان ءارى س. شاكىباەۆ اعاەۆتىڭ بايشىعانعا ايتقان اڭگىمەسىن كەلتىرەدى. اعاەۆ شالعا: «جاقىندا بولشەۆيكتەردى قىرىپ، قازاقستاندى ءوز قولىما الامىن»، – دەپتى. «باياعىداعى «الاشوردا» ۇكىمەتىن قايتا قۇرىپ، ۇكىمەت باسىندا ءوزى وتىرماقشى. كولحوز، سوۆحوز، متس-تاردى تاراتىپ، جەكە مەنشىكتى شارۋاشىلىق قۇرماق. «سوندا سەنى بولىس قويامىن، شال. مالىڭ كوپ بولادى، ءبىر قىزدى قاتىن قىپ الاسىڭ، مۇمكىن بىرنەشەۋىن الارسىڭ، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ. تەك مەنى تويعا شاقىرۋدى ۇمىتپاساڭ بولعانى. سامولەتكە وتىرىپ الامىن دا «الاشتىڭ» سارى جىبەك تۋىمەن الماتىدان قۇيىنداي ۇشىپ كەلەمىن. قۇداي بۇيىرسا، سوندا ءبىر ات شاپتىرىپ بوي كوتەرەرمىز»، – دەپ جەتكىزىپتى اعاەۆتىڭ اڭگىمەسىن بايشىعان الدە اۆتورعا، الدە تەرگەۋشىگە.

اەروموبيل توپ تالقاندالعان سايدان جيناپ الىنعان قارۋ-جاراق پەن كەرەك-جاراق مولشەرى جونىندە دە قولمەن قويعانداي ءدال دەرەك جوق. اقتوبەلىك چەكيست كراسيكوۆتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، سايدا اعاەۆتىڭ توسقالتاسىنان شىققان قاعازداردان باسقا 2 پۋلەمەت، 25 پيستولەت-اۆتومات، گراناتالار، 140 كگ تول تولتىرىلعان شاشكا، كوپ مولشەردە وق-ءدارى، 1 راتسيا، 1 راديوقابىلداعىش، ءارتۇرلى اسكەري بولىمشەلەردىڭ ءمور-شتامپتارى، سوۆەت وداعىنىڭ ارقيلى وبلىستارىنىڭ گەوگرافيالىق كارتالارى، 737 170 سوم اقشا، قازاق تىلىندەگى انتيسوۆەتتىك ۇنپاراقتار جانە باسقا دا ايعاق زاتتار تابىلعان. ال قازاق سسر نكۆد – نكگب باسشىلىعىنىڭ ماسكەۋگە بەرگەن مالىمەتىندە اەروموبيل توپتىڭ 2 پۋلەمەت، 9 ۆينتوۆكا، 9 اۆتومات، 16 پيستولەتپەن قارۋلانعانى، بۇدان باسقا 20 000 ءارتۇرلى پاترون قورى، بوسالقى ۇڭعىلار جانە پۋلەمەت بولشەكتەرىمەن جاراقتانعانى ايتىلادى. بىراق بۇلار جەرگە كومىلگەن قارۋ مەن سايدان تابىلعان قارۋدىڭ جيىنتىق سانى ما، جوق پا، ول جاعى ءمالىمسىز.

باعىت دەمەگەنوۆتىڭ جازۋىنشا، بەس دەسانتشىنى №3 مۇناي ايداۋ ستانساسىنىڭ مۇقىر بەتىندەگى، ياعني سولتۇستىگىندەگى سايدىڭ (ولگەن جەرلەرى مە، الدە باسقا ساي ما، بەلگىسىز) ىرگەسىنە كومىپ تاستايدى. ول جەردى جەرگىلىكتى ەل ءالى كۇنگە «بەس كىسىنىڭ سايى»، «بەسەۋدىڭ سايى» دەپ اتايدى. ال سول كۇندەرى №3 ستانسانىڭ اسكەري كۇزەتىندە قىزمەت اتقارعان، ۋاقيعانىڭ بۇگىندە كوزى ءتىرى بىردەن-ءبىر كۋاگەرى تۇرعان ماتەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، ولگەندەردى ەرتەڭىنە، ياعني 20-مامىر كۇنى تۇسكە تامان ءبىر زيراتقا اپارىپ جەرلەگەن.

ەندىگى اڭگىمە سايداعى اتىستا بولماي شىققان ەكى ءپاراشيۋتشى جونىندە.

رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باسشىلىعىنىڭ حابارلاماسىندا دەسانتشىلاردىڭ بەسەۋى ءولىپ، ەكەۋى ءتۇن قاراڭعىلىعىندا قۇتىلىپ كەتكەنى، ول ەكەۋىن 24-مامىردا ماقات اۋدانىنا قاراستى قاينار وزەنى ماڭىندا جەدەل قيمىل توبى ۇستاپ العانى ايتىلادى (بەريا حابارلاماسىندا – 26-مامىر كۇنى). شاكىباەۆتىڭ جازۋىنشا، ەكەۋى ماقات اۋداندىق نكگب بولىمىنە وزدەرى كەلىپ بەرىلەدى. قويمان سادۋاقاسوۆ تا «قالعان 2 دۇشپان 24-مايدا وزدەرى كەلدى» دەپ جازادى. ال ب.دەمەگەنوۆتىڭ دەرەگىنشە، ءوز توبىنان ءبولىنىپ كەتكەن ەكەۋدى – ورازوۆ پەن مۇقاتاەۆتى ستانساداعى ۆوحر باستىعى جۇماعالي تاكەنوۆ پەن ستانسانىڭ مەحانيگى جولداس داۋلەتوۆ باستاعان توپ كورشى اۋىلدا تىعىلىپ جاتقان جەرىندە تۇتقىنعا الادى. اعاەۆ بۇل ەكەۋىن گۋرەۆتە كوكپاەۆ دەيتىندى ىزدەپ تاۋىپ، سول ارقىلى راتسيامەن گەرمان بارلاۋ ورنىمەن بايلانىس جاساۋعا جۇمساعان. سايداعى اتىستان كەيىن وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆ ەل اۋزىنان جيناعان دەرەك بويىنشا، №3 مۇناي ايداۋ ستانساسى تۇرعان توسقۇدىق (تاسقۇدىق ەمەس) اۋىلىنىڭ ازىن-اۋلاق جاندىعىن جايىپ جۇرگەن ءبىر قارت باقتاشى ورىستەن قىزىلاسكەرشە كيىنگەن ەكى جىگىتتى كەزدەستىرەدى. سولداتتار قارياعا وزدەرىنىڭ اعاەۆ باستاعان ديۆەرسيالىق توپتان قاشىپ شىققاندارىن، ءبىرىنىڭ توسقۇدىقتاعى وراز دەگەن كىسىنىڭ بالاسى ساتماعامبەت ەكەندىگىن ايتىپ، «اۋىلدى ساعىندىق، بىراق بارايىق دەسەك، ءۇي ماڭىندا ميليتسيالاردىڭ جۇرگەنىن كورىپ، قورقىپ وتىرمىز. ايتا بارعايسىز، ادالدىعىمىزعا سەنسىن، ەشكىمگە زيانىمىز جوق. مۇمكىن بولسا بۇگىن ءبىزدى وسى ارادان تۇتقىنداپ الىپ كەتسىن» دەپ سالەم جولدايدى.

بۇل حابار وپەراتيۆتىك توپ ادامدارىنىڭ ويىن سان-ساققا جۇگىرتەدى. شارماي سياقتى وزىنەن باسقاعا «ءولدىم» دەسە دە سەنبەيتىندەر: «ولار ادەيى الداپ وتىر، قازىر ءبىزدىڭ توپ بارعاندا اۆتوماتتان وق جاۋدىرىپ، جۋساتىپ سالادى، بولماسا قارۋسىزداندىرىپ، وق-ءدارى، اسكەري، جۇمىس كۇشىمىزدى ءبىلىپ الادى» دەپ ۇرەي شاقىرادى. ال اۋىل ادامدارى: «وۋ، بىرەۋى وسى ارانىڭ جىگىتى بولسا، اناۋ شەشەسى ايعانانى الدىمىزعا سالىپ نەگە بارمايمىز، قانشا جاۋىز بولسا دا، «بالام» دەپ داۋىس سالا جەتكەن شەشەسىنە جەكسۇرىندىق جاساماس» دەيدى. سولاي بولادى دا. «بالام، بەرىل» دەپ بارعان ايعانانى كورىپ، الگى ەكەۋى ەش قارسىلىقسىز بەرىلەدى. باتىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى ءىلبىشىن اۋدانىنىڭ مۇقاتاەۆ دەگەن قازاعى، ال ەكىنشىسى سوعىسقا دەيىن №3 ستانسادا حات تاسۋشى بولىپ ىستەگەن ساتماعامبەت ورازوۆ بولىپ شىعادى. سول توسقۇدىقتاعى وراز ەسەنعاليەۆتىڭ ۇلى ەكەن. ب. دەمەگەنوۆ دەرەگىنشە، «دەسانتتىڭ ىشىندە ساتماعامبەت بار ەكەن» دەگەن حابار شىققان بويدا ورازدى «بالاڭدى تاۋىپ اكەل» دەپ اۋىلدان قۋعان. ول يمانقارا-قويقاراعا دەيىن ىزدەۋ سالادى، ءسويتىپ جۇرگەندە بالاسىن كورە الماي، قوشتاسا الماي قالادى. ال ساتماعامبەتتىڭ قۇرداسى تۇرعان ماتەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، اۋىل سىرتىنداعى ساتماعامبەتكە الدىمەن اكەسى بارعان، سوسىن شەشەسى كەلگەن. تۇتقىندالعان سوڭ ساتماعامبەتتى سارايدا قاماپ ۇستايدى. تۇرعان اپاي قايىناتاسى ەكەۋى ونىمەن تىلدەسىپ تە قالادى. ساتماعامبەت تۇرعانعا: «قۇرداسىمسىڭ عوي، كوزىمدەي كور» دەپ، قولىنداعى التىن ساقيناسىن شەشىپ بەرىپتى. ۇزاماي ونى كونۆويمەن الىپ كەتكەن. ساتماعامبەت ول كۇندە ۇيلەنبەگەن، جيىرماداعى جىگىت ەكەن. ال ونىڭ سەرىگى مۇقاتاەۆتى وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري قارسى بارلاۋ قىزمەتى – «سمەرش» نەمىستەرمەن اراداعى راديوويىنعا پايدالانادى. سول مامىردىڭ اياعىندا چەكيستەر شيفرلى حابار ارقىلى بەرليننەن كومەك سۇرايدى. كومەكتىڭ كەلەتىندىگى جونىندە جاۋاپ راديوگرامما دا الىنادى. الەكسەي نادىموۆتىڭ جازۋىنشا، شىنىندا دا 1944 جىلعى 9-شىلدە كۇنى بۋحارەستەن كەلگەن ۇشاق گۋرەۆ ماڭىنا اقشامەن، راديوبولشەكتەرمەن جابدىقتالعان ءۇش اگەنتتى ءتۇسىرىپ كەتەدى. «قوناقتاردى» تومەندە چەكيستەر كۇتىپ الادى. ن.ميلوۆانوۆ قۇراستىرعان «نە جالەيا جيزني» جيناعىنداعى وتەۋليەۆ ماقالاسىنداعى دەرەك بويىنشا ءۇش ءپاراشيۋتشى سول، 1944 جىلعى 12-ماۋسىمدا ساعىز وزەنىنىڭ ماڭايىنا تۇسىرىلگەن. گ. اكسەلرودتىڭ جازۋىنشا، مامىردىڭ اياق شەنىندە الگى «قوناقتار» جەمنىڭ ماڭىنداعى، نەمىستەر الدىن-الا بەلگىلەگەن 20-43 شارشىسىنا تۇندە تاستالعان. گەستاپونىڭ بۇل ءۇش قۇپيا قىزمەتكەرى سول تۇسكەن بويدا تۇتقىندالادى. يبراگيم ەرمەكباەۆ بۇل ۋاقيعانى ءبىراز باسقاشا ايتادى. جازۋىنشا، سوڭعى توپ بايعانين اۋدانىنا قاراستى اققۇمساعىز دەيتىن جەرگە تۇسىرىلگەن. بۇل بارشاقۇمنىڭ تەرىساققان سايىنا جاقىن، ساعىز وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا جاتقان دالالىق جەر ەكەن. ۇشەۋى دە بۋحارەستە، گابەل ۆيللاسىندا كورەتىن گەستاپو فورماسىنداعى بارلاۋشىلار. ەكەۋى قولعا بەرىلەدى، ءۇشىنشىسى قاشىپ كەتىپ، مويىندىقياق دەگەن جەردە قۋعىنشىلار جاقىنداي بەرگەندە جاعاسىنا جاسىرىلعان تسياندى كالي ۋىن تىستەپ، ءىشىپ ولەدى.

ەندىگى اڭگىمە جوق بولىپ كەتكەن ون بەسىنشى دەسانتشى تۋرالى. ول — بايعانيندەگى قاراۋىلكەلدى جەرىنىڭ تۋماسى ساقتاعان بايقادامۇلى دەگەن جىگىت. اكەسى ءىرى باي بايقادام كەزىندە تاركىلەۋدەن قاشىپ، يران، تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا ءوتىپ كەتكەن. سوڭىرا بەرلينگە كەلىپ، ساقتاعاندى بارلاۋ مەكتەبىنە بەرگەن. ەلدە كومىپ كەتكەن قازىنا كومبەسىن تاۋىپ الۋدى اماناتتاعان. ساقتاعان سارىقاسقاعا تۇسكەننەن كەيىن نەمىستەر ازىرلەپ بەرگەن قۇجاتتاردى ورتەپ، ارعى بەتتەن وزىمەن الا كەلگەن بايعانيندىك جارىقباي دەگەننىڭ قىزىلاسكەرلىك كىتاپشاسىن پايدالانىپ، ەلگە كەلىپ، الگى كومبەنى تاۋىپ، چەكيستەرگە بەرىلەدى دە، اكە قازىناسىن قورعانىس قورىنا وتكىزەدى. وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ سمەرش قىزمەتى ورنالاسقان چكالوۆقا (ورىنبورعا) اكەتىلىپ، ءبىراز جىل وتكەن سوڭ قايتىپ كەلىپ، اۋىلدا قوي باعادى.

قويمان سادۋاقاسوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 27-مامىرعا دەيىن سارىقاسقا جازىعىندا كۇزەت تۇرعان.

وسى ارالىقتا ەكى بازادان جەتكىزىلگەن قارۋ-جاراق، كەرەك-جاراق ءبىر جەرگە جينالىپ، تۇگەندەلدى. قازاق سسر نكۆد – نكگب باسشىلىعىنىڭ حابارلاماسى بويىنشا، ەكى بازادان 62 جاشىك كريستالل جانە 92 باۋ ەلاستيك تول، 140 جانعىش شاشكا، 4 ەلەكترلى قوپارعىش تەتىگى جانە باسقا دا ماتەريالدار، قارۋدان 2 پۋلەمەت، 9 ۆينتوۆكا، 9 اۆتومات، 16 پيستولەت، 20 مىڭ ءارتۇرلى پاترون، بوسالقى ۇڭعى، پۋلەمەتتىڭ وزگە دە بولشەكتەرى، الىس قاشىقتىقتا جۇمىس ىستەيتىن «كراپيۆا» راتسياسى، باتارەيالارىنىڭ تولىق جيىنتىعىمەن جانە ديناموماشيناسىمەن قۋاتى ازداۋ ەكى راتسيا، قازاقشا 2864 ۇنپاراق، باسپاحانا ستانوگى، قارىپتەر جيىنتىعى، بوياۋ، قازاقشا 2864 ۇنپاراق، باسپاحانا ستانوگى، قارىپتەر جيىنتىعى، بوياۋ، قاعاز جانە انتيسوۆەتتىك كاريكاتۋرالاردىڭ دايىن كليشەلەرى، 130 جالعان قۇجاتتاردىڭ تازا بلانكىلەرى، 12 ماستيك مورلەر مەن شتامپتار، كوپ مولشەردەگى شتاتتىق كيىم-كەشەك پەن اسكەري كيىمدەر تابىلعان.

سەرىك شاكىباەۆ بولسا اتىراۋ وبلىستىق مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى باسقارماسىنىڭ كەڭسەسىندەگى تروفەي ءتىزىمىن بىلايشا كەلتىرەدى: 2 پۋلەمەت، پۋلەمەتتىڭ 1 جاشىك بوسالقى بولشەكتەرى، 8 اۆتومات، 9 ۆينتوۆكا، 10 پيستولەت پەن ماۋزەر، 20 مىڭ ءارتۇرلى پاترون، 25 دانا گراناتا، 50 كگ جارىلعىش زات، 2 جاشىك ديۆەرسيالىق سايماندار، 140 جانعىش شيشالار، 2 راكەتنيتسا، بارلىق كەرەك-جاراعىمەن 3 راديوستانتسيا، 3 مىڭنان اسا قازاقشا انتيسوۆەتتىك ليستوۆكا، 1 تيپوگرافيالىق ستانوك، 20 كگ قازاقشا قارىپ، كليشەلەر، تولتىرىلعان 12 كومپلەكت ءارتۇرلى قۇجات، 130 ءارتۇرلى قۇجات بلانكىلەرى، 136 كاۋچۋكتى ءمور مەن شتامپتار، 66.600 سوم سوۆەت اقشاسى، 51 پاراشيۋت، اسكەري جانە جاي كيىمدەر، ءبىر ايعا شاقتالعان ازىق-تۇلىك، اعاەۆتىڭ كۇندەلىك داپتەرى، حاتتارى، باسقا دا ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار.

اقشانى بانككە اپارىپ تەكسەرىپ كورگەندە جالعان ەمەس، شىن اقشا بولىپ شىقتى.

مامىردىڭ اياق شەنىندە قازاق سسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميسسارى بوگدانوۆ پەن قازاق سسر مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى حالىق كوميسسارى، 3 رانگىلى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميسسارى وگولتسوۆ قازاقستان جەرىنە جاۋ پاراشيۋتيستەرى تاعى دا تۇسىرىلگەن جاعدايدا قولدانىلۋى ءتيىس ءىس-شارالاردىڭ جوباسىن جاسادى. ول بويىنشا ءتيىستى ورىندارعا:

1. اۋە كەڭىستىگىن مۇقيات باقىلاۋدا ۇستاۋ ماقساتىندا ساراتوۆ، ستالينگراد، استراحان وبلىستارىنىڭ شەكارالارىندا، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا گارنيزون اسكەرى مەن پارتيا-سوۆەت اكتيۆىن تارتا وتىرىپ تاۋلىك بويى كۇزەت ۇيىمداستىرۋ;

2. بۇكىل اگەنتۋرالىق-حابارشى اپپاراتتى ەلدى مەكەندەردە، جولدان تىسقارى دالالىق جەرلەردە كوزگە تۇسكەن بوگدە ادامداردى تابۋعا جۇمىلدىرۋ;

3. پاراشيۋتشىلەر ءتۇسىرىلۋى ىقتيمال اۋدانداردا جەدەل قيمىل-ىزدەستىرۋ توپتارىن ۇيىمداستىرىپ، ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ. وسىنداي جەرلەرگە دۇركىن-دۇركىن مارشرۋتتىق اگەنتۋرا جىبەرىپ تۇرۋ;

4. ونەركاسىپ نىساندارى مەن تەمىرجول كولىگىن ىقتيمال تىمىسكى-ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرىنەن قورعاۋ ءىسىن كۇشەيتۋ شارالارىن الۋ;

5. نەمىس بارلاۋ ورىندارىنىڭ ىزدەۋ ۇستىندەگى جانە ۇستالعان اگەنتتەرىنىڭ انىقتالعان تۋىسقاندىق بايلانىستارىنا باقىلاۋ جاساۋدى كۇشەيتۋ تاپسىرىلدى.

وسى ارالىقتا 14 دەسانتشىنىڭ ءومىربايان دەرەكتەرى بارىنشا انىقتالىپ، كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنا جىبەرىلدى، ال وسى ۆەدومستۆو باسشىسى جولداس بەريا سول جىلعى 1-ماۋسىمدا «اسا قۇپيا» گريفىمەن بەلگىلەنگەن ارناۋلى حابارلاماسىمەن ولاردى مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ توراعاسى جولداس ستالينگە، سسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى جولداس مولوتوۆقا جانە قىزىل ارميا باس شتابىنىڭ باستىعى جولداس انتونوۆقا مالىمدەدى. ايتۋىنشا، ۇستالعانداردىڭ بارلىعى دا قازاق، ارۋاقىتتا نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەن قىزىل ارميانىڭ بۇرىنعى اسكەري قىزمەتشىلەرى. توپقا بەريانىڭ بۇدان بۇرىنعى حابارلاماسىندا ايتىلعان، 16-مامىردا ءوز ەرىكتەرىمەن بەرىلگەن بولجىباەۆ پەن جانيەۆتەن بولەك مىنالار ەنگەن:

1. اعاەۆ ءاليحان، لاقاپ اتى «يرانوۆ اعاي»، توپ جەتەكشىسى، قىزىل ارميانىڭ بۇرىنعى اعا لەيتەناتى، نەمىستەر تاراپىنان وبەر-لەيتەنانت اتاعى بەرىلگەن (اتىس ۇستىندە ءولتىرىلدى).

2. راديوستانتسيا باستىعى دوششانوۆ زۇلحايىر، لاقاپ اتى «زاكيروۆ زۇلحايىر»، نەمىس ارمياسىنىڭ فەلدفەبەلى ء(ولتىرىلدى).

3. راديست بيسەناليەۆ باقي، لاقاپ اتى «بوم»، 1914 جىلى تۋعان، استراحان وبلىسىنىڭ تۋماسى، نەمىس ارمياسىنىڭ ۋنتەر-وفيتسەرى ء(ولتىرىلدى).

4. توپ دارىگەرى، لاقاپ اتى «باتاشەۆ بالحاش»، تاعى ءبىر اتى «باتاشوۆ قامقور»، شىن اتى-ءجونى بەلگىسىز، نەمىس ارمياسىنىڭ ۋنتەر-وفيتسەرى ء(ولتىرىلدى).

5. راديست مۇحامەديەۆ احمەت، لاقاپ اتى «العىروۆ احمەت» جانە «العىروۆ ءمىر»، 1918 جىلى تۋعان، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى، نەمىس ارمياسىنىڭ ۋنتەر-وفيتسەرى.

6. «دىنىشەۆ» مۇحامبەت، اتى-ءجونى بەلگىسىز، نەمىس ارمياسىنىڭ ۋنتەر-وفيتسەرى ء(ولتىرىلدى).

7. ورازوۆ ساتماعامبەت، لاقاپ اتى «مۇحاممەدوۆ»، 1912 جىلى تۋعان، قازاق سسر-ىنە قاراستى گۋرەۆ وبلىسىنىڭ تۋماسى.

8. وماروۆ ماتاي، لاقاپ اتى «ءجۇنىسوۆ ىبىراي»، 1920 جىلى تۋعان، ءنوۆوسىبىر وبلىسىنىڭ تۋماسى، بۇرىنعى ۆلكسم مۇشەسى، باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەگەن، قىزىل ارميا قاتارىندا 1939 جىلدان سەرجانت اتاعىمەن قىزمەت اتقارعان.

9. باباشەۆ كەڭەسبەك، لاقاپ اتى «تولەگەنوۆ قالجان»، 1920 جىلى تۋعان، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى، بۇرىنعى ۆلكسم مۇشەسى.

10. كەرىمبەرديەۆ راحىم، لاقاپ اتى «قوجىمبەتوۆ كارىم»، 1921 جىلى تۋعان، تاشكەنت وبلىسىنىڭ تۋماسى، بۇرىنعى ۆلكسم مۇشەسى.

11. كىسەباەۆ كەڭەسباي، لاقاپ اتى «امانجولوۆ قاجىباي»، 1913 جىلى تۋعان، اقمولا وبلىسىنىڭ تۋماسى، ەسىل متس-ءنىڭ بۇرىنعى تراكتورشى-مەحانيگى.

12. ءالجانوۆ ابدىقادىر، لاقاپ اتى «قادىروۆ قايدان»، 1917 جىلى تۋعان، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى، جامبىل قالاسىنداعى مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمنىڭ بۇرىنعى ستۋدەنتى.

بۇل تىزىمدەگى بولجىباەۆ پەن جانيەۆ – اتى-جوندەرى قاتە جازىلىپ كەتكەن، باياعى كيروۆ كولحوزىنىڭ فەرماسىنا اياقتاي كەلىپ بەرىلەتىن جاراس باستاۋباەۆ پەن سىدىق قاليەۆ. ال سايداعى اتىستا ەڭ سوڭىندا ولەتىن ۇشەۋدىڭ ءبىرى باقي بەيسەناليەۆ جونىندە دە ايىرىم اڭگىمە بار. عايكەن بەيىسوۆتىڭ جازۋىنشا، دەسانتشىلاردىڭ بىرەۋى تەڭىز جاعاسىنداعى قالىڭ قامىستىڭ ىشىمەن استراحان جاققا قاشادى (پاراشيۋتشىلەردىڭ ىشىندە استراحاندا، ونداعى قۇموزەك اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن بوم باحي عانا). ارتىنان قۋعىنشىلار، الدىنان توسقاۋىل شىعىپ قاماعاندا اتىسىپ، وعى تاۋسىلىپ، اقىرى سوڭعى پاتروندى وزىنە جۇمسايدى.

قالاي بولعاندا دا، قولعا تۇسكەن پاراشيۋتشىلەر (اقتوبەدەگى بەسەۋى، كيروۆ كولحوزىنداعى ەكەۋى جانە توسقۇدىقتاعى ەكەۋى، بارلىعى توعىز ادام)  «بىلىكتى تەرگەۋ-تەكسەرۋ امالدارىن جۇرگىزۋ ارقىلى نەمىس بارلاۋ قىزمەتى بەرگەن تاپسىرمانىڭ شىن سيپاتىن انىقتاۋ، شپيوندىق قۇپيا كەزدەسۋ ورىندارىن جانە ەل اۋماعىنداعى باسقا دا بايلانىس كوزدەرىن اشۋ، دەزەرتيرلەر مەن باندىلىق توپتاردىڭ نەمىستەرگە ءمالىم شوعىرلانۋ نۇكتەلەرىن ءبىلۋ، بۇرىن تۇسىرىلگەن جانە تۇسىرىلۋگە ازىرلەنىپ جاتقان اگەنتتەر جايلى مالىمەتتەردى دالدەۋ جانە «تۇركىستان كوميتەتىنىڭ» مىندەتتەرى مەن پراكتيكالىق قىزمەتى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى جاۋاپ الۋ ماقساتىندا» الماتىعا جەتكىزىلدى.

ولاردىڭ ەكەۋى – جاپار باسشىباەۆ، لاقاپ اتى «جالتىروۆ جاراس» جانە شايسىدىق جاقىپوۆ، لاقاپ اتى «اباەۆ ساكەي»، رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-1 «8»، 58-11 بابى بويىنشا، سونداي-اق ماتاي وماروۆ، لاقاپ اتى «ءجۇنىسوۆ ىبىراي»، كەڭەسباي كىسەباەۆ، لاقاپ اتى «امانجولوۆ قويشىعارا» جانە كەرىمبەرديەۆ راحىم، لاقاپ اتى «قوجىمبەتوۆ كارىم» رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-1 «ب»، 58-11 بابى بويىنشا ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى اسكەري تريبۋنالىنىڭ 1944 جىلعى 28-قىركۇيەكتەگى ۇكىمىمەن جوعارى جازالاۋ شاراسى – اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى.

بۇلار گ.اكسەلرود ءتارىزدى مالىمەتى مولداۋ اۆتورلار جازعانداي، «سۋۆالكا كونتسلاگەرىندە تۇتقىنداردى اياۋسىز ازاپتاعان اعا پوليتسەي، گەستاپو اباقتىسىنىڭ بۇرىنعى جەندەتى» رەتىندە اسكەري قىلمىسكەر دەپ تانىلعاندار بولۋى مۇمكىن.

قالعان ءتورت دەسانتشىنىڭ – احمەت مۇحامەديەۆتىڭ، ساتماعامبەت ورازوۆتىڭ، كەڭەسبەك باباشەۆتىڭ جانە ابدىقادىر ءالجانوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز.

سوۆەت ۇكىمەتى اتىراۋلىق چەكيستەردىڭ كوزسىز باتىرلىعى مەن جانقيارلىق ەرلىگىن لايىعىمەن باعالادى. ي. گونچاروۆ، ي. بابيچ، ك. شارماي جانە قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن ع. حۇسايىنوۆ، بايعانيندىك چەكيستەر بەيسەن ەسەنباەۆ پەن ارىق قۇرمانيازوۆ جاۋىنگەرلىك «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالدى. نەمىس اگەنتتەرىنە قارسى كۇرەستە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن №3 مۇناي ايداۋ ستانساسىنىڭ باستىعى ۆ.پاحومەنكو «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنە يە بولدى. بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ىشىنەن دەسانت توبىن جويۋعا قاتىسقان جالعىز ادام رەتىندە وسى ۆەنيامين پاحومەنكو عانا تانىلعانىن ايتا كەتۋ ءجون. 1944 جىلعى ارەكەتى ءۇشىن ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن بەرىلەتىن جاردەماقى تاعايىندالعانىنا قاراماستان، بايشىعان بەكتۇرليەۆتى دە دەسانتتى ۇستاۋعا قاتىسۋشى دەپ تانۋ جونىندەگى ۇزاق جىلعى ىزدەنىس ناتيجە بەرمەدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىندە ساقتالعان اعاەۆ دەسانتىن ىزدەۋ جانە جويۋ جونىندەگى حات-حابارلاردىڭ ىشىندە، سونداي-اق ءتىرى قالعان پاراشيۋتشىلەردى ايىپتاۋ جونىندەگى ارحيۆتىك قىلمىستىق ىستەر اراسىندا بەكتۇرليەۆ بايشىعاننىڭ اعاەۆتىڭ ديۆەرسيالىق توبىنا جولباسشى رەتىندە ەنگىزىلگەنىن دالەلدەيتىن ماتەريالدار جوق بولىپ شىقتى. دەگەنمەن، ايىپتالۋشىلاردىڭ جاۋاپتاۋ حاتتامالارىندا توپقا جول كورسەتۋگە كەلىسىم بەرگەن ءبىر قارت جونىندە ايتىلادى، بىراق اتى-ءجونى كورسەتىلمەگەن. 1969 جىلى 75 جاسقا كەلىپ دۇنيەدەن قايتقان بايشىعان ەسەسىنە بەرتىن سەرىك شاكىباەۆتىڭ كۇش سالۋىمەن «قازاقتىڭ ءسۋسانينى» اتاندى، باياعى فرانتسۋز ارمياسىن اداستىرىپ جىبەرەتىن كوسترومالىق شارۋا يۆان ءسۋسانيننىڭ ەرلىگىن قايتالاعان بۇرىنعى كسرو-لىق 53 ازاماتتىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتى كوستروما وبلىستىق تاريحي-ساۋلەت مۇراجايىنىڭ سۋسانينو پوسەلكەسىندەگى فيليالىنا قويىلدى. بايبىشەسى التىنمەن بىرگە ون ءبىر ۇل-قىز تاربيەلەپ وسىرگەن بايشەكەڭنىڭ ەكى ۇلكەن ۇلى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى. ايبولات ەرلىكپەن قازا تاپتى. قوشان بايشىعانوۆ بەرليندى الۋعا ۇلەس قوستى. «قىزىل جۇلدىز»، ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن ماراپاتتالىپ، سوعىستان ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ ورالدى. ەسەنگەلدى ءبىر كەزدە اكەسى تۋىپ-وسكەن شىڭعىرلاۋ جەرى اۋماعىنا كىرەتىن باتىس قازاقستان وبلىسىندا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى. كەنجە ۇلى ەسەنجان دا ورالدا. تاسىم دەيتىن بالاسى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ورال قالاسىندا  تۇرادى، بەرتىن جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. «تەڭىزمۇناي» باسقارماسىندا ەڭبەك ەتەدى. ۇزاق جىل سالىق ورگاندارىندا جۇمىس جاساعان اقكەنجە دە قۇلسارىدا. ودان باسقا بالقىس، دالەن، تامارا، اعيباش دەيتىن ۇل-قىزدارى بار.

ال توتاي دەكەەۆ بولسا سول 1944 جىلى قىزىلقوعا اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە جىبەرىلەدى. كەيىنگى جىلدارى گۋرەۆ وبلىسىنا قاراستى ەسبول، باقساي، ماقات، ماحامبەت اۋداندارىنىڭ ميليتسيا ءبولىمىن باسقارىپ، 34 جىل ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتكەن سوڭ پودپولكوۆنيك شەنىندە دوعارىسقا شىعىپ، كەيىنىرەك قايتىس بولدى. قىزى قارلىعاش ۇزاق جىلدار ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەك ەتتى، قازىر قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ورتالىعى ميالى كەنتىندە تۇرادى.

دەسانتشى ساتماعامبەت ورازوۆتىڭ اكەسى وراز ەسەنعاليەۆ سول توسقۇدىقتا 1986 جىلى باقيلىق بولدى. كەتە-كەتكەنشە: «جالعىز ۇلىمنان قارعىس ءتيىپ ايرىلدىم. جاس كەزىمدە كوكجاردىڭ بازارىندا ءبىر جىگىتتىڭ مىقتى اتىنا كوزىم ءتۇسىپ، ءوز ەركىمەن بەرمەگەن سوڭ وڭاشادا قارنىن جارىپ ءولتىرىپ، اتىن الىپ كەتىپ ەدىم» دەپ «اھ» ۇرۋمەن بولىپتى.

سايداعى اتىستان سوڭ اعاەۆتى تانىپ، ۇستىنە وكىرە قۇلايتىن نەمەرە ءىنىسى ءناجىم (ناجىمەدەن) ەرمۇحامبەتوۆ، زايىبى زەرىپتىڭ ايتۋىنشا، كوپ كەشىكپەي جۇمىستان، ياعني دوسسور اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ ميليتسيونەرى قىزمەتىنەن قۋىلادى. كوزتۇرتكى، جەككورىنىشتى قياناتقا شىداي الماي، 1946 جىلدىڭ جازىندا دۇنيە سالادى. ال تۋىسى قونىسباي شايعىروۆتىڭ دەرەگىنشە، جاسىنان سەزىمتال، قۇمبىل جىگىت تاس جۇرەكتىڭ ءوزىن تۇرشىكتىرەتىن سايداعى كورىنىستەن سوڭ اقىرى وڭالماي، دەپرەسسياعا شالدىعىپ ولگەن...

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz